Байланыс хабарламасын руды ерекшеліктері
Тест тапсырмаларын беру сериясыны масаты жоарыда айтыландай , зерттеу, байланыс, пікір білдіру , бастапы тірекпен немес тірексіз рып дамытуды кздейді.Содан кейін нтижені талылау шін осы серияа кірген тапсырмаларды орындау ажет.
Бірінші тапсырманы орындау атысушы тапсырманы мазмнын, масатын белсенді трде анытай отырып, негізгі маынасын (негізгі предикация ) ашып ,ттас хабарламаны дамуын анытау ажет.
Сапалы талдау процесінде тапсырманы орындауды бірнеше дегейін блу ажет:
І- дегей - псевдохабарлама
ІІ- дегей- екінші дрежедегі маынаны ашуды жаластыру
ІІІ- дегей – мтінні бастамасын ысаша аятау
ІV –дегей- ойды дамуы
Сонымен атар балаларды тапсырманы орындаудан бас тартатын кездері де байалады.
Сйлеу ызметіні рбір дегейіне толы тоталамыз.І- дегейге жауаптар кіреді, олар пікір айтуды жиынтыын сынады , олар орта таырыппен байланыспауы да ммкін , біра затты – таырыпты мазмна сйкес келеді.
гімені басталуы.Мндай жауаптарды біз псевдохабарлама деп атаймыз, бндай хабарламаларды орта берік ойы болмайды.Псевдохабарламаларды мні – бала тапсырманы естігенде, оан брыны ткен материал мен фразалар кнделікті трмыста олданатын стереотипті сйлемдермен жауап береді.
Бл тапсырманы орындаанда балаларда жанама ассоциациялар туындайды, олар сюжетті дамуында басымдылы танытады. Лингвистикалы трыдан хабарлама стереотиптерді жиынтыынан, жанама жауаптардан трады.
Иллюстрация ретінде Шарик табылды гімесін алуа болады.
Жазда Маша саяжайда трды.Ол жата Шарик атты итпен достасты.Бір кні Шарик жоалды.Маша оны іздеді.ш кн бойы іздеп таппады.Шарик еш жерде жо.Бін кні балалар Машаны саыраула жинау шін ормана шаырады.Маша орманда балаларды іздеп жргенде , аашты арасынан ср асырды кргендей болады.
Жаласы :
Маша ср асырды кргенде , ср асыр да Машаны крді.асыр: Сен айда барасы ?ызыл телпекке ме ?-Жо, мен йге бара жатырмын.Ал, сау бол !.Маша да асыра «Сау бол» деді.
Балалар тапсырманы орындауа ызыушылы танытпайды, нсауды зейінсіз тыдайды жне экспериментатор мотивін бірден абылдамайды, балалара нсауды бірнеше рет айталап тсіндіріп,балалара осымша стимул береді.Тіпті ойын проблемалы ситуациясын енгізгенде де ажетті
нтижені бермейді.
атысушыларды сйлеген сзі монотонды , эмоциональды емес оны ішінде за кідіріс , айтылан сзді персеверациясы пайда болады.Балалар шін апаратты айта деу иын процесс болып табылады, олар гімені кішкене блігіні маынасын ана тсінеді.
Олар шін кішкентай мтін болса да , оны айта кодтау процесі иын процесс болып табылады,мтіндегі негізгі маынасына блу.
2-дегейге бастапы ой жатады,гіме сюжетіні дамуында маызды рл ойнамайды,гімені бастапы ойды негізгі таырыппен байланысты болмайды , екінші маынамен байланысты болады. Мндай сйлеу реакцияларын біз крделі сйлеу бзылыстары бар балаларды штен бір блігінде кездеседі.Мндай дегейдегі балалар шін «ожайын мен піл» гімесіні жаласын алуа болады.
2 сынып шін : Пілді баласы ормана ашып кетті.Ол ренжіп алды .Пілді баласы орманда мір сре бастайды.ожайыны пілді баласын аяп кетті, ол ормана барып , былай деді: Егер мені тыдайтын болса,зімен бірге алып кетемін, ал егер тыдамайтын болса, онда алып кетпеймін:Пілдін баласы ожайынын немі тыдап жрді, ожайыны бдан кейін пілді баласын умады.
Материалді анализі балалар шін маыналы ориентация жзеге асатын жаын контекст маызды рл атарады.Мысалы кптеген балалар «Шарик табылды» атты гімесін жаластыранда гімені бастапы есепке алмайды, маызды апарат ретінде тек «асыр» деген сзді алады.гімені ары арай жаластыранда асыр сзін негізгі етіп алады.Олар гімені былай жаластырады: асыр Ваняны артынан уды .Ваня ааш жаа жгіріп кетті жне сол жата алды .Содан кейін балалар оны тауып алып,ашы асырды лтірді. Бала йіне айтты.
