Ижмали жне тафсили иман 5 страница

В. Мухалафатун ли-л-Хауадис– Алланы кейіннен жараландара самауы деген сз. Алла заты жне сипаттары жаынан кейіннен пайда болан болмыстарды ешбіріне самайды. Демек, Алланы зге болмыстара сауы мен теелуін ойлау ммкін емес. Бл сипат ранда былай баяндалады:

« »(оны (сасы болу былай трсын) сасы сиятыны зі жо. Ол естуші жне круші) (Шура 42/11).

Дегенмен де адам Алланы зі мегере алатын, біле алатын ымдармен тануа тырысады. Осыан байланысты дай адамды ымдармен салыстырмалы трде аталатыны табии. Осы тста Алла мен адам арасындаы састы орын алатыны сзсіз. Дегенмен де есімдер мен сипаттарда орын алатын сындай састы маыналы жаынан састыа жол ашпауы тиіс. Мысалы, Аллаа олданылатын тірі, діретті, алым, естушы, круші, тіпті, сюші, ашуланушы, марапаттаушы, жазалаушы сияты сипаттар мен ымдар адама да олданылатыны рас. Алайда аталан сипаттамалар екі болмыса берілген маынасы мен дрежесі жаынан араларында лкен айырмашылы бар. Басаша айтар болса, адам жаратылан болмыс боландытан оны сипаттары да жаратылан. Ал жаратыланны е айын ерекшелігі – оны шектеулілігі. Алланы сипаттары азали (абсолюттік) боландытан, оан мндай шектеулер ойылмайды. Мысалы, адам шектеулі білімімен шектеулі ана алым бола алады, ал Алла - абсолютті трде алым жне білуші.

орытындылай келе, Аллаа адама тн сипаттамалар олданылса да, оны жаратыландара сатпау исламны е басты принциптері болып табылады.

Г. иям би-Нафсии – бар болуы з затынан болу, бар болу шін баса болмыса мтаж болмау деген сз. лы Алланы баса бір болмыс арылы бар болуын ойлауды зі ммкін емес. Себебі, баса біреу арылы бар болан нрсе бар болуы шін бір жерге (кеістікке), белгілі бір уаыта, бір себепке мтаж болады. Бларды барлыы жаратылан болмыстара тн сипата кіретіндіктен, Алла бларды барлыынан пк. Ал Алланы баса болмыс арылы бар болды деп ойлар болса, оны бар еткен баса бір болмысты ойлауымыза жне оны да бар еткен таы бір баса болмысты, осылай шексіз себептерді ойлауа туралы келеді. Ал бл аыла млдем исынсыз жне лемге белгілі бір бастама оя алмаймыз. Ал лем кейіннен жараландытан, бір бастамаа мтаж. Демек, лемге бастама болан болмыс ешнрсеге мтаж емес, бар болуы з затынан болан лы Алла Таала. ран Крімде Алланы осы сипатын былай тсіндіреді:

« »(Алладан баса дай жо. Ол тірі жне з зінен бар болан) (Али Имран 3/2)

« » (Ей адамдар! Аллаа мтаж болан сендерсідер. Бай жне матауа лайы болан тек ол ана) (Фатыр 35/15).

3. Субути сипаттар.Субути сипаттар Алланы затын болымды (оды) маыналармен сипаттайтын жне оны андай дай екендігін тсіндіретін сипаттар болып табылады. Мысалы, Алла тірі, алаушы, діретті, мір, алау жне дірет иесы сияты. Ал зати, салби сипаттар «бастамасы жо», «жаратыландара самайды», «теі мен сасы жо» сияты тілдік трыда болымсыз жне затын зге болмыстардан ажыратады. Субути сипаттар Аллаа болымды маыналармен сипаттама бергендіктен «субути сипаттар» деген атауды иеленген. Сонымен атар, осы сипаттарды рбірі жеке маыналарды бідіргендіктен «Сыфат маани» деп те аталады. Субути сипаттарды антонимдері Аллаа млдем тн емес. Мысалы, Алла лі, надан, лсіз, кере, соыр деп сипатталмайды. Субути сипаттар азали жне абади, лы Алланы затымен бірге де одан блек те емес.

Субути сипаттарды келесі бір ерекшелігі – атауы мен маынасы жаынан адамды сипаттара сауы. Мысалы, Алла – тірі, алаушы, діретті, мір, алау жне дірет иесі дегенімізде осы сипаттамаларды адама да бере аламыз. Атау жне маына жаынан сайтын дайлы жне адамды сипаттарды бір-бірінен айыратын негізгі ерекшелік Алла сипаттарыны азали жне абади, ал адамды сипаттарды жаратылан болуы. Азали жне абади боландытан дайлы сипаттар абсолюттік болып табылса, адама тн сипаттар шектеулі, згермелі жне оны жо болып кетуі де ммкін. Мысалы, Алланы барлы нрсені біледі жне барлы нрсеге кші жетеді, ал адамны білімі де шектеулі жне кші де белгілі млшерде ана. Алланы кшінде згеріс, кему немесе арту деген болмаса, адамны кш-ауары згеріп отырады, адам кейде лсірейді кейде кшейеді, тіпті млдем болмай да алады. Алланы субути сипаттары сезіг:

1. Хаят– тірі болу маынасына скес келетін Алла сипаттарыны бірі. Біра, Алланы тірі жне мір иесі болуы зге жандыларды жанды жне тірі болуына самайды. йткені лемдегі жандыларды мірі бір денемен байланысты. Сонымен атар, олар жрек пен ми сияты тіршілігін жаластыруды амтамасыз ететін мшелерге мтаж. Ал Алланы тірі болуы зінен, ол ешнрсеге мтаж емес. Оны тірі жне мір иесі болуы дене мен мшелерге мтаж емес. Дниедегі жандыларды мірі ліммен аяталады. Ал Алла шін міл млдем тн емес. ранда Алланы тірі екендігіне мынандай аяттар бар:

« » (лімсіз жне немі тірі болан Аллаа туекел ет жне оны немі мадата) (Фуран 25/58)

2. Илм– білу деген сз, ол лы Алланы азали сипаттарыны бірі жне кемелдік пен стемдігін паш етеді. Алла танылатын барлы нрсені біледі. Білімсіздік деген нрсе оан млдем тн емес. Алла ткен шаты осы жне келер шаты, ысасы барлыын біледі. Ол анытыны да, пияны да, міндеттіні де, ммкіндіді де ммкін еместі де барлыын біледі. Алланы білімі адамны біліміне самайды. йткені Алланы білімі азали, абади, міндетті, шексіз, згеріссіз, азайып кбеймейді. Алла білу шін ойлануды, зерттеуді, рал мен себепті ажетсінбейді. Ал адамны білімі кейіннен жаралан, ол згеріп отырады, азайып кбейеді, мыт болып та шіп те алады. Адам білу шін аыла, ойлануа зерттеу жасауа жне рал мен мшеге мтаж.

Алланы білім иесі боланына длел - лемні тртібі мен йлесімділігі. мірімізде ку болып отырандай лемні бір жйемен рекет етуі Алланы шексіз білім иесі екендігін крсетеді. Алланы илм сипаты ранда былай тсіндіріледі:

« » (Ол жерде жне теізде не бар болса оны біледі. Оны білімінен тысары бір жапыра та тспейді ...) (Анам 6/59).

Алла білімен жеке нрселерді (жузиият) білетіндігі немесе білмейтіндігі мселесі бойынша ислам философтары мен каламшылары тартыс жргізген. Ислам философтары Алланы білімі згермейді деген ранмен оны жалпылы нрселерді біліп, жекелеген оиаларды білмейтінін уаттаан. Ал каламшылар осы пікірге зілді-кесілді арсы шыып, Алланы барлы нрсені білетінін ала тартты. Каламшыларды пікірі бойынша нрселер мен былыстарда болатын згеріс Алланы біліміндегі згерісті туындатпайды. Алла жалпы жне кулли нрселерді білгені сияты жекелерді (жуз) егжей-тегжейлі біледі. Бл адам аылына млдем айшы емес.

