Мазхабтарды хабари сипаттара деген кзарастары 2 страница

адария мен мутазила кілдері осы таырыптаы идеяларына тсініктеме жасаанда оларды нали жне али длелдерді сынаны белгілі.

Нали длелдер:

« » (Кім жаманды жасаса сонымен жазаланады) (Ниса 4/123)

« » (р адам з ылыы шін жауапты болады) (Тур 52/21)

« » (алаан иман келтірсін, алаан жоа шыарсын) (Кахф 18/29)

адарилер мен мутазилиттер жоарыда баяндалан ран аяттарын нали длел ретінде сынып, жабрилерді длел ретінде сынан аяттара тауил жасаан.

ли сунна каламшылары мутазила мен адарияны «л - рекетті жаратушысы, лды рекетінде Алланы ешбір атысы жо» - деген тезисін сына алды. Себебі, ран Крімде Алла Таала жалыз жаратушы зі екендігін ескерткен.

« » (Алла барлы нрсені жаратушысы, Алла р нрсеге кепіл).(Зумар 39/62)

« » (Алладан баса жаратушы бар ма? Фатыр 35/3)

Али длелдер:

1. Сра: рбір адам з кш-жігерін жмсап, жоары арай шыуы мен ешбір кшін жмсамастан, з ытиярынсыз тменге тсуі арасында айырмашылыты бар екендігін біледі. Бір ауыр затты ктергенде, иналанда адам олы дірілдейді, инсульт сыратына шалдыанда да олы дірілдейді. Осы екі дірілді былай ажыратуа болады: екінші рекет издирари, онда адамны алауы мен ытиярыны ешбір сері жо. Сондытан, адам издирари рекетке ешандай да жауапты емес. Ал бірінші рекет адамны алауы мен ытриярына байланысты. Міне, з алауымен істеген осы сияты рекетке адам жауапты оны сауабы мен жазасын креді. лды з алауымен, ытиярымен істеген осы трізді амалдарды жаратушысы Алла емес, адамны зі болып табылады. Ал оан айшы жадайда адам осы істі жзеге асыранда алау жауапты бола алады?

Жауап: бан ли сунна каламшыларыны жауабы былай: адамны мукаллаф жне істеген амалына жауапты болуы шін міндетті трде оны жаратуды ажеті жо. лды жауапты болуы шін сол істі жзеге асыруды алауы, оан бет бруы жне оан ол жеткізуі (касб) жеткілікті. лды касиб емес, хали деп, лды жаратушы мртебесіне шыару Алладан баса жаратушы жо деген кзараса айшы келеді жне Алланы жаратушы сипатына серік осу болып табылады. Ал бл млдем дрыс емес.

2. Сра: егер Алла Таала лды істеген амалдарды барлыыны жаратушысы болса, онда л істерінде ешандай дірет пен ытияр иесі бола алмайды. Яни еркін емес, мжбр болып алады. Ал мжбр болса, мукаллаф иесі бола алмайды. Мукаллаф иесі бола алмаан адам істеген ісіне жауап бермейді жне марапат пен жазаа шырамайды. йткені з ісін зі игере алмаан адам сол ісіне алай жауапты болма? Негізінде адам з алауымен істеген амалына ана жауапты бола алады. Міне, адамдарды кейбір мірлерді орындауа, кейбір тиымдардан аула болуа жауапты ету (мукаллаф) алауымен, ытиярымен істеген амалдарды жаратушысы екендігіне длел.

Жауап: бан ли сунналы ламалар бастапы сраа берілген ужбен жауап берген: Адам дайды жаратандарына ниетімен ол жеткізуі (касб) арылы жауапты болып табылады.

Ашария мазхабы.Жоарыда баяндалы сияты жабрия мазхабыны кілдері адамдаы діретті, алау мен ытиярды жоа шыарып, адамны бір істі жзеге асыруына мжбр екендігін уаттады. Осы кзарас бойынша адам ешнрсеге жауапты емес, адам абсолюттік мжбрлікке бас иеді. Ол жансыз зат трізді.

