Мазхабтарды хабари сипаттара деген кзарастары 4 страница

Хусн мен убхты али екендігін уаттайтын матуридия мен мутазила мазхабтарыны длелдерін былай тізбектеуге болды:

А) рекеттерді мнінде жасылы пен жаманды орын алмаса шариат келмей трып, мысалы, тірік пен шынды бірдей болуы тиіс еді. Сонда оны мніне арамай-а шариат ешбір себепсіз лгі рекеттерді бірін келесісінен арты санап, оны хусн, ал аламаын убх деп баалаан болып шыады. Егер ол осылай болса шариатты кім оюда ешбір мн алмайды. Дана болып табылатын Аллаа мнсіздік тн емес екендігі белгілі.

) Кркемдік пен сынсызды али болмаанда кейбір нрселерді істеуге, енді бірін істемеуге адамды жауапты етуді, адамды рахаттара кедергі болуды, сіресе, осы рекеттеріне байланысты оны ахиретте марапаттау немесе жазалауды мні болмас еді. Керісінше дінні аидалары лы жне тере хикметтер аясында ралан. Хусн мен убх осы хикметтерді бір мысалы болып табылады.

Б) Егер рекеттерді кркемдігі мен сынсыздыы шарии болмаанда тірікті жаман, шындыты жасы, ділдікті кркем, злымдыты сынсыз деп баалануы адамзат баласыны барлы айматарында жне кезедерінде бір ауыздан абылданбаан болар еді. рекеттерді жасы жне жаман деп блу діндар жне дінсіз адамдарды барлыына тн.

Хусн мен убх шариат келмей трып, адамдарды жауапты болуын ажет ете ме?Ашарилер хусн мен убх таырыбындаы пікірлеріні табии жемісі ретінде «аыл дін келмей трып, жасылы пен жамандыты анытай алмайды, олай болса, аыл-есі бтін адам ешбір кімге жауапты болмайды. Адамны жауапты болуы уахиді келуімен байланысты. ран Крімде « » (біз пайамбар жібермейінше ешандай азап етпейміз) (Исра 17/15) – деп баяндалады».

Мутазилиттер хусн мен убхтыы аны жне белгілі болан рекеттерді уахи келмесе де аыл иелеріне ужіп екендігін уаттайды. Демек, діни таблитан хабарсыз (полюстерде, аралдарда) адамдар кркемдікті, сынсыздыты аылдарымен тани отырып рекет етуіне жауапты. Ал айшы жадайда азапталады.

Осы таырып бойынша матуридилер екі топа блінген. Бірінші топтаылар ашариттерді идеяларын олдаан. Осы топтаы матуридилерді пікірі бойынша рекеттерді кркем жне сынсыз екендігін ыну баса, оан жауапты болу баса мселелер. Имам л-Матуриди бастаан екінші топтаылара араанда аыл Алланы бар жне бір екендігін шариат келмей трып-а тани алады жне осыан жауапты болады. Ал алан діни кімдерді толытай біле алмаандытан, адам олара жауапты болмайды. Адам шебер жаратылан лемге кз жіберіп, оны жаратушысыны бар екендігіне ол жеткізе алады. Имам бу Ханифаны кзарасы да осы топа жатады.

Таклифу Ма Ла Юта ( ) (лды кші жетпейтін нрсеге жауапты ету).Хусн убх проблемасыны жаласы болып табылатын аталан мселеде алдымен ешбір жаманды жасамаан ла Алла Тааланы азаб беруі (тазиб мути) жайыз немесе жайыз емес екендігін арастырып крелік. Ашариттерді пікірі бойынша бл алды трыда жайыз. йткені Алла барлы нрсені жаратушысы жне жалыз ана иесі. Алла з млкінде алаанынша басшылы етеді. Алайда, бой сынан ла Алланы азаб беруі діни трыда жайыз емес. Матуридилерді пікірі бойынша осындай адама азаб беру аылды жне діни жаынан жайыз емес. Егер жайыз болса, жаманды жасаан мен жасылы жасаан жне бой сынан мен бой сынбаан адамны Алланы алдында те болуы тиіс. Бл – дайлы ділдікке айшы.