4. Сами– лы Алланы «есту» деген маынаа сйкес келетін азали сипаттарыны бірі. Естуге болатын барлы дыбыс лы Алла тарапынан естіледі. Ешбір дыбыс пен сыбыр оны естуінен сырт ала алмайды. Алланы естуі адамдікінен згеше. Оны естуі жаратылан болмыстардікі сияты ла жне осыан сас ралдара мтаж емес. Алланы естуі шексіз: жасырын, ашы, тмен немесе жоары барлы нрсені естиді. Кередік пен естімеу Аллаа тн емес. Мны адам аылына айшы келетін жаы жо. Ислам философтары мен мутазилиттерді кейбірі Алланы есту жне кру сипаттарын илм сипатына жатызан. Алланы еститіндігі туралы ранда мынандай аяттар орын алады: « » (шынында да Алла естуші жне круші) (Хаж 22/61).

5. Басар–Алланы «круі» маынасын білдіретін дайлы кемел сипаттарды бірі. Кру лемдегі болмыстарды е кемел сипаты болып табылады. Болмыстарды ішіндегі е кемелі болып табылатын Алланы осы сипатпен сипатталуы міндетті былыс. Біра Алланы круі жаратылан болмыстарды кру абілетінен басаша. йткені, жаратыландар кру шін кзге немесе баса да ралдардан мтаж. Демек, жаратыландарды круі шарттармен, себептермен ана байланысты. Ал Алланы круі кзге немесе баса да ралдара мтаж емес. Оны круінде ешбір шектеу жо, ол ашы пен жасырын тран барлы нрсені кре алады.ран Крімде Алланы круі туралы былай баяндалады: « » (шынында да Алла естуші жне круші) (Мумин 40/20).

5.Ирада– Алланы алауы жне тадауы деген маынаны білдіретін кемел сипаттарыны бірі. Бл лем бастапыда жо кезде кейіннен белгілі бір формамен, тртіппен жаратылан. лемні осындай трде жаралуы кездейсотытан емес. себебі, мндай тртіп кездейсотыпен пайда болмайды. лемдегі осындай ерекшеліктер оны жаратан Алланы ирада иесі екендігін крсетеді. ран Крім Алланы алаан нрсесін жзеге асыра алатын жаратушы екендігін баяндайды: « » (алаан нрсесін міндетті трде жаратушы) (Буруж 85/16).

« » (Кк пен жерді млікі Алланікі, Ол алаанын жаратады ...) Шура 42/49).

Алланы алауы – абсолюттік. Ол ешнрсені, ешкімні алауы мен шарттарына мтаж емес. Ол алаанын алаанынша жарата алады. Алланы алауында згеріс пен кейіннен жзеге асу деген нрсе жо. йткені алауды згеруі біліміндегі кемшілікті, кейіннен жзеге асуы лсіздікті білдіреді. лдарды алауыны жзеге аса бермеуі дайлы алауды лсіздігін крсетпейді. Осыан байланысты дайлы алау екіге блінеді:

А) Такуини ирада – нрселерді жаратуа, дниеге келуге жне згертуге баытталан Алланы алауы. Барлы жаратылыс Алланы такуини ирадасы арылы жзеге асады. Такуини ирада – бір нрсені моральды мнсіз тікелей жаратуымен байланысты ирада. Яни Алла жасыны немесе жаманды, хайр немесе шаррды, ысаша дниеде орын алан барлы нрсені жаратуды алайды:

« » (Бір нрсені алаан кезімізде оан деген сзімін «бол» деуіміз, ол дереу бола алады.) (Нахл 16/40).

) Ташрии Ирада – лы Алланы мір ету, тиым салу немесе рсат ету тріндегі алауы. Алланы лдарына жауапкершілікті жктеуге байланысты алауы «ташрии ирада» деп аталады. Ташрии Ирада алаан нрсені міндетті трде жзеге асуын ажет етпейді. Мысалы, Алла барлы лдарыны иман келтіруін алады. Біра, оны бл алауы толытай жзеге аспады. Себебі, бл емтихан алу масатында Алла адам алауын еркін ылан. Осыан орай имандылыты алаан ммін, кпірлікпен адасан кпір болады. Бл дайды лсіздігін крсетпейді.

Алланы ташрии ирадасы тек ізгілікке, жасылыа, кркемдікке жне турашылдыа арай баытталан. Алла жамандыты аламайды. Себебі, жамандыты алау нсандыты, надандыты белгісі. Десек те Алла жасылыты да жамандыты да алауымен жаратан. Біра ол жамандыа риза емес, оны істеуді бйырмайды:

« » (расында Алла ділдікті, жасылыты, жаындара кмектесуді мір етеді, арсыздыа, томойындыа азындыа тиым салады. Ойланарсыдар деп насихат етеді) (Нахл 16/90).

6. удрат – Алланы діретті болу, кші жеті деген маынаны білдіретін азали сипаттарыны бірі. рекетті кші мыым адам мен ешбірнрсеге лі жетпейтін лсіз адам арасындаы айырмашылы кш, дірет деп аталады. Бір аамны уатты екендігін оны рекетіне арап аарамыз. Дл осы сияты Алланы діретті екендігін лемні жаралуына арап аарамыз. Демек, лемні жаралуы Алланы дірет сипатына длел болып табылады.

Алланы діреті мен адамны кші арасындаы айырмашылы жер мен кктей. Алланы діреті абсолюттік жне азали, оны діреті шексіз: азайып, кбеймейді., жоалып кетпейді. Ал адам шектеулі кшке ана ие. Адам барлыын емес тек кш-ауары жеткен нірсені ана істей алады. Адамны кш-айраты шарттара жне ортаа арай згеріп отырады. Ал лы Алланы діреті кемшіліктен пк. Ол ммкіндікке ие барлы нрсеге діреті жетеді. ран крімде Алланы діретіне былай сипаттама жасалады:

« » (Кк пен жерді жне ішіндегілерді млігі Аллаа тн. Ол барлы нрсеге діреті жетеді. (Маида 5/120).

« » (Аспан мен жерді жаратан оларды сасын жаратуа діреті жетпей ме? рине жетеді. Ол білімдар жаратушы) (Ясин 36/81).

7. Калам – лы Алланы сйлеу маынасына скес келетін азали сипаттарыны бірі. Сйлеу – кемелдікті белгісі. Болмыстарды кемелі болып табылатын осы кемел сипатпен сипатталуы ужіп. Ал мылаулы Аллаа млдем тн емес.

дайлы кітаптар Алла сзіні ашы длелі болып табылады. лы Алла кейбір пайамбарларымен сйлескен, ал енді біріне кітаптар жіберген. Ал олар Алланы ндеуін адам баласына жеткізген.

Біз мндер мен ымдарды адамдар арасындаы сздермен, сйлемдермен ана тсіне арым-атынас жасай аламыз. Осыан байланысты Алла мірі мен тиымдарын, хабарламаларын оларды тсіне алатын тілінде жеткізген. Десек те Алланы сзін адамны сзіне сату дрыс емес. йткені Алланы жаратылан болмыстара сатудан аула болуымыз ажет. Демек, Алланы сзі адамдарды сзіне самайды. Алла азали сйлеуші (мутакаллим), сйлеу шін дыбыстар мен ріптерге мтаж емес. Біра, аиатын біз біле алмайтын дайлы каламды біз тсіне алуымыз шін дыбыстар мен ріптерге тсірілген жне адама тсінікті ымдармен баяндалан. Оны жаратылан жаы дайлы каламны зі емес, оны білдіретін дыбыстар мен ріптерден раланы ана. дайлы калам дыбыстар мен ріптерден блек, оларды нсайтын маыналар болып табылады. ранда калам сипатын айындайтын аяттар кптеп кездеседі:

« » («раббыны сзін жазу шін теіз тгел сияа айналып кетсе де, раббы сзінен брын сол теіз-сия таусылып алан болар еді, тіпті, таы бір сондай теіз-сия болса да жетпес еді», - де) (Кахф 18/109).