адария мен мутазила осы тезисті тбірімен жоа шыарып, адамды жаратушы дрежесіне шыарады. Осылай Аллаа адамды орта ылады. Осыан орай, аталан екі мазхабты жолдан адасандыы белгілі. Себебі адам дайды зге жаратылыстары сияты лсіз жне абілеті де шектеулі. Сондытан, адам абсолюттік дірет, алау жне ытияр иесі емес жне істеген амалдарыны бірден бір жаратушысы бола алмайды. йткені жаратушылы мртебесі – лы Аллаа ана тн. Десек те адам зге жан-жануарлар трізді алау мен ытиярдан марм да емес. Ол кейде алаан нрсесін істей де, аламаса бас тарта да алады. Олай болса, адамны діреті, алауы жне ытияры бар. Осы себепті ол мукаллаф иесі жне жзеге асыран істеріне жауапты болып табылады. Демек, адамды жауапты ететін бір пияны бары аны. айшы жадайда ол мукаллаф иесі жне істеген ісіне жауапты бола алмайды.

Ашариттерді пікірі бойынша л жзеге асыратын амалдарында еркін, яни, оны алауы мен діреті бар. Біра, оны діреті жзеге асыран істеріне сер ете алмайды. йткені, лды рекеттерін жаратушысы – Алла. Алла – лды рекеттеріне ыпалды кш, ал адамды кш-ауарды рекетке ешбір атысы жо. дайлы задылыты жемісі ретінде Алла Таала лгі рекетті лды ниеті мен шешіміне арай жаратады. Бл ниет лды алауын лгі амала баыттауымен, лгі амала ол жеткізуімен (касб) жзеге асады. Демек, л – жаратушы (хали) емес, касб (ол жеткізуші, иеленуші). Ал барлы нрсені жаратушысы – Алла. Десек те л жзеге асыран лгі рекетіні иесі болып табылады. йткені, ол сол істі тадады жне тадауына арай ол жеткізді (касб). Сондытан, жасаан ісіне адам жауапты.

Демек, лды мукаллаф жне жауапты болуына, істеген амалыны халиы (жаратушысы) болуы ажет емес екендігі белгілі. Міне, ашариттер осылай діндегі жауапты болу аидасы мен Алла Тааланы жалыз ана жаратушы екендігін ндестірген жне жабрия мен адария-мутазила мазхабтарыны жіберген ателіктерге душар болмады. Алайда, лды діреті бола тра, оны рекетке ешбір сері болмаандыы мселесі те крделі тсінік болып табылады. Кейбір теологтарды пікірі бойынша ашария мазхабы адамды жабршылды тсінікке жетелейді. Осыан орай, ашария мазхабы «жабр мутауассит» (жабра жаын) деп аталан.

Ашариттерді нали длелдері: « » (Алла барлы нрсені жаратушысы) (Зумар 39/62).

« » (Алла сендерді жне жасаан нрселеріді жаратты) (Саффат 37/96)

Ашариттерді али длелдері: 1. Барлы жаратылыстар (мумкинат) ешнрсені себебінсіз Алла Таала тарапынан жаратылан. Адамны істеген амалдары да мумкината жататындытан, оларды да жаратушысы – Алла. Ал айшы жадайда Аллаа серік осу болып табылады. Бл – исламды таухид сеніміне айшы.

2. Егер адам істеген амалдарыны жаратушысы болса, осы амалдарыны барлы ыр-сырын, егжей-тегжейін толытай білуі тиіс. Себебі, бір нрсені алауымен жне діретімен жаратушы оны барлы ыр-сырын мегеруі тиіс. Мны адам аылы мен логикасына исынды.

3. Кейбір рекеттер дайды діретінен тысары алса, онда Алланы марапаты мен жазасына алай сенім артуа болады?

4. рекеттер барлы жаынан адама тн болса, Алланы лылыы мен діретіне сыза тседі.

Матуриди мазхабы. Ашария жабрияны абсолюттік жабр идеясы мен адария-мутазиланы алау еркіндігі идеясы арасындаы мутауассит (орта жолды) станатын мазхаб болып табылады. Біра ашариттер адари-мутазилиттерден араанда жабрияшылдара анарлым жаын келеді. Осыан орай, олар «жабр мутауассит» деп аталады. Ал Имам Матуриди жабршылды кзарастаылар мен алау еркіндігін уаттайтындар арасындаы дл орта жолды, йлестіруші, ндестіруші ызмет атарады.

Ашариттер сияты матуридилер де лды ытиярымен жзеге асыран амалдарыны жаратушысы Алла деп есептейді. рекеттердегі сер етуші кш – Алланы діреті. Ал лды кдіреті бар боланны зінде ол рекетке сер ете алмайды. йткені бір туындыа туелсіз екі ыпалды сер етуі ммкін емес. Демек, л – хали (жаратушы) емес, касиб (ол жеткізуші, иеленуді). Осы мселелерде ашарит ламалары мен матуриди ламаларыны ойлары бір жерден шыады. Осы екі мазхабты жолдары айрылысатын жер – лды алауы мен міндеті мселесі. Ашариттерді пікірі бойынша лды алауы діреті мен рекеті сияты Алланы жаратуына туелді. Ал Матуридилерді пікірі бойынша лды екі трлі алауы (ирадасы) бар: «ирада куллия», «ирада жузия». Ирада куллия – Алла Тааланы жаратуымен болса, ирада жузия махлу емес, лды иелігіндегі алау. лды рекеттері осы алаумен байланысты болып, лды мукаллаф жне жауапты болуы осы алауа тікелей атысты.

Кулли ирада – дайлы ирада сипатыны атауы. Ал міндеті – амалды екі немесе одан кп варианты жне осыларды бірін тадай алу абілеті. Ирада жузия – осы екі вариантты бірін здігімен тадауы, яни, екі жаты бірін тадап, бекітуі. Жузия – тадаан нрсені натылау деген сз. йткені, жузи сзі рбір наты, белгілі нрсеге берілген атау болып табылады. Демек, ирада жузия – ирада куллияны белгілі, аны бір жаын тадап, оны сонда олдану деген сз. Демек, ирада жузия ирада куллияны белгілі, аны бір жаын тадап, оны сонда олдану деген маынаны білдіреді. Ашариттерді пікірі бойынша ирада куллия – Алланы ирада сипаты, ал ирада жузия ираданы белгілі, наты бір нрсемен байланысы жне сол байланысты рекеттерді барлыын Алла жаратан. Міне, ашариттерді жабршылды кзараса жаындыы осында жатыр. Матуридилер осындай жабршылды кзарастан аула болу шін мынандай идеяны дамытан. л ираданы белгілі бір жаа атысты болып табылатын ирада жузияа ие. Яни, осы атыстылы толытай ла тн. Міне, л толытай иелігіндегі ирада жузиямен, яни, лгі алауды белгілі бір жаа олданумен белгілі бір іске ол жеткізеді (касб етеді). Осыан орай, ол жзеге асыран амалына жауапты болады. Демек, лды алау еркіндігі жаынан матуридилік ілім мутазиламен бірдей, біра, жарату ла тн деген мутазилиттік кзарасты теріске шыарып, матуридилер жаратуды дайа ана тн екендігін уаттады. «л - рекетті жаратушысы» деп жарату деген нрсені жотан бар ету, жотан жарату маынасындаы мутазилиттік кзарасты теріске шыарып, матуридилер бар нрсені бар ылу, Алланы ла берген діретімен жзеге асыру (касб) маынасында арастыран.

Адам рекеттерінде діретті (иститаат) рлі. рекеттерді дниеге келуін амтамасыз ететін нрсе «кш-ауар» немесе «дірет» деп аталады. Каламды дебиеттерде «иститаат», «удрат», «таат» жне «вусат» сияты ртрлі атаулармен аталатын бл абілет туралы ртрлі кзарастар рбіген. Жабрилерді кзарасы бойынша адам рекеттері – жансыз жаратылыстар трізді Алланы жаратан рекеттері жзеге асуыны крінісі ана. Сондытан, адамны рекетке дейінгі немесе рекетпен бірге болатын діретін айтуды зі дрыс емес.

Мутазилиттерді пікірі бойынша лды иститааты (діреті) бар. л діни міндеттерге жауапты болан, ытияри рекеттерін дниеге келген кезде, ажетті діретке, лгі рекетті жзеге асыруа кіріспей трып ие болуы тиіс. Сонда л рекетін зі жаратан болып шыады, бл рекетте Алланы ешбір атысы жо.

