Ижмали жне тафсили иман 3 страница

9. Камал длелі.Декартты (1596-1650 жж.) уаттаан аталан длел былай тсіндіріледі. Менде кемелдік ымы бар. Мнда ешандай да кмн жо. Бл ым маан зімнен келмеген. йткені, мен кемшілігі бар болмыспын. Бізді оршап тран лем де кемшілікке толы боландытан лгі кемелдікті лемнен туындауы да ммкін емес. олай болса аталан кемелдік маан кемел болмыс болып табылатын лы Жаратушыдан келеді. Бл длелді Декарттан бірнеше асыр брын мір срген л-Фараби уаттаан жне оны «акмал болмыс длелі» деп атаан.

10. Намутанахи длелі.Менде сосызды, мгілік идеясы бар. Мен соы жо болмысты ойлаймын. Бл тсінік зімнен туындамаан. йткені мен уаытшамын ана. Ол менен тысары заттардан да туындамайды. Себебі, оларды здері уаытша дниелер. Мгілік себебі мгілік болып табылатын болмыстан бастау алады. Демек осы сосызды идеясымен мені рухтандыран сосыз болмыс бар. Ол – Алла Таала. Намутанахи длелі мен камал длелі арасында мнділік айырмашылы жо.

11. Ахлаи длел мен негелік длелі. лемді бірі табии, екіншісі моральды деп аталатын екі тртіп бар. Табии тртіп кштер, моральды тртіп алаулар жйесінен трады. Кштерді задылыы міндеттіліктен, алауды задылыы адамны з алауымен жзеге асады. Халытар арасындаы негелік жне салт-дстрлік ндылытар адамды немі негелікке трбиелейді. Осы моральдыт ндылытарды тп тркіні лы Алланы ойан моральды задылытарымен астасып жатыр. Демек, негелік, моральды ндылытар Алланы бар екендігін длелдейді.

Моральды задылытар адамды немі баытты, ізгілікті мірге жетелйді. Баыта жетелейтін асиеттерді істеу бізге тн боланыменоны жемісін кру бізге байланысты емес. Ол лы Алланы мрімен жзеге асады. Демек, бл Алланы бар екендігін длелдейді.

12. Суфилерді пікірі бойынша Алланы бар екендігі.Суфилер Алланы бар екендігін ойлауды дрыс деп таппанан. Олар адам аылы ателікке алып деп білген. Керісінше олар ирфан, марифат жне маифатулла деп аталатын жне кашфке негізделетін рухани-мистикалы практика нтижесінде ол жеткізілген Алламен байланысты танымдара ерекше кіл аударан. Суфилерді пікірі бойынша адам тарапынан танылатын болмыстарды е айыны – Алла. Адам Алла жайлы танымнан да аны, айын таныма ол жеткізуге ауарсыз. Осыан орай адамны исбат уажибаа ажеттілігі жо. йткені, аныа тсініктеме жасау жолында талпыныс бос урешілік ана. Оны стіне Алланы лылыын арапайым логика мен саналы алыпа тсіру де Алла алдында бестік болып табылады. Кемшілігі бар, кейіннен жаратылан болмыса сйене отырып, абсолюттік, кемел жне азали болмысты шынайы мнін ашу ммкін емес.

13. Бгінгі кні Алланы бар екендігін дйектейтін длелдерді кейбірі. азіргі заманы сынылан длелдер негізінен материализм мен кездейсоты идеясын жоа шыару, эволюцияны табиатьта аншалыты дегейде сері бар екендігін тсіндіруді масат етеді. Осыларды бірнешесіне тоталып тер болса:

Логикалы аидалар аясында лемні бар екендігін негізге ала отырып мына ммкіндіктерді арастыруа болады:

1. лем здігінен бар болан, здігінен жоты лемінен бар лемге шыан, жаратылан. лем туралы блай уаттауды ешбір мні жо. Себебі, иллиат (себеп пен салдар) задылыына араанда рбір салдарды бір себебі, рбір туындыны бір авторы, рбір жаралытысты бір жаратушысы бар екендігі даусыз. Олай болса лем де бар болса, оны бар ылан бір себеп те бар. лемні здігінен бар болуы суретшісіз кркем бір сурет туындысыны дниеге келуі, шышсыз шаты ауада шуы, басарушысыз кемені суда стті жзуі сияты аыл мен логика абылдай алмайтын ойлау трі болып шыады.

