Ижмали жне тафсили иман 2 страница

Иртидад. Сздікте «айту» маынасына сйкес келетін иртидад пен ридда сздері бір мсылманны діннен шыуы немесе исламнан баса дінге туі деген сз. Діннен шыан адам «муртад» деп аталады. Кпір мен муртад кпірлік ішінде орын алуы жаынан бір дрежені иеленгенімен муртада кесілетін дниелік кімдер кпірге берілетін кімнен араанда згеше болып келеді. Имам Мауардиді (.1058 ж.) млімдеуі бойынша муртадтарды атардаы мсылман еместерден айыратын ерекшеліктері мынандай:

1. Муртадтармен бейбітшілік немесе бірігу келісімін жасауа рсат етілмейді. Ал деттегі кпірлермен ондай келісімдерге труа болады.

2. Муртада мсылман емес кпірлер сияты зымми (ислам мемлекеті ішінде мір сретін, жизия салыын тлейтін жне мемлекетті орауында болан айри муслим ауымы) статусын иеленуге жол берілмейді.

3. Муртадты исламды айта абылдау немесе лімді тадау ммкіндігінен баса жол берілмегендіктен, оларды лдыа тсіруге, мірін сатауа рсат етілмейді.

4. Муртадты дние млкі анимат (олжа) ретінде бліске тспейді. Ол тек мемлекет азынасына ана тн (Ханафилерді кпшілігіні пікірі бойынша мра бола алады).

5. Соыста ттына тскен немесе сталан муртадты діннен шыуына жол ашан рухани себептер мен кмндер болса, алдымен олардан айыуа талпыныс жасалады. Оны айта ислам дінін абылдауына насихат жасалады. Тіпті ажет болса, ойлануа уаыт та беріледі. Осыларды барлыына арамай, асарысан муртад лім жазасына кесіледі. Егер трлі себептерге байланысты осы жаза жзеге асырылмаса, ондай муртада слем берілмейді, бауыздаан малы желінбейді, мсылман йелмен йлендіріуіне жол берілмейді жне мсылмана мрагер бола алмайды. Ал дниеден тсе жаназасы шыарылмайды жне мсылман мазарына жерленбейді.

Нифа. Сырттай ммін, мсылман болып кріну, ал жрегімен Алланы, Пайамбарды, жне оны алып келгендерін мойындамау маынасына сйкес келетін «нифа» жоарыда баяндаланы трізді кпірлікті бір трі болып табылады. Жрегімен сенбей, сырттай мсылман сияты крінген адам «мнафы» деп аталады. Дниеде сырттай мсылман сияты крінгеніне байланысты олармен мсылманша атынас жасалады. Ал жректері имансыз боланына байланысты ахиретте кпірлер трізді мгілік азап шегеді:

« » (ауызша ана иман келтірді, біра, одан со жректерімен кпір болды. Сондытан, оларды жректеріне лып салынды, сйтіп олар тсінбеді.) (Мунафиун 63/3)

« » (Мнафытарды тозаты е астыны абатына тасталатыны даусыз, одан оларды таратын медеткер табылуы ммкін емес. ) Ниса 4/145).

Осы таырыппен байланысты ислам теологиясына тн кейбір терминдерді мніне тоталып ткеніміз де жн. Ислам дініні келуімен зады кімі жойылан христиан мен иудаизм сияты діндерге сенетіндер «китаби», уаытты, материяны уелден бері бар екендігін уаттайтындар жне барлы оиаларды уаыта негіздегендер «дахри», Алланы бар екендігін мойындамайтындар «муаттыл», ардаты Мхаммед пайамбарды пайамбарлыын жариялап, ислам сеніміне иман келтіргенмен кпірлігін іштей жасырын стаандар «зынды» деп аталады.

Кабира (фис/лкен кн)

Кабираны анытамасы. Кабира (кпше трі Кабаир) – аяттар мен хадистерде лкен кн ретінде баяндалан, оны ауіпті екендігін млімдейтін аяттар мен хадистер бар, бл дниеде немесе о дниеде жазалануа себепші болып табылатын, нтижесі кн дегейіне жетелейтін рекеттер мен амалдар жиындыы. лкен кнлар ішіндегі е лкені жне кешірілмейтіні – Аллаа серік осу жне куфр.