Таклиф – фаиліне иынды тудыратын бір істі емтихан шін мір ету деген сз. Фаил лгі істі жзеге асырса марапатталады, ал орындамаса жазаланады. лы Алланы кш-ауары жетпейтін бір іспен лдарын жауапты етпейтіні турасында ислам ламалары арасында айшылы жо. йткені ран Крімде мынандай аят орын алады: « » (рбір адамды Алла кші жететін нрсеге жауапты етеді) (Баара 2/286). Біра, Таклифу Ма Ла Юта ашариттерді пікірі бойынша аылды трыда жайыз. Себебі, Алла нені аласа соны істей алады. Мутазила мен матурилилерді пікірі бойынша ол жайыз емес. йткені, бл Алланы іліміне, хикметіне, ділдігі мен кемелдігіне айшы.

Адам кш-ауары жетпейтін нрсе ш трлі болып келеді:

А) Негізінде аылды трыда жне іс жзінде адамны кш-ауарыны жетуі ммкін боланымен, Алла білген жне оан айшысын алаан, болуы ммкін емес нрселер. Мысалы, бір кпірді иман келтіруге жауапты болуы сияты. Кпірді иман келтіруі негізінде ммкін боланымен Алла оны иман келтірмейтінін біледі. лгі адамны иманы Алланы іліміне арай жзеге асуы ммкін емес. Адам з жолын з алауымен тадайды. Осындай мселелерде таклифті жайыз болатыны ламалар тарапынан бір ауыздан малданан.

) Аылды трыда жне іс жзінде ммкін емес нрселер. Мысалы бір-біріне айшы екі нрсені бір мезетте бас осуы, жзеге асуы сияты. Мндай нрсеге жауапты болу жайыз емес екендігін алымдар бір ауыздан уаттаан.

Б) Аылды трыда болуы ммкін боланымен іс жзінде (Суннатуллаты табии жемісі) болуы ммкін емес жне осыан орай, адамны кш-айраты жетпейтін нрселер. Адамны анатсыз жне шасыз шуы сияты. ламалар арасында тартыс осы таырыпта рбіген. Ашари мен жабрия ламалары кркемдік пен сынсыздыты али емес екендігін уаттаандытан, осындай болуы ммкін емес нрселерді Алланы ла жауапты етуі жайыз деп есептесе, мутазила жне матуридия ламалары жайыз деп есептемейді.

Салах-Аслах.Тиімдіге (маслахат), пайдалыа е лайыты, е айырлы нрсе деген маынаны білдіретін «аслахты» жарату ли сунна ламаларыны пікірі бойынша Аллаа ужіп жне міндетті емес. Ал мутазилиттер ділет принципіні табии жемісі ретінде «ла тиімді, олайлы нрсені жарату Аллаа ужіп (вужуб ала-л-ла)». Ал мны айшысын ойлау ммкін емес. «ла аслах (тиімді) нрсені жарату Аллаа ужіп» деген ранды бір ауыздан олдаан мутазилиттер аслахты мні турасында, яни, оны осы дние міріне тиімдісін жарату Аллаа ужіп пе, лде ахирет міріне аслах боланын жарату ма яки екі дние шін де пайдалысын жарату Аллаа ужіп пе деген проблема аясында зара тартыстар жргізген.

Алла Тааланы алаанын жзеге асыратын (фаил мухтар) болмыс болу ерекшелігінен айырып, зіндік алауы мен ытияры жо (мужибун би-з-зат) болмыса айналдыратын аслах принципін ли сунна каламшылары сына алан жне мынандай кзарастарды ортаа тастаан:

1. Егер ла аслах болып табылатын нрсені жарату Аллаа ужіп болса, дниеде иынды кре отырып, ахиретте азап шегетін кедей кпір жаратылмас еді.

2. Аслахты жарату Аллаа ужіп болса, ол иелігіндегісін алаанынша басара алмайды, оны жасайтын жасылыы мен рметі міндетті болып алады. лдары да Аллаа шкіршілік жасауа міндетті болмаан болар еді. йткені осы тсінік бойынша Алла жасылы жасауа, рмет крсетуге міндетті болар еді, яни дайды мойнындаы борыш болып алар еді.

3. Осы принцип абылданса, кндан сатану, жетістікке жету, жамандыты зардабын жою шін Аллаа да жасауды ешбір мні болмаан болар еді. йткені барлыына е тиімдісін жарату Алланы борышы болып табылады.