2. лемні жне лемде орын алан тртіп пен йлесімділікті кездейсотыты туындысы ретінде пайда болуы мселесі: кейбір оиаларды пайда болуында кездейсотыты болатынын жоа шыара алмаймыз. Біра, жер бетін, адамдарды, жан-жануарларды, сімдіктер мен жансыз жаралытыстарды жаратан, миллиондаан жылдар бойы бір милиметр де болса з орбитасынан ауытымай озалысы, аса лкен жне аса кп боланына арарамастан жлдыздар мен планеталарды бір-бірімен сотыысып алмай, бір жйе мен тртіп ішінде озалуын аылы тзу кез келген адам кездейсоты деп айта алмасы аны.

Алланы бар екендігін бгінгі ылыми жаалытармен байланыстырар болса, бгінгі ылыми жаалытар мен рандаы йлесімділікті аны байай аламыз. азіргі ылымдарды длелдегеніндей, тірі организм шін, суды аса зор маызы бар. Бкіл биологиялы, биохимиялы, химиялы реакциялар шін су ажет. Су – бкіл табиатты, лемдегі мірді, тіршілікті негізгі элементі, айнар кзі. Жерді 75 %-і, адам клеткаларыны 80 %-і судан трады. Суды негізгі асиетіні бірі деп зендер, теіздер, мхиттар арылы жерді температурасын траты стап транын айтуа болады. Суды мндай аламды асиеті Алланы діретін, хикметін крсетеді.

«Ал кн белгіленген жаына арай, жылжып кете барады. Мны зі – рі стем, рі дана Аллаты алдын ала белгілеген ісі. Айды да тратайтын орнын белгіледік, Крі рманы ураан бтаындай болана шейін, ол да аспанды кезіп жреді(Ясин-38-39).

Жерді кнді белгілі бір жйемен айналып озалатыны ІХ асырда Бируни, Х асырда Коперник ашты. Ал кнні озалатындыы, ылыма ХІХ-ХХ асырда белгілі болды. Оан дейін кн тгіл жер озалмайды деп келген. ранны ІІ асырда тскенін ескерсек, бл кітапты лемді жаратан Алланы сзі екендігін крсетеді.

лемдегі заттарды тепе-тедігі жайлы Аллаты кітабында таы бір лы, лемдік за бар: "Ол (Алла) барлы нрсені лшеп, млшерлеп трады" (Раыд-8).

Сондытан ран Крім адамдарды табиат жаратылысына арап, Алланы бар екеніне ой жгіртуін сынады.

«Аныын айтайы, аспанны жерді жаратылысында тн мен кнні алмасып труында, пайымдаан пендеге, рине айын ибрет бар. Зерделі жандар трса да, отырса да тірін мытпайды, аспан мен жерді жаратылысына ой жібереді. Сон со: «Ей Тірім! Бларды бекер жаратан жосы. Сен пксі, бізді тозаты тауыметінен сата.» (ли имран, 190-191).

Алланы есімдері.

Алланы арнайы есімдері. Араб тілінде де, баса да тілдерде де «Алла» ()атауыны орнын ешандай атау баса алмайтынын мсылман алымдары бір ауыздан олдаан. йткені Алла дайды ерекше атауы болып табылады. Осы арнайы есім зге тілдерге аударылмайды. Тіпті араб тіліндегі зге сз де мны орнын баса алмайды. Біра ранда Алла сзін нсайтын «Ила»(), «Маула»(), «Рабб» () сияты есімдер олданылан. Осыан орай парсы тіліндегі «Худа» мен «Яздан», аза тіліндегі «дай» мен «Тір», «Жаратушы Ием» сияты есімдер Алла деген арнайы есімні орнын баса алмаанымен Ила, Маула, Рабб сияты аяттар мен хадистерде орын алан Алланы зге есімдеріні орнына олданыла береді.

Исми Азам (Алланы е лы есімі/ ).Бір топ ислам ламалары Алла Таала есімдеріні барлыы лы жне жоары екендігін уаттап, бірін келесісінен бліп арастырмаан. Ал келесі топтаы ламалар хадистерді негізге ала отырып, Алланы кейбір есімдері згелерінен жоары екендігін ала тартан. Осы топтаы ламалар «Алла», «л-Хаййу-л-аййум» ( /Тірі жне жаратандарды аята трызан), «Зу-л-Жалали уа-л-Икрам» ( /лылы жне рмет сипаттарыны иесі) есімдеріні айсысы Алланы е лы есімі екендігі турасында ртрлі кзарастарды олдаан.

Асма Хусна ( /Алланы кркем есімдері).Алла Таалаа тн барлы есімдер «асма хусна» деп аталады. Е кркем есімдер Аллаа ана тн. йткені барлы кемелдік тек оан ана тн. « » (Алла одан баса дай жо. Оны кркем есімдері бар) (Таха 20/8).

« » (Алла – жаратушы, жотан бар етуші, бейне беруші, ол кркем есімдер иесі. Жер мен кктегі жаратылыстарды барлыы оны дріптейді. Ол – стем, рі данышпан) (Хашр 59/24). Асма Хустна «асма илаия» деп те аталады.

Алла Тааланы ран Крімде жне Сахих хадистерде кптеген есімдері орын алады. лы Алла ран Крімде: « » (Алланы кркем есімдері бар. Олай балса, Алланы сол кркем есімдерімен да жасадар) (Араф 7/180), - деп Алланы кркем есімдері арылы да жасауа болатынын ала тартады.

Асма Хуснаны кптігіне байланысты оны затын (субстанциясыны) бірден кп деп тсінбеген жн. Ардаты Пайамбарымызды бір хадисінде былай деген: «Алла Тааланы 99 есімі бар. Осы есімдерді санаан (жаттап, маынасын тсінген) Адам жанната кіреді. Алла – жалыз жне жалыз болуды натады» (Бухари Даауат 68; Шурут 18; Таухид 12; Муслим Зикр 2; Тирмизи Даауат 83.). Асмаи Хусна 99 есімнен ана ралмайды. Оны аяттар мен хадистерде баса да есімдері бар. Осыан арай отырып, Алланы тек ана 99 есімі ана бар, олардан баса жо деп тсінбеген жн. Оны осы есімдері 99 деп жеке арастырылуы осы есімдеріні ататы болуына байланысты. Жоарыда хадисте орын алан «ихса» (санау) сзіне байланысты Алланы 99 есіміне «ихсаи есімдер» деген атау да берілген. Тирмизи мен ибн Мажаны риуаят еткен бір хадисте осы 99 есімге жеке-жеке тоталан (Тирмизи Даауат 83; Ибн Мажа Дуа 10).

Асма Хуснаны трлі топтара жіктеуге де болады:

а) Алланы бар екендігін дйектейтін есімдер: «», «», «»;

) Алла болмысыны сапасын білдіретін есімдер: «», «», «», «», «»;

б) Аиат сипаттарын дйектейтін есімдер: «», «», «», «», «»;

в) Изафи (салыстырмалы) сипаттарды білдіретін есімдер: «», «», «», «»;

г) Салби (танзии/пктеуші) сипаттарын білдіретін есемдір: «», «»;

) Затынан шыан рекеттерінен тарайтын есімдері: «», «».

Насстарда баяндалан дайлы есімдерден (тауифи) баса есімдермен Алланы атауа бола немесе болмай ма мселесі бойынша мсылман каламшылары бір тотама келе алмаан. Мутазила каламшылары адам аылымен йлесетін есімдерді Аллаа олдануа болады деп есептеді. Мутазилиттерді пікірі бойынша сздікте белгілі маынасы бар кез келген сзді Алла Таалаа есім ретінде берілуі, араб тілінде немесе баса тілдерде сол сзді синонимі немесе сол маына сйкес келетін баса бір атаумен Алланы атау жайыз. Осыан байланысты ран мен Сннетте орын алмаса да Алланы «уажибу-л-вужуд», «вужуду-л-мутла», «уажиб таала», «сани таала» сияты есімдермен атауа болады. ли Сунна ламаларыны пікірі бойынша Алланы есімдерін тек ран мен Сннетте орын алан атаумен (тауифи) ана атау ажет. Аал дрыс деп тапан, иясты кімімен андай да бір есімді Аллаа беру жайз емес. Басаша айтар болса, насстарда орын алмаан есіммен Алланы атауа тиым салынады. Алайда кейінгі кезедерде ли сунна каламшылары да насстарда орын алмаан «маужуд», «адим», «уажиб» т.б. сияты кейбір сздерді Алланы есімі ретінде олданыла бастады.

 

 

Алланы сипаттары

Сипаттар мселесі исламды сенім тарихыны е проблемалы таырыптарыны бірін райды. Адама тн сипаттарды Аллаа олдануа бола ма? Алланы сипаттары оны затымен (субстанциясымен) бірге ме лде блек пе? Алланы сипаттары адими (уелден бері бар) ме? Осы жне осыан сас сратар крделі тартыстара, пікірталастара жол ашты.

дайлы сипаттар мселесіні пайда болуы. Кейбір авторлар дайлы сипаттар тартысыны пайда болуын сырты себептермен байланыстырады. Батыс зерттеушілерді кейбірі дайлы сипаттар мселесін христиандардан мсылмандара ткен проблема ретінде санайды. Бейкер, Вон Кремер, Макдональд, Вольфсон, Шахт сияты авторлар дайлы сипаттар мселесіні христиан теологы асиетті Юоан ад-Димаши (Азиз Юхан ад-Димаши) мен шкірті Феодор бу урраны кітаптары арылы мсылманара сер еткенін ала тартты. Макдональд былай дейді: «ран Крімні махлу емес екендігіне сену христиандардаы дайлы сзді ке дайды жрегінде орын аландыы жне жаратылмаандыы сенімінен алынан.

Мсылман авторларыны кейбірі дайлы сипаттар тартыстарын иудаизмнен бастау алатынын уаттады. ран – махлу идеясы иудаизмдегі «Таурат – жаратылан» деген кзараса сайтыны ала тартылады. Ибн Кутайба ранны жаратыландыын айтан алашы адам Муира бин Саид л-Ижиді тегі еврей Абдулла бин Сабаны жатасы екендігін млімдеген. Хатиб л-Бададиді пікірі бойынша ранны жаратыландыын айтан Бишр л-Мариси мутазила жне муржия мазхабына жататын адам болатын, ал оны есі еврей болан.

Кейбір авторларды пікірі бойынша мутазилиттер философтарды ыпалымен дайлы сипаттарды жоа шыаруа бет алан.

Ал кейбір авторлар дайлы сипаттар мселесін ішкі себептермен байланыстырады. Вендик пен Ватты пікірі бойынша дайлы сипаттар проблемасы харижиттерді ортаа тастаан лкен кн мселесімен бірге пайда болан. аза мен адар проблемасын дниеге келген тартыстар табии трде Алланы сипаттары мселесін де ортаа шыарды.