« » (Алланы кешірмейтін кнсі - зіне серік осу. Одан баса кларды егер аласа кешіреді.) (Ниса 4/48)

« » (Алла зіне баса тееуді кешірмейді. Одан баса кнсі болса, ыыласы ауан адамын кешіреді. Кімде кім Аллаа серік осса, барып тран азын боланы) Ниса 4/116).

лкен кнларды саны. лкен кнлдарды саны жайында тартыстар бар. Оны басты себебі – хадистерді р алуан риуаят етілуі. Пайамбарымызды бір хадисі былай риуаят етілген: «сендерге лкен кнларды е лкенін айтайын ба? Олар: Аллаа серік осу, ке-шешеге баынбау жне жалан кугерлік» (Бухари, Адаб 6; Муслим, Иман 38; Тирмизи, Тафсир 5; Дарими, Диат 9).

Келесі бір хадисінде: «рдыма жіберетін жеті кндан сатаныдар. Олар: Аллаа серік осу, сиыр жасау, хасыз жерде адам лтіру, жетім малын жеу, пайыз жеу, соыстан ашу, таза, иманды йелге зина жасады деп жала жабу» (Бухари, Уасауя 23; Муслим Иман 38; бу Даууд Уасая 10), - деп лкен кнні саны жеті деп белгілеген. бу Дауудты (. 889 ж.) млімдеуі бойынша лкен кнні саны келесі бір хадисте тоыз. Жоарыда жеті кна ата-анаа баынбау жне Масжид Харамда тиым салынан рекеттерді істеу осылан. (бу Даууд Уасаия 10).

лкен кнларды арастыратын кітаптарды бірі Хафыз Захабиді (. 13347) «Китабу-л-Кабаирінде» лкен кнларды санын жетпіске, Хайтамиді (1566 ж.) «аз-Зауажир ан Итирафи-л- Кабаирінде» 465-ге жеткізілген.

лкен кн істеген адамны жадайы. лкен кн істеген адам «муртакиб кабира» немесе «фаси» деп аталады. Иманны тасдитан, ирардан жне амалдан тратынын уаттайтын харижилер мен мутазилиттерге араанда фасы ммінге жатпайды. Харижиттерді пікірі бойынша олар кпір, ал мутазила кілдері лкен кн істеген адам иман мен куфр арасындаы орында трады (фис мртебесі). Фис мртебесіндегілер тубеге келмей лсе, мгілікке жаханнамда алады, ал тубеге келсе, ммін атарына енеді.

ли сунна ламаларыны пікірі бойынша ртрлі себептермен амалды орындамай, лкен кн істеген адам (фаси) ммін атарына жатады. Алайда, лкен кн істегеніне байланысты жазаланатыны рас. Ондай адама тубе жасау ммкіндігі немі бар. Алла Таала ондай адамды ахиретте аласа кешіреді, аласа шапаат жасалауына рсат етіледі жне аласа кнсіні дрежесіне арай жазалайды. Жрегіндегі иманына байланысты соында оны жанната кіргізеді.

Ширк пен куфрдан баса лкен кнларды істеген адамны кпір емес, ммін болып табытанын длелдейтін аяттар да бар:

« » (Ей иман келтіргендер лтірілгенге сендерге ысас жазылды) (Баара 2/178) аятында адам лтіргендер туралы «ей иман келтіргендер» деп ндеу тасталып тр.

« » (Егер мміндерді екі тобы бір-бірімен шайасса, оларды араларын жарастырыдар (татуластырыдар)) (Хужурат 49/9)

Осы таырып жайлы Пайамбар хадисіне тоталар болса:

бу Зарр л-ыфари (. 652 ж.) былай деп жеткізеді: Алланы елшісі: «Алладан баса ешбір дай жо деп, осы сзін берік стап лген адамны ешбірі жаннаттан махрм алмайды», - деп айтты. Сонда мен:

- ол адам зина жасаса да, рлы та істесе де ме? – дедім. Сондай ардаты Пайамбар:

- ия, зина жасаса да, рлы істесе де (жанната кіреді), - деп жауап берді. Мен айтадан срадым, дл сол жауапты берді. Мен ш мрте срадым. Тртіншісінде Расулулла:

бу Зарра бл намаса да (жанната кіреді), - деп жауап берді (Бухари, Таухид 33; Риа, 16; Муслим Иман 40; Тирмизи Иман 18).

