Иманны анытамасы жне мні

Иманны анытамасы жне мазмны туралы кзарастар.Араб тіліні «--» тбірінен туындап, «» формасындаы мастар болып табылатын «иман» () араб тілінен аударанда «адамны бір сзге нануы», «айтанын абылдауы», «кілімен сенуі», «сенімділік танытуы», «кмнге орын бермеуі», «жрекпен, іштей сенуі» деген маыналара сйкес келеді. Иман келтірген (сенген) адам «ммін», иман келтірілетін нрсе «муманун би» деп аталады.

Ал діни терминде «иман – ардаты Мхаммед Пайамбарды Алланы елшісі ретінде сену, Пайамбарды алып келген хабарларын кмнсіз абылдау, оларды аиат жне дрыс екендігіне шын кілмен нану» деген сз. Бл - ли сунна каламшыларыны жасаан анытамасы. Исламдаы итиади мазхабтарды иман туралы басаша анытамалары да кездесіп жатады. Иманны мазмны жайында мынандай кзарастар ортаа тасталан:

Иман – жректі тасдиы (сенімі).Ашари жне матуриди каламшыларыны пікіріне араанда иман дегеніміз – сену ажет таырыптарды жректі тасти ету. Имам Матуриди (.944 ж.), Ашари (.936 ж.), Баиллани (1013 ж.), Жуайни (1085 ж.), л-азали (. 1111 ж.), бу-л-Муин ан-Насафи (. 1115 ж.), Шахристани (1153 ж.), Амиди (1233 ж.) сияты сунниттік каламшылар осы идеяны олдайды. Олар осы идеяа мына длелдерді сынады:

Аяттар:Иманны орны жрек екендігін баяндайтын кптеген аяттармен атар длел ретінде мына аяттар да сынылан:

1. Бір аяттарда кпірлікке кштелгенде лажсыз кпірлік сзін айту жректегі имана зардабы тимейтіні баяндалады:

« »

(Кімде-кім уелі Аллаа сеніп, кейін оны кілін кпірлік билеп кетсе, (з еркімен солай істесе) – ол дайды аарына шырайды, ауыр азап шегеді. Ал егер біреуді мжбр етуімен, еріксіз істегендер болса, жректегі сенімі бекем болса (ол кна жатпайды) (Нахл 16/106).

2. Жректерімен сенбей, тілімен ана сенгендігін айтан мнафытар туралы да:

« » (бадауилер: «иман келтірдік», - деседі. Сен олара былай де: «иман келтірдік дегенше, мсылман болды (бой сынды) дедер. Иман сендерді жректеріне лі кірген жо.) (Хужурат 49/14), - деген.

3. Мгілікке жанната кіретін жне Алланы олара, оларды да Аллаа риза болатын адамдар жайлы: « » (Міне осыларды жректеріне Алла иманды бекем орнытырды жне з арамаындаы рухпен уаттандырды.) (Мужадала 58/22), - баяндалады.

Хадистер:

1. Бір хадисте сахабалар ішіндегі Усама бин Зейд (.674 ж.) бір жоры кезінде ола тскен адам «ла илаа иллалла» десе де, оны лтірген. Мны жорытан ораланнан со Пайамбара айтан кезде, Пайамбар «лтірген адамдары дрыс айтты ма немесе тірік айтты ма, жрегін жарып крді бе?, - деп ренжісін білдірген. Ардаты Пайамбарды «жрегін жарып крді бе? – деген сзі иман дегеніміз жректі сенуі екендігін длелдейді. (Муслим иман 41; бу Даууд жихад 95);

2. бу Хурайраны (679 ж.) жеткізгеніне араанда бір топ сахабалар Пайамбара келіп былай дескен:

- ішімізден бір нрсені сезінеміз, біра оны айтуды лкен кн деп есептейміз.

Пайамбар:

- шынымен сондай сезінесідер ме?

Сахабалар:

- ия Пайамбарым.