4. лдарына е тиімдісін жне е пайдалысын жарату Аллаа ужіп болса, одан бас тарту ммкін болмай алады. Ондай болса, Алла лсіз жне мжбрлі болмыс болып алады. Ал Алла лісіздік пен мжбрліктен пк, осыан орай, аслахты жарату Аллаа ужіп емес, жайыз болып табылады.

Хикмет пен иллат. Хикмет пен иллат мселесі салахпен, аслахпен жаын байланысты. Барлы мсылмандар Алланы хаким (дана) екендігін бір ауыздан олдаан, біра, оны хикмет сипатына тсініктеме жасауда ртрлі кзарастар ортаа тасталан. Мутазила мен матуридияа араанда Алланы жаратан жне мір еткен рбір істе бір хикмет, иллат, маслахат жне себеп бар. Мны адам аылы уаттай алады. Жабрия мен ашария осындай мндегі хикмет пен иллатты жоа шыарады. Десек те, мутазила мен матуридия арасында хикмет мселесі бойынша толытай ауызбірлік жо. Мутазилиттер Алланы рекеттеріндегі хикмет пен маслахатты «ужіптік», «міндеттілік» жолымен жзеге асатынын уаттаса, матуридилер дайлы рекеттегі хикмет пен маслахатты «раымдылы», «ізгілік», «тарту», «сый» жолымен болатынын ала тартан. Яни, «Алланы рекеттеріндегі лдарды пайдасын ескеру Алланы мойнындаы міндеті емес, оны раымдылыы, тартуы болып табылады. Бл – Аллаа жайыз.

Ашарилер мен жабрилер дайлы рекеттерді біршама иллаттармен (себептермен) байланыстыру оны лылыына лайыты емес деп есептейді. Бл – оны алауын шектеу, дайлы алауды хикмет жне иллат деп аталатын нрселерге байлап ою деген сз.

Матуридилерді пікірі бойынша лемдегі кез келген нрсе хикмет пен иллатсыз жзгеге аспайды. Біра, оиалардаы хикмет пен иллатты адам немі жете тсіне бермейді. Алла рекеттеріні бір хикмет пен иллатпен байланысты болуы Алланы кемшілікке емес кемелдікке жетелейді. йткені Алла кездейсо бір нрсені, мнсіздікті, маынасыздыты жаратудан пк.

Ажал –тсіндірмелі сздікте «бір нрсеге белгіленген уаыт» деген маынаны білдіреді. Ал термин ретінде адам мірі мен зге де жандылар шін белгіленген мерзімге жне осы уаытты соына, яни, летіні белгіленген уаыт «ажал» деп аталады.

рбір индивид пен халыты ажалы бар. Ажал бір мрте ана болады жне ол Алланы адары мен азасы арылы жзеге асады. Адамдарды тірілтетін, ризытандыратын жне лтіретін Алла Таалаа ажалды белгілеу тн: « » (сендерге біз лім мерзімін белгіледік) (Уаиа 56/60). лім белгіленген уаыттан брын да, кейін де келмейді: « » (р мметті бір ажалы бар. лгі ажал келген кезде бір саат та кешікпейді, жне ерте болмайды) (Араф 7/34).

« » (Алла бір адамды ажалы келген кезде ешандай кешіктірмейді) (Мунафиун 63/11).

Ажал ешбір себепке байланысты згермейді. Кейбір ибадаттар мен лшылытарды мірді зартатыны туралы хадистер ли сунна каламшылары тарапынан адамдарды жасы жне айырлы істерді жзеге асыруа олдау жасау масатында айтылан деп абылданады немесе мынандай маыналарды білдіреді: лімні заруы туралы хадистерді мні – айы-асіреттерден алыс, тынышты пен баытты болу, уатты жне айратты мір сру. Сонымен атар, Алла Таала осындай адамдарды жасылы жасайтынын білгендіктен, азалда оларды мірін осыан байланысты арты белгілеген.

Ешбір себепсіз, з ажалымен, табии трде лген адам ажалымен лгендігін мсылман мазхабтары бір ауыздан малдайды. Алайда, біреу тарапынан лтірілген (матул) адам ажалымен лді ме ? – деген сра аясында ислам теологиясында тартыстар орын алады.

ли сунна каламшыларына араанда матул ажалымен леді. йткені, ажал - мірді еш кемшіліксіз аяталан уаыты. Егер матул біреу тарапынан лтірілмегенде оны табии трде сол уаытта луі немесе лмеуі жайыз. Матулды з ажалымен лгенімен, адам лтірушіні жазалануы тиіс болуыны себебі Алла Тааланы « » (адам лтірмедер) (Ниса 4/29) деп тиым салуына, Алланы лімді жаратанымен осы ылмыса баруына риза еместігіне байланысты.