Пайамбар заманынан бгінгі кнге дейін лкен кн істеген адам істеген кнсін зі халал деп санамаса, ммін ретінде абылданан, оларды жаназасын шыаран, артынан да жасап, кнларыны кешірілуіне тілеу тіленеді.

ИМАН НЕГІЗДЕРІ

Бастапы кезден-а каламшылар арасында далыптасан дстр бойынша иман негіздері теорияда шке блініп арастырылан. Осы «Усулу Саласаа» арай иман негіздері:

а) Алланы бар екендігіне, жалаз жаратушы жне лемні ожайыны екендігіне сену (илаиат);

) Пайамбарларды Алла тарапынан табли ызметіне жауапты етілгендігіне, оларды Алланы елшілері мен лдары екендігіне сену (нубууат);

б) Ахирет кніне сену (самииат).

Ал алан иманны ш негізі осыларды ішінде арастырылады. Мысалы, аза мен адара иман лы Алланы «илм», «ирада», «удрат», «такуин» сипаттары арастырылатын илаиат блімінде зерделенеді. Осы тртіп аясында илаиат блімінде Аллаа иман, аза мен адара иман, нубууат блімінде пайамбарлара жне кітаптара иман, самииат блімінде періштелерге жне ахиретке иман таырыптары арастырылады.

 

А) ИЛАИАТ БЛІМІ

Аллаа иман

Аллаа сенуді ажеттілігі. Адамзат тарихына кз жіберер болса, е алашы дуірлерден бері р кезеде мір срген адамдарда дайа деген сенім жне оан табыну, бір діни сенім бар екендігі рас. Адам е ежелгі заманнан бері лемнен жоары бір діретті кшке сенген жне оан табынан. Тарих бойында гірлердегі тас бедерлеріне салынан дай суреттері оларда йтеуір бір дай сенімі боландыын крсетеді. Алашы ауымды адамны сенімі мен ркениетті замандаы адамны сенімі арасындаы айырмашылы лгі діретті кшті айындалуында, оан берілген атауда жне сипаттарда жатыр. Демек, дайа деген сенім сезімі адамны жаратылысында бар деген сз. Адам зін тани бастаан кннен бастап, діретті жне барлыын игеретін лы кшке баынан, одан рухани нр алан, одан кмек сраан, нені жасы, нені жаман екендігін оан деген рметімен лшеген, осы дірет иесі алдында орыныш пен міт арасында байланыс орнатан, оны алдында тізе бккен, жалбарынан, рбанды шалумен, ибадат жасаумен лгі дайа жаындауа тырысан. Бл да адамны табии ажеттілігіні жемісі екендігі даусыз.

Барлыын білетін жне барлы нрсені жаратуа уаты жететін бір Аллаа сену кмелетке жеткен рбір адама парыз. Бастапы илаи діндерді мні жойылан кезедердегі немесе ешбір діннен хабары жо тауларда, ормандарда мір сретін адамдарды здері де аылымен дайды бар жне бір екендігін табуа міндетті. йткені, лмні жаратушысы бар екендігін тануа зге жаратылыстара нсіп болмаан санасы бар: « » (Кк пен жерді жаратушысы болып табылатын Алланы бар екендігінде кмн бар ма?) (Ибраим 14/10).

Алланы бар екендігіне длелдер. Кейбір мсылман ламаларыны пікірі бойынша адамдаы Алла сеніміні міндетті жне жаратыста бар (фытри) боландытан Алланы бар екендігіне сырттан длелдер іздеуге, пайымдаулар жасауа, логикалы жне саналы длелдер сынуа ажеттілік жо. Жаратылысы бзылмаан жне психикалы ауруа шалдыпаан рбір адам Алланы бар жне бір екендігіне кзі жетеді жне тсінеді. Осы жолдаы длелдер адамны ішіндегі Алланы бар жне бір екендігі туралы білімін дамыту шін ана ажет. Адам ішкі жне сырты лемде Алланы бар екендігіне длел болып табылатын нрселерге арай отырып, Алланы бар екендігіне тсіне алатын абілетпен жаратылан. Осылармен атар адамны з жаратылысы да Алланы бар екендігіне аны длел екендігі даусыз. Иман л-азали (.1111 ж.) мен Шахристиани (. 1153 ж.) осы кзарасты олдайды.

Ал келесі топтаы ислам ламаларыны пікірі бойынша адам ішкі жне сырты лемде Алланы бар екендігін уаттайтын длелдерге тоталып, Алланы бар екендігіне кз жеткізуіе тиіс. йткені адам сезім мшелерімен Алланы тікелей біле алмайды.

« » (оны кздер кре алмайды, біра, ол кздерді креді.) Анам 6/103). Десек те сезім мшелеріміз Алланы танитын мліметтерді аыла жеткізеді. Бл мліметтер – жаратылан барлы болмыс, лемні тртібі мен йлесімі. Демек адам жаратана арай отырып, оны жаратушысын тануа толы ммкіндігі бар деген сз.

Алла Тааланы тануды (марифатулла) жолдары жне Алланы бар екендігіне длелдер шексіз. Осы длелдерді е бастыларына ана ысаша трде тоталмапыз.

1. ранда Исбат Уажиб.ран Крімде Алла Тааланы баяндайтын аяттарды кпшілігі оны сипаттарына тоталады. Осы аяттар сіресе таухида ерекше тоталып, Алланы серігі мен теі жо екендігін уаттайды. Алланы бар екендігі мселесі ранда адама танылуы табии , тіпті міндетті былыс ретінде баяндалады. йткені арты абілетпен жаратылан адамны жаратушысын тани алады.

ран Крімдегі аяттарды талдар болса, адам ойын мына баптара жіктеуге болатынына тоталан:

1. діретпен, даналыпен жне аса шеберлікпен жаратылан адамны болмыс-бітімі, мшелері жне оларды ызметтері негізге алына отырып, адамды жаратан Алланы бар екендігіне ол жеткізу;

2. Жретін, шатын, жхетін екі немесе трт аяты жан-жануарларды шеберлікпен жаратыландыына ой жгірте отырып, оны жаратушысына сену;

3. Ешбір кемшілігі жо табаиат былыстарыны кемел тртібі, аспан кмбезіні тауларды жне теіздерді орналасуы, аспан мен жер тртібіні йлесімділігі, жыл мезгілеріні бір тртіппен, кезегімен келуі, ащы жне тщы суларды бір теізде орын алуы, жер мен кктегі барлы жаратылыс адамны міріне бой сынуы назара алына отырып, Алланы бар екендігіне ол жеткізу;

2. Фытрат длелі.Кемел дрежеде жаратылан адам з кші мен ауарынан жоары, дірет иесі лы жаратушыны бар екендігін мойындайтыны шынды. Алланы бар екендігіне сену – адамны жаратылысында бар табии былыс. Бл наданды, менмендік, ыырлы сияты кейбір моральды кемістіктер осы сезімінді бркемелейді. Біра бл сезім млдем жоалып кетпейді.

Пжамдаы осы сезімні алыптасуында адамны з талпынысыны, теориямен тжырымны ешбір сері жо. Адам бір тыырыа, айы-асіретке тап болан кезде дайа сиынады, да жасайды. Оны бл рекеті оны жаратылысында бар деген сз.