ли сунна ламаларына араанда екі трлі діретті (иститаатты) атап туге болады. Оны біріншісі – ралдарды, дене мшелеріні жне себептерді ыайлы, аман-сау болу маынасын білдіретін иститаат (саламату-л-асбаб уа-л-алат). Бл рекеттен брын адамда болады. Діни жауапкершілікке негізгі себеп осы болып табылады.

« » (Оан (абаа) жол табу діретіне (иститаатына) ие болан адама Алла шін абаа ажылы жасауы керек) (Али Имран 3/97) аятындаы иститаат ралдар мен себептерді сенімді, кедергісіз болуы тиіс екендігін крсетеді. Екінші иститаат - рекетті дниеге келетін негізгі дірет болып табылады. ли сунна ламаларына араанда ытияри бір рекетті жзеге асыру шін лда болуы тиіс дірет рекет толытай жзеге аспай трып онда болмайды. л белгілі бір амалды істеуге шешім абылдап, шешімі мен тадауын рекетке баыттаан кезде, Алла Таала оан жетерлік, ажетті діретті жаратып, адама береді. йткені лда болады деп уатталатын дірет араз болып табылады.

АЗА ЖНЕ АДАР

Иман негіздеріні бірі – аза мен адара иман. Калам ламалары мен ислам ойшылдары арасында тартыстарды орын алуына себеп болан таырыптарды бірі – «азар мен аза» мселесі. ли сунна каламшыларыны пікірі бойынша Алла Таалаа жне оны сипаттарына иман аза мен адара иманды да ажет етеді. йткені, адар Алла Тааланы «илм» жне «ирада» сипатына, аза оны «такуин» сипатына атысты. Біра, аза мен адар жеке арастырыландытан иман шарттарыны бірі ретінде саналады. ран аяттарында барлы нрсені дайлы тадыра сай екендігі баяндалады.

« » (аныында біз барлы нрсені лшеп (адар) жаратты) (амар 54/49).

« » (Барлы нрсені Алла зі жаратты да, олара айы лшемдерін белгіледі) (Фуран 25/2).

Осы таырыпта баяндалатын хадистер ахад хадистерге, занни длелдерге жатады. Занни длелдер ааид ілімінде длел ретінде олданылмайды деген нрсе жо. йткені, осы хадистерді сынан маынасы ран аяттарында уаттандырылан. Сондытан, ааид ілімінде длел ретінде алынады.

Жибрил хадисі ретінде танымал бір хадисте Жабраил періште Пайамбарымыза былай сра ойыпты:

- Иман дегеніміз не?

Сонда Пайамбарымыз:

- Аллаа, періштелеріне, кітаптарына, пайамбарларына, ахирет кніне, жасылыпен жамандыпен адара сену», - деп жауап берген (Муслим Иман 1; бу Дауд Суннат 15; Ибн Мажа Муаддима 9).

аза мен адар мселесі бойынша тартыс «Халу Афали Ибад» атымен танылан «адамдарды з алауымен жзеге асыран істеріні жаратушысы Алла Таала ма лде сол амалды иесі л ма? деген проблемадан туан. Осы таырып бойынша з ойын білдірген жоарыдаы мазхабтар мен оларды кілдері жоарыда баяндалан длелдерге сйеніп, аза мен адара иман келтірген немесе оны жоа шыаран.

аза мен адарды сздік маынасы. аза мен адар сздері жалпы аланда бір жерде олданылады. Раибты пікірі бойынша «адар» мен «тадир» бір нрсені шегін, лшемін білдіреді. Яни, адар – бір нрсені млшері. Барлы нрсе дайлы лшеммен белгіленген. Мысал ретінде рма днегін алар болса, одан тек ана рма аашы седі, ал баса ааш спейді. Адам рыы да солай. Адамнан тек адам баласы ана туылады. Бл лемге ойан дайлы задылы екендігі даусыз. Осы лшем ранда масдар немесе етістік ретінде баяндалады:

« » (аныында біз барлы нрсені лшеп (адар) жаратты) (амар 54/49).

« » (Барлы нрсені Алла зі жаратты да, олара лайы лшемдерін белгіледі) (Фуран 25/2).

Филологтарды пікірі бойынша «аза» - «барлы нрсені соына дейін алып келу», яни, «бір нрсені сзбен немесе рекетпен аятау» деген сз. аза сзі ран Крімде дл солай, масдар трінде орын алмайды. Біра осы масдардан туындаан етістік исм фаил, исм мафул (есімше) трінде орын алады. Сз немесе рекетпен бір нрсені аятау маынасына сйкес келетін аза сзі орнына арай «мір», «кім», «жариялау», «баян» жне «жарату» маыналарын білдіреді.

« » (Раббы тек зіне ана ибадат жасауыды мір етті) (Исра 17/23).

« » (Жеті абат аспанды Алла екі кнде жаратты) (Фуссилат 41/12).

аза мен адарды діни терминдік маынасы. Мутазиланы пікірі бойынша Алланы барлы рекеттерін оны азасымен, адарымен байланыстыру жайыз. «Білдіру», «хабар» беру» маынасындаы адар мен азаны Аллаа тн деп есептеуге болады. Ал адам рекеттеріні Алла тарапынан жаратыландыы маынасына сйкес келетін аза мен адара ризалы білдіруге болмайды. Адам рекеттеріні барлыы Алланы аза мен адары арылы дниеге келген болса, онда кпірлік пен дінді жоа шыару сияты рекеттерге де ризалы білдіру ажет болады. Ал кпірлікке ризалы білдіруді зі – кпірлік.

Десек те мутазилиттер елді басына тнетін індет, апат жне лім сияты блекеттерді Алланы азасы екендігіне сенеді жне олара бой сынады. Ешкім бларды Алладан екендігінен бас тарта алмайды. Блар – дайлы рекеттер, адама тигізер пайдасы да бар. Ал рлы, злымды сияты жамандытар аза мен адара жатпайды, олара ризалы крсету ажет емес.

Ашарилерді пікірі бойынша аза – кім маынасында олданылады, Алла Тааланы осы лемде орын алан нрселерді барлыын алай, ашан жне андай кейіпте болатынын азалда сол кйінше білуі жне азали іліміне сай алауы.

Ал адар – Алла Тааланы барлы нрсені уаыты келгенде азали іліміне, алауына сай жаратуы.

Ашариттерді жасаан осы анытамасына араанда аза адардан араанда ауымды жне Алланы илм мен ирада сипатына сйкес. Ал адар – дайлы дірет сипатымен ндесіп, осы сипатты хадис болып табылатын екінші баламасыны туындысы. йткені Ашарилер Алланы такуин сипатын туелсіз сипат деп есептемейді, ол – дірет сипатыны хадис болан екінші атынасы.

Ашарилерді пікірі бойынша барлы нрсе Алланы аза мен адары ішінде орын алады. Біра, бл Алланы аза мен адары жамандыты бйыран деген маынаны білдірмейді. Алланы аза еткен жасылытарды «ха», жамандытарды «батыл» деген жн. Мысалы, кпірлік – батыл, біра жарату маынасындаы Алланы азасы. Осы тста кпірлікті батыл боланына орай, Алланы азасын батыл деп айту дрыс емес.

Кпірлік Алланы азасы мен адарынан болса, оны азасы мен адарына разылы білдіру ажет болса, онда бл кпірлікке ризалы крсету болып шыпай ма? Ашариттерді пікірі бойынша Алланы кпірлікті жаманды ретінде аза жне белгіленгеніне ризалы крсетеміз, ал кпірлікті зіне риза болмаймыз. Демек аза мен адара абсолютті трде ризалы крсетеміз де, кпірлікті зіне ризалы білдірмейміз. Бан мынаны мысал ретінде беруге болады: барлы нрсе Алладан деп айтамыз да, йел жне оны баласы Алладан деп айта алмаймыз. Дл сол сияты аза мен адар Алладан деп, кпірлікке ризалы білдіруге болмайды.

Матуридилерді пікірі бойынша адар. Алла Тааланы азалдан абада дейін болан жне болатын нрселерді уаыты мен орнын, сипаттарын, ерекшеліктерін білуі жне азалда сол кейіпте шегін белгілеуі «адар» деп аталады. Осы жаынан адар Алла Тааланы илм жне ирада сипаттарымен байланысты болып табылады. адара иман Алланы осы сипаттарына жне оларды азали екендігіне сену дегенді білдіреді.