Ал мутазила мазхабыны кілдері ажал таырыбында ш трлі кзараса блінген. бу-л-Хузайл л-Аллафты пікірі бойынша атил (лтіруші) матулды (лгенді) лтірмегенде, матул міндетті трде лер еді. Бадат мутазилиттеріне араанда лген адам лтірушіні рекетіне байланысты лді (мутазилиттерді кпшілігі осы пікірді олдайды). Егер лтіруші адамды лтірмегенде лгі адам міндетті трде мір срер еді. Оларды пікірі бойынша лтірушіні жазалануы адамды лтіргеніне, оны мірін ианына байланысты. ади Абдулжаббарды уаттаан шінші кзарасы ли сунна ламаларыны станан кзарасы сияты. Яни, матул ажалымен лді. Егер лтіруші оны лтірмегенде оны луі де, мір сруі де ммкін болып табылады.

Ажал аза жне ажал мусамма. рандаы бір аятта « » (Ол сендерді балшытан жаратты, сосын бір ажал белгіледі, бір ажал мусамма да оны жанында бар) (Анам 6/2), - деп баяндалады. Бл аят ажалды бірден кп болатынын білдірмейді. Осы аятта орын алан ажал аза мен ажал мусамма сздері ртрлі маынада тпсір жасалан. Оларды былай тізбектей аламыз:

1. Ажал аза - лген адам мен халыты ажалы. Ажал мусамма - лі лмегендерді ажалы. лген адамдарды ажалдары адамдара белгілі болады (аза). Ал тірілерді лімі олар лмей трып белгілі болмайды. Осыан орай, аятта «бір ажал мусамма да Алланы жанында бар» деп баяндалан.

2. Ажал аза дегеніміз - лім, ажал мусамма дегеніміз – иямет, ол Аллаа ана аян (Алланы жанында).

3. Ажал аза – жаратыланнан лімге дейінгі ажал (кезе). Ажал мусамма - лімнен айта тірілу арасындаы барзах мірі.

4. Ажал аза – йы, ажал мусамма - лім.

5. Ажал аза – адамдарды Лауху Махфуздаы мірі. Ажал мусамма дайлы ілімде орын алан адам мірі.

6. Ажал аза дегеніміз – адамны срген, ткен мірі, ажал мусамма – алан мірі.

7. Осы екеуі де - лім. Біра, ажал аза – ылышпен лтірілу, тншыып, жанып лу, т.б. кездейсо себептерден туындаан лім. Ажал мусамма - лім стіне дейін сау мір сріп, табии трдегі лім.

8. Ислам философтарыны пікірі бойынша ажал аза – табии ажал, ажал мусамма – ихтирами (рметті, абыройлы) ажал. Табии ажал – адамны жаратылысында бар, денедегі жылылыты сууы, ылалдыты рауы, крілікпен физикалы денені з функциясынан айрылуы арылы жзеге асатын ажал. Ал ихтирами ажал – ауру, апат сияты оиалардан туындаан ажал деген сз.

Осы кзарастар ішінде ажал аза – жекелеген адамдарды ажалы, ал ажал мусамма – Алла тарапынан белгіленген лемні ажалы, яни, иямет деген кзарас ли сунна каламшылары тарапынан кп олдауа ие болан.

Ризы – сздікте пайдаланылатын жне берілген нрсе деген маынаны білдіреді. Ал термин ретінде ризы – Алла Тааланы барлы жандылара жеп-ішу, пайдалану шін берген игіліктері деген сз. Осы анытамаа араанда ризы халалмен атар харам нрселерді де амтиды. ли сунна каламшыларыны ризыа деген тсініктемелері былай:

1. Ризы беруші – тек Алла Таала ана. Осы таырып бойынша ран Крімде былай баяндалады: « » (жерде жрген (лемде) тірі жандыны барлыыны ризытары Аллаа тн) (Худ 11/6). Тарзи (ризытандыру) оны фиили сипаттарына жатады жне Алланы такуин сипатына атысты.

2. Харам болып табылатын бір нрсеге ол жеткізген ла ол ризы болып саналады.