Пайамбар:

- Бл иманны на зі, - деп, иманны жректе орын алатынын уаттаан. (Бухари, Иман 60; Ахмад бин Ханбал Муснад)

3. Ардаты Пайамбар кптеген хадистерінде жректе бидай днегіндей немесе бір тйір иманы бар адамны соында жмаа кіретінін айтан (Бухари, Таухид 19; Муслим Иман 84; Тирмизи Бирр 61). Осы хадистерді бірінде «Алла жаннаттытарды жанната, тозатытарды тозаа кіргізеді, одан со арадар жрегінде бір тйірдей иманы бар адамды тапсадар оны тозатан шыарыдар», - деген (Бухари, Иман 15; Муслим Иман 82).

Жоарыда баяндалан аяттар мен хадистер аясында иманды жректі тасдиы деп анытама жасаан ли сунна каламшыларыны пікіріне араанда бір адам иманын тілімен жарияламаса (ирар) да Алланы алдында шынайы ммін болып табылады. Біра, дниелік кімдерді орындау шін жректегі иманын ауызша жариялау шарт.

Иман – жректі марифаты.Жахм бин Сафуан (. 745 ж.) ран жахмия мазхабына араанда иман – жректі марифатынан (танымы) ралып, тасдисыз Алланы жне ардаты Пайамбарды хабарлаан нрселерді жрекпен білу, тану деген сз.

Тасди пен марифат жрекке тн асиеттер боланымен оларды араларында айырмашылытар да бар. Тасди (сенім) «касб» пен «ихтиар» (тадау еркіндігі) нтижесінде пайда болады. Ал марифат касб пен ихтиарсыз-а жректе туындай береді. Адам трлі жолдармен таным, білім иесі бола алады. Жректе орын алатын осы абстрактілі білім мен таныма иман деп айтуа болмайды. Оны иман болуы шін таным шектеуінен тысары трде алауымен бой сыну, баыну рекеті болуы тиіс. Сауап пен жаза абстрактілі білімге емес, алауына арай рекет етуіне жне баынуа, иман келтіруге байланысты жазылады. Имам Матуриди «иманны жректегі астрактілі танымнан ралмайтынын, марифат – жахалатты (надандыты) антонимі, ал иманны антонимі – куфр екендігіне тоталан. Егер иман марифат боланда наданды кпірлік болуы тиіс. Ондай жадайда, рбір надан кпір, рбір алым ммін блып шыады. Ал оны блай болуы ммкін емес». Захири мазхабыны кілі ибн Хазм (.1064 ж.) осы таырыпта былай деп з пікірін білдіреді: «иманды марифат дейтін болса, яудилер мен христиандарды ардаты Пайамбарды, Шайтанны Алланы білгеніне байланысты ммін болуы тиіс. Ал бл ран аяттарына млдем айшы».

Иман – тілді ирары (жариялауы, айтуы). Ирар – иманды тілмен айту, сырта сзбен жариялау деген сз. Муржия жне каррамия мазхабтары имана сенім негіздерін жректі тасдиынсыз-а тілмен ирар ету деп анытама жасаан. Олар ардаты Пайамбарды алаш мсылман болан адамдара айтан деп есептелетін немесе дниедегі кімдер трысынан арастырылуы тиіс хадисін иманны аиаттыына длел ретінде сынан. Осы хадис желісі бойынша Пайамбар: «адамдар Алладан баса дай жо, Мхаммед оны елшісі дегенге дейін олармен соысуа бйры алдым. Осы сзді айтан кезде, олар андарын (жандарын), малдарын менен сатай алады. Біра діни жазалар бдан тысары. Ал ішкі жатары Аллаа ана тн», - деген (Бухари, жихад, 102; Иман, 17; Муслим Иман 8). Алайда, бл хадис иманны аиаттыына тілді ирары жеткілікті екендігіне емес, мірде калима таухидті айтандарды літірілмейтініне длел ана. Егер иман тек тілді ирарынан ана тратын болса, мнафытарды шынайы ммін болуы тиіс болып шыады.