3. Худус длелі. Каламшыларды Алланы бар кендігіне сынан е негізгі длелдеріні бірі – худус длелі. Оан былай сипаттама жасауа болады: лем хадис (кейіннен жаратылан). Демек, рбір хадисті бір мухдисі (жаратушысы) бар екендігі сзсіз. лемні мухдисі – Алла Таала. Осы длелді бастапы кіріспесі болап табылатын лемні хадис екендігін арастырар болса, лем жаухарлардан (бостыта орын алан), денелерден (екі немесе одан да кп жаухарлардан раланммкін болмыс) жне араздардан (здігімен бостыта орын алмайтын, бар болуы шін бір жаухара немесе денеге мтаж болан тс, иіс, дм т.б.) пайда болан. Жаухарлар мен денелер аразсыз бар болуын елестетуді зі иын. Араздар мен сипаттар немі жаарып, згеріп отырады. Ал жааланып, згеріп отыратын нрселерді азали (уелден бері бар) болуы ммкін емес.

лемні хадис, яни, бар болуыны бастамасы жо боланына орай, оны бар болуы мен жо болуы те дрежеде. Оны барлы леміне шыуы шін бір мухдиске мтаж еекендігі айын. Себеп пен салдар принципіне арай рбір хадисті бір мухдисі болуы тиіс. Міне осы мухдис алау иесі азали болмыс – Алла Таала. Хадисті жаратан мухдисті де мухдисі болуы да ммкін емес. йткені осындай себеп пен салдарларды шексіздікке жаласуын адам санасы абылдамайды.

4. Имкан длелі. лем – ммкін. йткені ол бліктерден ралан. Бліктерден ралан нрсе уажиб (міндетті) бола алмайды. Себебі, уажиб ешандай нрседен ралмайды. Ммкінні бар болуы мен жо болуы те дрежеде. Ммкін бар боландытан оны барлыын жотытан шыаран бір сер етуші (муассир) бар. Егер лгі муассир де ммкін болса, оны да баса бір муассирі бар деген сз. Соында бл себептер уажибу-л-вужуд болан бір муассирге барып тіреледі. Олай болса, ммкіндікке жататын лемді жаратан Алла Таала.

5. Низам длелі. Табиатта жне онда орын алан былыстар мен оиаларда згермейтін тртіп мен йлесімділік бар. Осы тртіпке кнделікті мірде ку болып жрміз. лемдегі бл тртіп – алим, жне саналы бір иллатты (себеп) туындысы. олай болса, лем алыим Алланы Тааланы туындысы болып табылады. Бл длелді «ая», «хикмет», «инаят», жне «итан» длелі деп те атайды.

6. аул Амма (адамзат тарихы) длелі.Жер бетіндегі нсілдерді, халытарды, лттар мен тайпаларды дниетанымдары, діндері мен мазхабтары р алуан боланымен оларды барлыы даналы иесі лы жаратушыны бар екендігіне сеніп, оан табынады. Дниені ай брышына барса та арапайым жне крделі боланымен халытарды барлыы здеріне тн дайа сенеді жне осы сенім аясында лшылытарын жзеге асырады. Тарихты ай заманын алып араса та соыр сенімдер кездесіп жатанымен халытар дайа сеніп келген. Міне бл Алланы бар екендігіне длел екендігі даусыз.

7. Ихтира длелі. Біз маайымыза ойлы кзбен сзіп арар болса, барлы болмыстарды кейіннен жаратыландыына кз жеткіземіз. Денелер бастапыда жансыз болан кезде, оан мір, аыл, сезім берілгендігін байаймыз рбір жаратылысты бір жаратушысы (мухтари) бары айын. Олай болса, мына болмыстарды азали бір жаратушысы бар, ал ол – лы Алла. Мына аят ихтриа длелін крсетеді:

« 17 18 19 » (Тйелер алай жаратылды, аспан алай биік болды, таулар неге трызылды, жер неге жазы? Олар осыан зер салмай ма?) (ашия 88/17-20).

8. рекет длелі.Біз лемде рекет стіндегі болмыстарды бар екендігіне ку болып жреміз. рбір рекет етушіні бір мухарикі (рекет еттірушісі) бар. Осы мурарикті зі рекет стінде болса, оны да рекет етіретін баса бір муррик бары рас. йткені кез келген дние здігінен рекет ете алмайды. Олай болса, бастапы мухаррик – уажибу-л-вужуд болып табылатын Алла екендігі даусыз.