Каламулла тартыстары.Жоарыда баяндаланы сияты Алланы сзі (Каламулла) болып табылатын ранны жаратыландыы тірегіндегі тартыстар хижрет жыл санаы бойынша екінші асырды басынан бастап рби бастады. Алаш Жад бин Дирхам мен Жахм бин Сафуан тарапынан ортаа тасталан бл идея Мутазилиттер тарапынан одан ары жаластырылды. ранны жаратыландыы туралы кзарас Аббаси халифасы Мутазила тарапынан мемлекеттік саясата айналды жне осы кзарасты абылдамаандар сраа тартылды. Ахмад бин Ханбал сияты кейбір салаф ламалары осы идеяа келісім бермегеніне байланысты абатыа жабылды. Осы кезе ысымшылы, удалау, жазалау дуірі боландытан ислам тарихында «михна» деп аталады. ранны жаратыландыы немесе жаратылмаандыы мселесі хижретті шінші асырдаы негізгі проблемаа айналды.

1. Жахмия, Мутазила, жне Шиа ламаларыны пікірі бойынша «калам» Алланы фиили сипаттарына жатады жне жаратылан. Осы идеяны уаттауда сіресе Мутазила алдыы атара шыады. Мутазиланы дайлы каламны жаратыландыын уаттауа итермелеген екі негізгі аладаушылыты атап кетуге болады: оны бастапысы – мутазилиттерді таухидке деген атынасы. Мутазилиттерді пікірі бойынша дайлы каламны адим екендігін уаттау Алламен атар баса адим болмыстарды орын алуына алып барады. Каламуллаты адим болуы Алламен атар оны да бар, Алламен бір дрежеде деген тсінікті тудырады. Ал Алланы теі жо екендігі белгілі. Демек, азали немесе адим калам тсінігі Алланы бірлігіне айшы. Екінші аладаушылы – дайлы ділетпен байланысты. Оларды пікірі бойынша зати сипаттар – абсолюттік (мутла), ауымына кіретін барлы нрсені амтиды. Алланы «лизатии мутакаллим» (здігінен, затымен сйлеуші) болса, кркем сздермен атар оны ятсыз, тірік сздер айтуына да тура келеді. Сонымен атар Алланы затымен мутакаллим болуы хабара жататын барлы мліметті хабарлаушы деген маынаа сйкес келеді. Ал Алла барлы мліметті хабарламаан. Мысалы, аятта: «Оларды арасында саан баяндап бергеніміз де, баяндап бермегеніміз де баршылы (Мумин 40/78)», - деп баяндалады.

Мутазилиттерге араанда к.нделікті тілде олданылатын жне дыбыстар мен ріптерден ралан каламнан баса «калам нафси» деп аталатын каламды озау негізсіз. йткені ол тсінікті (маул) дние емес. осы мірде олданылатын сз (калам) дыбыстар мен ріптерден трады жне ол ріптерді атарымен тізбектелуінен трады, осыан орай ол жаратылан деп есептеледі. Мутазилиттерді пікірі бойынша каламулла болып табылатын ранны срелер мен аяттара блінуі, естілуі, крінуі, мухкам (аны), муфассал (ауымды) болуы, мір мен тиымды, уад бен уаидті амтуы, жаттауа, оуа болатыны каламуллаты махлу екендігіне длел болып табылады. Блар – кейіннен жаратыландыты белгісі. Демек, Алла каламын (сзін) денелерде жарата отырып мутакаллим (сйлеуші) болады.