Осы пікірлер арасында зге дін кілдеріні шабуылдарына арсы Алланы бірлігін насихаттау масатында жасалан ылыми талпыныстар дайлы сипаттар проблемасыны дние келуінде маызды рлді ойнаанын уаттау жоарыда пікірлерге араанда анарлым шындыа жанасатын сияты. Себебі, дайлы сипаттар мселесін алаш кн тртібіне алып келген адамдара жне осы таырып жайлы идеяларына талдаулар жасаланда аталан идеяларды жат діни сенімдерге арсы реакция ретінде пайда боландыы аны.

Осы жаынан Алланы сипаттарын теріске шыаран жне ранны жаратыландыын ортаа тастаан алашы ойшылдар Жад бин Дирхам мен Жахм бин Сафуан екендігі белгілі. Ал мутазила да осы идеяны одан ары жаластырды. Осыларды ішінде Жад бин Дирхам мсылмандар арасында ранны махлу екендігін дріптеген жне Алланы сипаттарын жоа шыаран алашы ойшыл ретінде танымал. Оны осындай тжырыма баруында иудаизм теологиясына реакцияны сері бар. Жад білімін кемелдендіру жне Алланы сипаттары мселесі бойынша схбаттасу масатында тегі еврейлік Уахб бин Мунаббиха жиі баратындыы жне Уахбты оан былай дегендігі баяндалады: «кінішті, ей Жад бл таырыпты одан ары созба, ыса айыр. Дрысын айтсам сені рдыма кететінінен орамын. Алла з кітабында олыны боландыын хабарламаанда, мны айтпас едік. Кзіні, зіні (нафсіні), есту мшесіні бар екендігін бізге млімдемегенде бларды айтпаан болар едік». Демек, Жад исраилиата негізделген антропоморфты Алла тсінігіне арсы шыан. Оны ліміне себеп ретінде крсетілген «Алла Мсамен сйлеспеді жне Ибраимді дос ылмады», - деген сздерінде де осы арсылыты байауа болады. Жад осы сздерімен яудилерге тн Алланы Мсаа дене бітімімен крінгендігі жне онымен ауызша сзбен сйлескендігі туралы тсінікті жоа шыаруа талпынан. Жадты осы жерде айтысы келгені Алланы Мсамен сйлескені емес, оны азали каламмен сйлемегендігі жне сол мезетте сйлеген сзі жаратылан жаа сз екендігі болып табылады. Оны бл ойы ранны жаратыландыын уаттауа алып барды.

Жахм бин Сафуан да Алланы адам кейпінде крінетіндігіне арсы шыты. Осы себепке байланысты дайлы сипаттарды жоа шыарып, тауил жасауа бет бран. Куфада Жад бин Дирхаммен кездесіп, одан саба алан Жахм кейінірек ташбихты кзарасымен танылан Муатил бин Сулайман мекендейтін Балх аласына оныс аударады жне онымен сипаттар мселесінде тартысады. Жахм Муатил бин Сулайманны ташбих идеясын насихаттап жргенін байап, зі дайлы сипаттарды теріске шыаратын ойларын халы арасында дріптеді. Осы тартыстар екі теолог арасында бір-біріне деген дшпандыа ласып, олар з кзарастарын олдайтын кітаптарды жарыа шыара бастады.

Осылай Жахм бин Сафуан Алланы жаратыландара сасатын барлы сипаттарды теріске шыарды. «Мен шай, маужуд, хайй, мурид сияты Алладан баса жаралыстара тн сипаттарды Аллаа тн деп есептемеймін», - деп Жахм Алланы адир, мужид, фаил, хали, мухи, мумит сияты сипаттармен дріптеуді дрыс деп білген. йткені бл сипаттар тек Аллаа ана тн. Нашшарды пікірі бойынша Жахм бин Сафуан Алланы сипаттарын толытай жоа шыармаан. Ол тек иудаизм мен христианды серімен таралан ташбихты идеяларды ана жоа шыарды. Осы ойларымен атар Жахм бин Сафуан ранны махлу екендігін уаттады, Алланы кзге крінбейтінін жне жма пен тозаты мгілік болмайтынын ала тартты.