3. Харам ризы есептелгенімен Алла Таала харама риза емес. Оан длел ретінде мына аятты сынуа болады: « » (Енді сендерге Алланы ризы ретінде берген нрселерінен халалын жне тазасын жедер) (Нахл 16/114).

4. рбір жанды з ризыын жейді. Адам згені ризыын жей алмайтыны трізді, зге біреу де оны ризыын жей алмайды.

Мутазилиттерді пікірі бойынша харам ризыа жатпайды. Себебі, олар ризыты «иесіні млігі аясында зады жолмен жейтін нрсе» немесе «пайданалуа тиым салынбаан нрсе» деп анытама жасаан. Осы анытамаа араанда тек халал нрселер ана ризы болып табылады. Егер ризыа осылай анытама жасалса, жануарлар мен мір бойы харам нрселерді жеп келген адамдар Алла тарапынан ризытандырылмаан болып шыады, ал бл – ате тсінік. мутазилиттерді осы таырыпта зінше тсініктеме жасауыны себебі мынау: ризы беру міндетті трде Аллаа ана тн. Одан баса ризы беруші ешкім жо. л харам нрселерді жегеніне байланысты айыпталуа, жазалануа тиіс болады. Ал Аллаа тн болан нрселерді сынсыз жаман болуы ммкін емес. Харам да жамандыа, сынсыздыа жатандытан оны Аллаа ешбір атысы жо болып шыады.

Ал ли сунна ламаларыны пікірі бойынша сынсызды пен жаманды жарату жаман емес, жаманды пен сынсыздыа ол жеткізу жаман болып табылады. лды харама жататын ризыты жегеніне байланысты жазалануа тиіс болуыны себебі оны харамды тадауына, жузи ирадасын соан баыттауына, ысаша айтар болса, харама ол жеткізуіне (касб) байланысты.

 

НУБУУАТ (ПАЙАМБАРЛЫ)

Нубууат, рисалат жне бисат ымдары. Нубууат – Алла мен лдары арасындаы байланысты білдіретін термин. Алла жауаптылытарын ескерту масатында лдары арасындаы кейбірін елші ретінде тадаан жне осы жолдаы мірлері мен тиымдарын білдірген. ранда бл былай тсіндіріледі:

« » (Брыны пайамбарлардан кейінгі адамдара сылтау айтпау шін жасы хабар жеткізуші, ескертуші етіп, таы да пайамбарлар жіберіп трды. Алла – лы, ол хикмет иесі) (Ниса 4/165).

Нубууат терминіні орнына аза тілінде парсы тілінен енген пайамбарлы сзі олданылады. Ал араб тілінде пайамбарлы нубууат, рисалат жне бисат терминдерімен тсініріледі.

Нубууат. Нубууатты андай сз тбірінен туындааны жайлы екі трлі кзарас бар. Оны біріншісі ол «» немесе «»() тбірінен туындаан жне «жоарылы», «лылы» деген маынаны білдіреді. Осыан араанда нубууат Алланы белгілеген бір мртебесі жне дайлы уахи мен хабар аланына байланысты пайамбарды жоары мртебеге оюы деген сз. Екінші кзараса араанда нубууат «хабар беру» маынасына сйкес келетін () «наба» етістігінен туындаан, осыан араанда соындаы хамза тсіп алса да «наби» сзі «Алладан хабар алып келген» маынасын білдіреді.

Нубууат діни термин ретінде «Алла мен аыл иесі лдары арасында бл дние мен о дниеге атысты ажеттіліктерді теу шін жасалатын елшілік міндеті» деп анытама жасалады. Наби – «зіне уахи етілген нрсені табли жасау масатында Алланы жіберген адам» деген сз. Расулмен жаалыстырып алмау шін мынандай анытама да жасалан: «лдары арасынан тадап, жаа шариат берілместен дайлы білімдерді уахи ету шін бір ауыма немесе бкіл адамзат баласына Алланы жіберген адамдары наби деп аталады».

Рисалат– сздікте «міндет» маынасына сйкес келеді. Діни термин ретінде лы Алланы хабарларын лардарына жеткізу масатында лдары арасынан кейбірін тадап, міндет жктеуі. « » (Ол (ран) – кмнсіз адірлі бір елшіні (Жабраилді) алып келген сз) (Тауир 81/19) деген ран аятындаы расул сзі кейде Жабраил періштеге нсалса, кейде пайамбара айтылады: