Ижмали жне тафсили иман 4 страница

орытындылай келе, дайлы сипаттар проблемасы сырты сермен тарала бастаан ташбихты жне тажсимдік идеяларды жоа шыару масатында пайда болан талпыныстармен байланысты трде алыптасан тартыс трі болып табылады. Сонымен атар зороастризм, маздакизм жне манихеизм діндеріне тн екі дай сенімін, христиандарды кеден, оны лы Иисустан жне асиетті рухтан ралан «абсолюттік шбірлік» сенімін жоа шыару жне олара арсы Алланы бірлігін уаттау масатындаы талпыныстары дайлы сипат мселесіні дниеге келуіне сер еткен басты фактор болып табылады.

Каламды аымдардаы дайлы сипат туралы кзарастар. Каламды мектептерде дайлы сипаттарды тсініктемесі ртрлі болып келеді. Оларды кейбірі Алланы зге болмыстара тн сипаттара сатудан аула болып, насстарда орын алан хабари сипаттара тауил жасаан. Ал енді бірі тауилді дрыс деп есептемей, насстарда орын алан сипаттарды тсініктемесіз сол кйінде абылдауды дрыс деп тапан.

Мутазиланы дайлы сипаттар тірегіндегі кзарасы. Мутазилиттер арасында дайлы сипаттара тн алашы кзарасты Уасыл бин Ата сынды. Уасылды «абсолюттік (азали) екі дай» сенімін олдайтын манихеистерге арсы кітап жарыа шыараны белгілі. Оны «кім адим (абсолюттік) маынаны немесе сипатты мойындаса, екі дайды абылдаан болып шыады», деп айтандыы баяндалады. Одан кейінгі дуірлерде мутазила каламшылары да оны осы идеясын дамытты. Мутазилиттер Алланы затынан (субстанциясынан) блек болып табылатын азали дайлы сипаттарды абылдауды таухид принципіне айшы деп есептеген. Осыан байланысты олар «Алла біліммен (илм), діретпен жне хаятпен (тірі) емес, затымен (субстанциясымен) алым, адир (діретті) жне хай (тірі)» деп білген.

Келесі жаынан мутазила ламалары ішінде бу Хашим л-Жуббаи дайлы сипаттар туралы «ахуал концепциясын» дниеге келді. Ол Алланы сипаттарын затыны ртрлі халдері ретінде тсіндірген. Оны пікірі бойынша бл халдерді бізді жекелеп тануымыза ммкіндік жо. Ол жеке, з алдына бар да емес, жо та емес, белгілі де, белгісіз де емес, адим де, хадис те емес. Олай болса, аталан халдер – дайлы затты ртрлі ырлары. Жалыз болып табылатын дайлы бір зат саналы байланыстармен ана ынуа болады. Осыан орай, халдер тек затымен байланыстары арылы ана танылады, жеке трып таныла алмайды.

орытындылай келе, мутазила мектебі Алланы жаратылыстара сауына себепкер болып табылатын барлы идеялар мен ойлардан аула болуа тырысан. Олар Алланы ерекше сипаты ретінде ыдама маыз берген. Осы сипатпен безенген барлы нрсе Аллаа серік болып табылады. Демек, алан дайлы сипаттарды Алланы затынан блек адим сипаттар болуына ммкіндік бермеуге тырысып, оларды затыны ішінде екендігін ала тартан. Осыан байланысты арсыластары мутазилиттерді «Алланы сипатсыз деп есептегендер» деген маынаны білдіретін «муаттыла» деп атаан.

Шиизмні дайлы сипат туралы кзарастары. Шиилерді бастапы кезеіндегілер кейінгі дуірдегі шииттерден араанда дайлы сипаттара басаша тсініктеме жасаандыы байалады. Ашариді пікірі бойынша шииттер Алланы сипаттары мселесінде тоыз топа блінген. Осы топтарды ішіндегі салмаы басымдары – дайлы сипаттарды жаратылан деп есептегендері. Мысалы, алашы шиит каламшысы Зурара бин Айун (. 767 ж.) субути сипаттарды жаратыландыын уаттады. Сонымен атар алашы шии каламшысы Хишам бин Хакам дайлы ілім сипатын жаратылан сипат ретінде арастырады. Біра Хишам ілімнен баса дайлы сипаттарды жаратылан сипаттар деп есептемейді. Сонымен атар, Хишам зат пен сипат атынасына ашариттерге сайтын тсініктеме жасаан. Хишамны пікірі бойынша Алланы дірет, хаят, сами, басар жне ирада сипаттары Алла да емес, одан баса да емес.

Хижрет жыл санаыны тртінші асыры аяында алашы шииттік каламшыларды абылдаан жаратылан дайлы сипат кзарасыны орнына шиитер арасында мутазилиттерге тн дайлы сипат тсінігі беле алды. Алаш болып Шейх Саду дайлы сипаттарды жоа шыаруа тырысты. Оны ізбасары Шейх Муфид Алланы сипаттары оны затымен бірге деп есептеді. Муфидті шкірті Шариф Муртаза да зат пен сипат атынасын мутазилиттік тсініктемемен уаыздады. Демек шиизмде пайда болан осындай мутазилиттік тсініктеме тарих бойында дамытылан. Шииттер бастапыда ташбихты тсініктемеге орын берсе, кейінгі кезедерде мутазиланы ыпалында алан.

орытындылай келе, имамия шиилігіні кзарасы бойынша Алланы хайй, алим, адир, маужуд, сами жне басир сияты зати сипаттары бар. Алланы затына осымша трде ілім, дірет, хаят, сам жне басар сияты сипаттарды адим екендігін млімдеу адимдерді кбеюіне (тааддуду удама) алып барады, ал бл Алланы бірлігіне айшы келеді.

ли суннаны дайлы сипаттар туралы кзарасы.ли сунна ламаларыны пікірі бойынша лы Алланы хаят, илм, сами, басар, ирада, удрат жне калам деген субути сипаттары бар. Бл сипаттар азали жне абади (абсолюттік). Олар Алланы затымен бірге болмааны сияты затынан блек туелсіз де емес. Осылай сунниттер мутазилиттерді ала тартан концепцияларын мойындамайды. Оларды дайлы сипаттар тірегіндегі тсініктемесі соында тыырыа тірелетінін уаттаан.

ли суннаны пікірі бойынша Алла зін тірі, алим жне адир (діретті), естуші жне круші ретінде танытан. Араб тілінде осы сздер – белгілі маыналардан туындаан атаулар. Хайй, алим, адир, сами жне басир сияты есімдерді Аллаа тн деп есептеу арылы тек Алланы затына ана емес, сонымен атар, хаят, илм, удрат, сами жне басар сипаттарына да сипаттама жасауа болады. Ал мутазилитерді уаттааны трізді Алланы ілім деген сипаты жоа шыарылса, онда ілімі (илм) жо алымды гіме ету сияты негізсіз, исынсыз ойлар туындайды. йткені, білімсіз алымны, діретсіз адирді, мірсіз тіріні болуы ммкін емес.

ли суннаны пікірі бойынша хаят, илм, сами, басар, удрат сияты субути сипаттарды абылдау мутазилиттерді ала тартаны сияты адимдерді кбеюіне (тааддуду удама) алып бармайды. йткені кптік болмысдарды бірнешелігінен, басашалыынан трады. Зат пен сипаттар арасында осындай басашалы орын алмааны сияты сипаттар да бір-бірінен блек дние емес. Десек те затты мні мен сипаттарды мні екі трлі, біра, сипатсыз затты, затсыз сипатты ойлай алмаймыз. Мысалы, хаят пен илм маынасы екі трлі боланымен екеуіні бар болуы жаынан бірдей болып табылады. Олай болса, сипаттарды уаттау Алладан баса кыдама немесе адимдерді кптігіне жетелемейді. Сонымен атар, мутазилиттерді ала тартаны трізді осы сипаттарды абылдау христиандар трізді кпірлікке алып бармайды. Христиандар бір-бірінен блек адим (абсолюттік) болмыстарды бар екендігін аны айтады. Біра олар «вужуд», «илм» жне «хаят» дей отырып, «ке», «оны лы» жне «асиетті рух» деп атаан штікті мойындаанына байланысты кпір болып табылатыны аны. Олар осы штікті араларында басалыы, згешелігі бар болмыстар ретінде санап, оларды рбірін келесінінен блек міндетті жне абсолюттік деп мойындаан. Демек, ли сунна дайлы сипаттарды заттан блек деп есептемегені трізді оларды затпен бірге деп те санамаан.

ли сунна ламаларыны пікірі бойынша мутазилиттерді олдааны трізді Алланы сипаттары мен затын бір деп есептеуге болмайды. йткені, зат пен сипаттар бір-бірімен шатасып кететіні трізді сипаттарды здерін бір-бірінен ажыратып алу ммкін болмай алады. Сипаттар затпен бірдей болса, онда ол сол стте «білуші (алим) болу», сол мезетте «діретті болу», «естуші болу» жне «круші болу» деген бірдей маынаа айналады. Демек, Алланы сипаттары мутазилиттерді уаттааны трізді затымен бірге де, каррамияны ала тартаны трізді затынан блек (айри) те емес. Керісінше Алла сипаттарыны рбірі не затыны зі де, не затынан блек те емес. рбір сипатты келесі сипатпен байланысы да осындай, яни сипаттар бір-бірімен бірдей де, бір-бірінен блек те емес. йткені, екі нрсені бір-бірінен блек, баса болуы дегеніміз – бірі жо кезде келесін бар деп пайымдауа болатын екі трлі болмыс деген сз. Ал мны Алланы сипаттары мен затына яки бір сипаты мен келесі бір сипатына теей алмаймыз. Олай болса, олар бір-бірінен блек болмыстар емес.

Тйіндей келе, ли сунна ламалары субути сипаттарды Алланы затымен бірдей де, блек те емес (ла ия айнуу уа ла ия айруу) екендігін олдаан.

дайлы сипаттарды жіктеу. Аллаа иман келтіру дегеніміз – оны заты жайында ужіп болып табылатын кемел сипаттары мен жайыз сипаттарды біліп, солай сену, затын нсанды сипаттардан арашалап алу. Алла з даына лайыты барлы кемел сипаттара ие. Алла сипаттарыны барлыы – азали жне абади сипаттар. дайлы сипаттарды бастамасы да, соы да жо. Алланы сипаттары зге болмыстарды сипаттарына самайды. Алайда, атауларында састы орын аланымен Алланы ілімі, алауы (ирада), хаяты, каламы, адамны іліміне, ирадасына, міріне жне каламына (сзіне) самайды. Біз Алланы заты мен мнін біле, тсіне алмаанымыза байланысты Алланы есімдері мен сипаттары арылы ана тани аламыз жне солай сенеміз. ран Крімде: « » (оны кздер кре алмайды, біра, ол кздерді креді.) Анам 6/103), деп Алланы затын ыну ммкін емес екендігіне тоталан. Ардаты Пайамбарымыз осы таырыпта «Алланы жаратандары туралы ойладар, ал Алланы заты жайында ойламадар. йткені, сендерді бан ешандай кштері жетпейді» (Хадисті бу Нуайм мен Табарани риуаят еткен. Суюти, л-Жамиу-с-Саир, І 132 (Мысыр, 1373), Ажлуни, Кашфу-л-Хафа, І 311 (Бейрут, 1352).

Мсылман теологтары калам іліміндегі илаият блімін тсінуге, йренуге олайлы болуы шін логикалы ндестік аясында жйелеуге тырысан. Алашы аидалы трактатты біріне жататын бу Ханифаны «л-Фиху-л-Акбарында» Алланы сипаттары зати жне фиили сипаттар болып екіге блінген. Оны бл жіктеуі жалпы ислам теологиясында мойындаланымен осыан осымша трде келесі бір жіктеу де орын алады:

1. Сыфат нафсия (вужуд сипаты);

2. лы Аллаа сипат ретінде берілу ммкін емес сипаттар. Блар «салби сипаттар» немесе «танзихат» деп аталады.

3. Бар екендігі міндетті, Аллаа сипат ретінде берілуі ужіп болан сипаттар осы типтегі сипаттар «субути сипаттар» деп аталады;

4. Алла Таалаа тн болуы да, болмауы да жайыз болып табылатын сипаттар «сыфаты жаиза» немесе «фиили сипаттар деп аталады;

5. Насстарда орын алан, сырты маынасы ташбих, тажсим идеясына жетелейтін «хабари сипаттар».

І. Зати сипаттар.Бл сипаттар тек лы Алланы ана затына тн, Алланы зге болмыстардан ерекшелендірген, Алладан баса ешбір нрсе, ешкімні иелік етуі ммкін емес сипаттар зати сипаттар деп аталады. Демек осы сипаттары арылы Алла зге болмыстардан ерекшеленеді.

1. Вужуд сипаты (Сыфат Нафсия/Бар болу).Вужуд – бар болу деген сз. Алла – бар. Оны бар болуы зге болмыса байланысты емес, затыны ажеттілігі жне бар болуы міндетті. Вужудты антонимі болып табылатын «жоты» (/адам) Алла Таалаа млдем тн емес. Сунниттік каламшыларды кпшілігі вужуд сипатын «сыфат нафсия» деп, жеке азали жне туелсіз сипат ретінде мойындаан. Уажиб Тааланы затын вужудсыз ойлау ммкін емес. Вужуд – бкіл сипаттарды тп негізі. Вужудты затымен бір деп есептеген ислам философтарыны, бу-л-Хасан л-Ашариді (.936 ж.) жне мутазила каламшысы бу-л-Хусейн л-Басриді (.1044 ж.) пікірі бойынша вужуд дайлы заттан блек, туелсіз сипат емес.

2. Салби сипаттар (танзихат). Алла Тааланы нсанды сипаттардан пктейтін, арашалайтын сипаттар «танзихи сипаттар» деп аталады. Алланы болымсыз сзбен лытаандытан «салби сипаттар» деп те аталады. Калам кітаптарында «бастамасы мен соы жо», «Алла – араз емес», «дене емес», «жаухар емес», «мусаууар (форма иесі) емес», «махдуд (шектеулі) емес», «мадуд (саналатын) емес», «мутабаиз (блінетін) емес», «мутажаззи (блшектенетін) емес», «мутараккиб (ралатын) емес», «мутанахи (соы бар) емес» т.б. деп баяндалады. Мн мен сапа (махиат жне кайфиат) Алланы сипаттамасы бола алмайды. Аллаа мекен (кеістік) тн емес, уаытпен шектелмейді, ешнрсе оан самайды деген сияты болымсыз (салби) трде тсініктеме жасалынатын сипаттар салби, танзихи сипаттара жатады. Танзихи сипаттарды белгілі бір сана шыару ммкін емес. Біра оларды е маыздылары бесеу:

А. ыдам ()– бар болуыны бастамасы болмау, уелден бар, азали болу деген сз. лы Алла – адим, кейіннен пайда болмаан. Кейіннен пайда болан жаратылыстар «хадис болмыстар» деп аталады. Хадис болмыстар здерін жаратан болмыса мтаж. Пайда болу тізбегін себеп пен салдар аидасы, тізбегін шексіз жаластырар болса, ол саналы айшылыа алып баратыны айын. йткені ол бастамасы жо хадистерді абылдау болып шыады. Ал бл ммкін емес. Олай болса, рбір хадис (жаратылан) бір мухдиске (жаратана) мтаж екендігіне арай отырып, жаратыландарды барлыы бір бастамаа ие екендігін байаймыз. Ал ол – адим болып табылатын Алла. ыдам сипаты Алланы затына ужіп, ал оны антонимі – худус Аллаа млдем тн емес. ран Крімде лы Алланы азали жне абади (абсолюттік) екендігін былай баяндайды: « » (Ол - уелгі, соы, аны жне жасырын. Ол барлы нрсені білуші) (Хадид 57/3).

. Баа () -Бар болуыны соы жо, мгілік болу деген сз. лы Алланы бар екендігі бір мезгілмен, уаытпен шектелмейді. йткені соы шектеулі болмыс хадис болмыс болып табылады. Ал бастамасы жо Алланы соы да жо. Алланы бар болуы немі жне мгілік жне мгілік бар болу шін Алла ешкімге, ешнрсеге мтаж емес. Алланы баа сипаты ран Крімде былай баяндалады:

« 26 » (Жер бетіндегі барлы жанды жо болады. Жоары мртебелі рі даты Алланы заты ана мгі алады) (Рахман 55/26-27).

Алланы баа сипаты тірегінде кейбір келіспеушіліктер де бар. Баа сипатын удрат жне хаят сияты зата осымша субути сипат ретінде уаттаан Ашари мен оны жолын олдаандармен атар бааны затпен бірге, зат ішіндегі сипат деп есептеген л-Матуриди мен кейбір ашари ламалары бар. Жахм бин Сафуан мен бу-л-Хузайл да баа сипатын Аллаа тн деп есептегенмен жаннат пен жаханнамды мгілік деп санамаан.

Б. Уахданият ()– лы Алланы затында, сипаттарында жне фиилдерінде бір жне жалыз болуы деген сз. Алланы затында бір болуы – оны блшектенбейтінін, бліну оан тн емес екендігін, сипаттарында бір болуы – теі мен сасыны болмайтынын, фиилдерінде бір болуы – дайды істегендерінде ортаы мен серігі жо екендігін уаттау деген сз.

Адам пайамбардан бастап, барлы пайамбарларды негізгі міндеттеріні бірі таухид принципін насихаттау жне ширкпен кресу боланы белгілі. Ардаты Мхаммед пайамбар ретінде жіберілген араб оамы жер мен ккті жаратушысы ретінде Алланы таныанмен табынан пттарын Алланы серігі деп сенетін. Сонымен атар сол кезедегі зге халытарды сенімдері де Алланы бірілігіне айшы келетін. Осыан орай, таухид ранда жиі айталанатын таырыптарды бірі болды. Алланы бірлігіне екпін беретін аяттарды бірнешесіне тоталар болса:

« 1 2 3 4» (Алла – жалыз де. Алла – мгілік. Ол тумаан да туылмаан. Оан ешбір тедес жо) (Ихлас 112/104)

« »(Егер жер-ккте Алладан баса дайлар болса, онда жаратылыс тртібі бзылар еді ой. арышты жаратушысы Алла олар айтан жаладан сау) (Анбия 21/22).

Мсылман ламалары да таухид принципіне аса кп кіл блген. Каламшылар Алланы бірлігіне айшы деп есептегендіктен ташбихты, тажсимдік жне хулулды тсініктемелерді, дуалистік, штік дай сенімдерін жоа шыаран. Олар бір жаынан аталан идеяларды теріске шыаратын ебектер жарыа шыарса, келесі жаынан таухид сенімін дйектеу шін кптеген длелдерді сынды.

лемні екі дай тарапынан басарылатыны уатталса, оны андай айшылыа алып баратынын дйектейтін «бурхан таманни» длелі былай тсіндіріледі:

андай жаынан алып араса та бір-бірімен те екі дайды бар деп крелік. Осы екі дайды бірі бір нрсені болуын, келесісі болмауын аласа, делік. Себебі, лгі екеуі де дай боландытан, шк-шбсіз жне шексіз алау мен діретке ие болатыны даусыз жне олар алаанын тілей алады. Мндай жадайда ш вариант туындайды:

Бірінші вариант: екі дайды да тілегені болады. Біра бл ммкіндікті жзеге асуы екіталай. Себебі, бір нрсені бір мезетте болуы жне болмауы млдем ммкін емес.

Екінші вариант: екі дайды да алааны болмайды. Бл да шындыа жанаспайды. йткені алаанын орындай алмаан болмыс лсіз болып табылады. Ал дайа лсіздік тн емес.

шінші вариант: лгі екі дайды біріні тілегі орындалады да келесісінікі орындалмайды. Бл да аиата жаын емес. Себебі, алаанын жзеге асыра алмаан лсіз болып табылады. Ал лсізі дай бола алмайды. Ал келесі дай барлы жаынан онымен те боландытан оны да лсіз болуы тиіс. Сондытан дуалистік сенім млдем аиат емес.

Демек, лемді жаратып басаратын екі дайды болуы саналы трыда ммкін емес. Керісінше бл Алланы бір екендігін длелдейді. Каламшылар бан негізінен мына аятты длел ретінде сынады: « »(Егер жер-ккте Алладан баса дайлар болса, онда жаратылыс тртібі бзылар еді ой. арышты жаратушысы Алла олар айтан жаладан сау) (Анбия 21/22).

Алланы бірлігін дйектейтін длелдерді бірі «Бурхан Тауарид» деп аталады. ысаша айтар болса бл длел егер лем бір дай тарапынан жаратылан болса, зге дайлара ажеттілікті туындамайтынын білдіреді. Оан былай тсініктеме жасауа болады:

Жер мен ккте бірден кп дай болса, ш вариант туындайтыны сзсіз:

Бірінші вариант: лем барлы дайларды кш-айратымен, діретімен жаратылан. Біра бл вариант аыла онымсыз. йткені, дайларды ешбірі лемді жеке зі жаратуа ауарсыз болып, жымдасып ана жарата алан. Бл оларды ешбіріні туелсіз тірлік ете алмайтынын, барлыыны лсіз екендігін крсетеді. Ал лсіздік дайлара тн емес.

Екінші вариант: лем осы дайларды рбірі тарапынан жеке-жеке жаратылан. Бл да исынсыз. Себебі, бл бір туындыны екі автор тарапынан дниеге келгендігін, бір салдара екі себепті серін ажет етеді, ал бл млдем аыла онымсыз: бар нрсені айта-айта жасау ана. Олай болса, лем дайларды бірі тарапынан жаратылан болса, аландарына ешбір ажеттілік жо.

шінші вариант: лем тек бір дайды ана кш-айратымен, діретімен жаратылан, ал аландарыны ешбір лесі болмаса да лемні жаратушысы ретінде абылданса, мны да тадауынсыз рекет жзеге асандыын крсетеді де ол дайлы сипаттан айралады. Демек, лемні бірден кп дай тарапынан жаралуы ммкін емес боландытан Алланы уахданияты табии трде длелденеді.