Иман – жрекпен тасди, тілмен ирар. Имам бу Ханифа (. 767 ж.), Паздауи (. 1089 ж.), Сарахси (1097 ж.) сияты ламалар бастаан ханафи фихшыларына араанда иман – сенім негіздерін жректі тасди етуі жне тілді ирары. Жректе нені жасырын транын адамдар біле алмаанына байланысты жректегі сенімді тілмен айтып, сырта жариялау жне оны осы сз бен ирара арай рекет етуі ажет. Демек, ханафи фихшыларына араанда иманны екі ркіні (негізгі тірегі) бар. Осы ркіндерді бірі кем болса, иман дрежесіне жете алмайды. Иманды жректі тасдиы жне тілді ирары екендігін уаттаандар иманды – тілді ирары дегендерді длел ретінде сынан хадисі мен «жрегінде бидай, арпа жне зрредей иманы болса, Алладан баса дай жо, Мхаммед оны елшісі деген адам жаханнамнан шыады» деген хадисті длел ретінде келтіреді.

Ханафилерді жолын басушы – матуриди каламшылары мен ашарилер ирарды дниелік кімдерді жзеге асыруа ажетті шарт деп есептейді, оны иманны негізгі блігі, аиаты емес, шарты ретінде арастырады.

Біз бір адамны иман келтіргенін оны зі жариялауымен немесе ммін екендігін длелдейтін белгілі ибадаттарды орындауымен білеміз. Сонда оны ммін ретінде танып, мсылманша атынас орнатамыз. Оны мсылман йелмен йлендіріп, артында трып намазына йи аламыз, оны бауыздаан малыны етін жеп, зекет, шір сияты алымдара жауапты етеміз. Оны жаны мен малыны ауіпсіздігін амтамасыз етіп, дниеден тсе жаназасын шыарамыз жне мсылман мазарына жерлейміз. Егер бір адам жрегімен сенгендігін тілімен жарияламаса, ирарды себепсіз орындамаса (ахиретте шынайы ммін ретінде атынас орнаса да) жоарыда баяндалан мсылмандара тн атынастарды орындай алмаймыз. Демек, жректі тасдиы – иманны негізі, аиаты жне згермейтін ркіні, ал ирар осы негіз бен аиатты тануа осымша шарт болып табылады.

Иман – жректі тасдиы, тілді ирары жне амал. Харижия, мутазила, зейдия сияты мазхабтар мен имам Малик (. 795 ж.), Аузаи (.774 ж.), Шафии (.819 ж.), Ахмад бин Ханбал (.855 ж.) ибн Хазм (.1064 ж.), ибн Таймия (. 1328 ж.) сияты салаф ламалары мен хадисшілерге араанда иман – жректі тасдиы, тілді ирары жне исламны негіздері болып табылатын ркіндерді орындау. Осы кзарас бойынша иманны тасди, ирар жне амал деген шін ркіні бар. Осы ркіндерді бірі жо болса, имандылы дрежесіне жетпейді, амалды орындамаан адам ммін статусын иелене алмайды.

Салаф ламалары мен хадисшілер амалды иманны бір блігі санаанымен жрегінде иманы бар жне оны тілімен жариялаан, былаа бет бран адамды иман шебері ішінде деп есептеген, істеген кнсіне байланысты кпір атарына жатызбаан, оны кнар ммін ретінде абылдаан.

Харижилер иманны ш ркініні бірі болып табылатын амалды орындамаан адамды кпір деп санаса, мутазила мен зейдия мазхабтары оны куфр мен иман арасындаы «фис» деп аталатын мртебеде деп есептейді: ол ммін де, кпір де емес. Мутазила мен зейдия мазхабтарыны пікірі бойынша фаси тубеге келмей лсе, кпір ретінде мгілік тозата алады.

Амалды иманны бір блігі деп санаандар біршама ран аяттары мен хадистерге з кзарастары бойынша тсініктеме жасаан.

1. « » (кімде кім ммінді дейі лтірсе, оны жазасы – жаханнам жне онда мгі алады.) (Ниса 4/93) деген аята сйене отырып, осы тиыма мн бермеген, яни амалды орындамаан адам ммін деп саналмайды. Десек те ли сунна каламшыларына араанда аята «кім бір ммінді (лтіруді халал деп есептеп) лтірсе ...» немесе «кім бір ммінді иманына байланысты лтірсе, оны жазасы ішінде мгілік алатын тоза» деп тсініктеме жасалынады. йткені, ммінді иманына байланысты лтіру немесе харам деп есептелетін жне ранда тиым салынан дейі адам лтіру рекетін халал деп есептеу тек кпір адамны ана олынан келеді. Сонымен атар лгі аятты харижия мен мутазиланы тсініктемесі бойынша арастырылса, онда ол

(Алланы кешірмейтін кнсі - зіне серік осу. Одан баса кларды егер« » аласа кешіреді.) (Ниса 4/48) - деген аята айшы келеді.

2. « » (Ммін мен пасы бірдей болушы ма еді?) (Сажде 32/18) деген ран аятына сйене отырып, амалды орындамаан адамны ммін атарына жатпайтынын ала тартандара арсы сунниттік каламшылар аятта орын алан фасыты мні кпір екендігін, йткені, пасытыты е ауыры кпірлік екендігін уаттады.

3. « » (Егер кімде-кім кн (саййиа) ылмысты шырмауында алса, рине олар тоза иесі болады да, сонда мгі алады.) (Баара 2/81). Мутазилиттер мен харижиттерді длел ретінде сынан осы аяттаы «саййианы» мні сунниттерді пірікі бойынша – ширк. йткені ммінні барлы жаын кнні амтуын ойлау ммкін емес. Мндай адамдаы иман кнні жан-жаты ораытуына кедергі жасайды.

4. Харижиттер мен мутазилиттерді длел ретінде ала тартан бір хадисте ардаты Пайамбар: «зина жасаан адам зина жасаан кезде ммін ретінде зина жасамайды, ры да рлы жасаанда ммін ретінде рламайды, шарап ішкен адам шарап ішерде ммін ретінде шарап ішпейді» (Бухари, Ашриба 1; Муслим, Иман 24; Тирмизи, Иман 11) деген хадиске сйкес аталан мазхаб кілдері «егер амал иманны бір блігі болмаанда, амалды орындамай, кн істеген (зина жасаан, рлы істеген, шарап ішкен) адамдарды ммін болуы тиіс еді», - деп уж айтады. ли сунна ламалары лгі хадисті исламды кімдерді жалпылама рухы ішінде сараптап, «зина жасаан адам зина жасаан кезде, кміл ммін ретінде зина жасамайды, оны иманында кемістік бар» немесе «зина жасаан ... жасаан ісін халал деп санап істер болса, ммін ретінде зина жасаан болып есептелмейді» деп тсініктеме жасаан. Себебі, бл тсініктеме ардаты Пайамбарды мына хадисіне сйкес келеді: бу Зарр л-ыфари (. 652 ж.) былай деп жеткізеді: Алланы елшісі: «Алладан баса ешбір дай жо деп, осы сзін берік стап лген адамны ешбірі жаннаттан махрм алмайды», - деп айтты. Сонда мен:

- ол адам зина жасаса да, рлы та жасаса да ма? – дедім. Сондай ардаты Пайамбар:

- ия, зина жасаса да, рлы істесе де (жанната кіреді), - деп жауап берді. Мен айтадан срадым, дл сол жауапты берді. Мен ш мрте срадым. Тртіншісінде Расулулла:

бу Зарра бл намаса да (жанната кіреді), - деп жауап берді (Бухари, Таухид 33; Риа, 16; Муслим Иман 40; Тирмизи Иман 18).