Кейінгі кезедерде мутазила мазхабы да жат жртты ойлара арсы шыу масатымен осы идеяларды олдады. Уасыл бин Ата «кімде кім адим сипатты уаттауа тырысса, ол екі дайды бар екендігін абылдаан болып шыады», - деп есептеген. Уасыл Алланы кейбір сипаттарын жоа шыару масатымен зороастризм, маздакизм жне манихеизм діндеріне орта дуалистік (санауия) сенімге шабуыл жасайтын. Шкіреттері де ежелгі парсы діндері ке таралан Хорасан, Армения жне баса да айматара сапар шегіп, олармен крес жргізді. Нашшарды пікірі бойынша Уасыл бин Ата сипаттарды жоа шыарумен христиандытаы штік сенімге арсы шыуда масат еткен болуы ммкін.

Сонымен атар Уасыл жолын берік стаан мутазила ламалары христиан сенімін жоа шыаруа тырысандыы байалады. Осы мселеде халифа Мамун мутазилиттерге олдау крсеткен. Олар ислам сеніміні христиандыа самауын адаалады. Мамун Бадат кзет басшысы Исха бин Ибрахимге жазан хатында ран Крімні адим жне жаратылмаандыын айтан фаихтардан емтихан алуды сраан жне оан былай деген: адамдар «ран – махлу емес» деген сеніммен христиандарды «Мариямлы Иса махлу емес, йткені, ол дай сзі» деген кзарастарын жатаан болып есептеледі».

Мутазилиттерді пікірі бойынша дайлы заттан (субстанция) блек адим сипаттарды мойындау мсылмандарды христиандар тап болан блекетке алып барады. Христиандарды мойындаан адим негіздер сенімі оларды штік дай сеніміне (таслис) алай алып барса, мсылмандарды дайлы адим сипаттарды абылдауы да солай адим болмыстарды кбейтуге (таддуду удама), одан со ширкке жетелейді.

Мутазила мектебі Жад бин Дирхам мен Жахм бин Сафуанны салан сара жолымен жріп, оама таралан ташбих жне тажсим идеяларына арсы крес жргізді. Алланы денесі бар есептеу немесе оны адам сияты елестету алашы дуір шиизм ішінде ке тараландыы байалады. Мысалы, алашы шииттік каламшыларыны бірі Хишам бин Салим л-Жауалики адама тиесілі деп есептелетін асиеттерді кпшілігін Аллаа да тн деп білген. Ол Алланы адам кейіпінде екендігін, біра ет пен аннан ралмаандыын, жарыраан нрдан тратынын, бес сезім мшесі, олы, аяы, аузы, мрны, лаы жне ара шаштары бар екендігін уаттады. л-Жауакилиді дай жайлы осындай ойын Нуман л-Ахуал (. 777 ж.) мен Али бин Мисам сияты шииттік айраткерлер де олдады. Шиизмні е рметті каламшыларыны бірі ретінде саналатын Хишам бин л-Хакам л-Жауалики мен жатастары ташбихты идеяларды сына аландыы байалады, алайда, дайлы дене туралы кзарастарына байланысты оларды кзарастары да таухид принципіне айшы деп есептелген. Хишам бин л-Хакамны Алланы зындыы, кедігі жне тередігі бар бір дене сияты елестеткендігі жне оан мекен тн деп есептегендігі баяндалады. Алланы денелер сияты дене немесе Алла денелерге самайтын бір дене деген ртрлі формадаы тсініктемелері ислам ойлау жйесінде е кп тартыса салынан таырыптарды бірі болып табылды. Кейінгі имамия авторлары оны кзарастары тажсимдік, ташбихты ойлара йлеспейтінін ала тартан. Бан айшы трде арсыластары, сіресе, мутазилиттер тарапынан оны кзарастары таухид сеніміне айшы деп есептелген.