Малім: Шарикке не болды?деген сраа балалар «Шарик кейін табылды деп жауап береді.Балаларда байланыстырып сйлеу дадыларын алыптастыру кезінде балаларды байланыстырып сйлеу дадыларын алыптастыру кезінде балаларды басты назары р трлі маыналы элементтерде болады (асыр , бала) , ал баса балалар шін семантикалы жаынан маызды деп олар басты назарды орып алды, крінді деген сздерге назар аударады, яни балаларды кейбіреуі зат есімдерді (заттарды , адамдарды жне жануарларды аттары) балаларды баса бір тобы іс –рекеттерді басты назара алады.Бл балалар І-дегейдегі балалара араанда тапсырманы орындауа ызыушылыы жоары болады.
ІІ- дегейдегі балалар зге адамны сзін толы тыдаысы келмейді,малім тапсырманы айтып аятаанша, малімді соына дейін тыдамастан орындауа кіріседі.Бл балалара тн нрсе мтін немесе ігімені мазмнын деуді алыптаспауы , мтінні негізгі маынасын аша алмау.
ІІІ-дегейдегі балалар гімені адекватты трде жаластырады.Мысалы, «зендегі оиа» гімесін балалар былай жаластырады:Ол лесканы тартты да , зенге лады, ал дос оны тарып алды.
ІV –дегейге жататын балалар гімені негізгі ойын адекватты трде анытайды. Олар гімені ары арай жаластырып , гімені жоспарын ра алады.Балалар хабарламаны толы рып , аятай алады, біра клемі шаын болады.
Кенеттен біреу есікті аты.Олар есікті ашты, ол жерде арауыл тр екен , ол былай деді: «Балалар маан тнеуге келідер».Біра олар келісе алмады , содан кейін балалар йытап кетті.Бл ертегі – Тук-тук- тук. Біра олар ситуациялы жадайды шеше алмайды.Олар гімені айтан кезде за –за паузамен тотап – тотап айтады.Осы мліметтерге сйене отырып, жалпы сйлеу тілі дамымаан балалар берілген гіме немесе мтінді жаластыранда біратар згешеліктері бар. Олар мтіндегі ойды толы адекватты трде жаластыра алмайды.
Балалар гіме немесе мтіндегі сйлемдерді бір – бірімен байланыстырып жаластыруды шін міндетті трде крнекіліктерді пайдалану ажет. Олар крнекіліктерге сйене отырып , ойларын жинатайды.Сйлемдерді байланыстырып , жаластыруа йренеді .Балалар бл тапсырманы былай орындайды.
І – дегейдегі балаларда суреттерді крген кезде ешандай ой туындамайды.
ІІ – дегейдегі балалар р суретті сйлем трінде арастырады, біра барлы сйлемдерді бір таырыпа байланыстырып, зара байланыстыра алмайды.
ІІІ – дегейдегі балалар хабарламаны басы мен аяын байланыстыра алмайды.
ІV- дегейдегі балалар суреттерге сай сйлемдер растырып, адекватты трде сйлемдерді бір – бірімен байланыстырып , толы хабарламаны ра алады.Олар суреттерге арап, гіме растыранда , кбінесе атаулы сйлемдерді олданады.Мысалы бл – емен , бл – жылан.Балалар з бетімен сйлемдерді байланыстыра алмайды.Жалпы сйлеу тілі дамымаан балалар суреттерді крген кезде олар суретте болып жатан оиаларды кз алдарына елестете алмайды.
ІІ- дегейдегі балалар толы хабарламаны ру шін, оны рамындаы сйлемдерді біріктіре алмайды.Олар з бетімен таырыпты тадай алмайды.Біра бл дегейдегі балалар фразаралы байланысты ра алады. Олар хабарламадаы сйлемдерді бір-бірімен байланыстырып,орта таырыпты оя алмаандытан, мндай хабарламаны псевдохабарлама деп атайды.Балалар бл суреттерді бір образа кірігзе алмау интеграциясы байалады, жадайлар концепті туындамайды , оларда жеке рекеттер туындайды, оларды сырты сйлеуінде логикалы білім болмайды.
ІІІ- дегейдегі балаларды жауаптарында белгілі рі наты ой болмайды.Кбінесе балаларда айын емес , диффузды ой туындайды.Балалар орта таырыпты тек малімні кмегімен таба алады.Балада алашы ой пайда болады , біра ол ары арай дамымайды.Хабарламаны бастапы блігі мен соы блігін жаластыра алмайды.Балаларды гімесі шаын
гімедегі ой аяталмайды.Мысалы, жалпы сйлеу тілі дамымаан бала бала –теледидар–бтіке-орман-ару-асырлар былай гіме рады: Бала теледидар крді.Теледидарда кино крсетілді, ызы болды.Жануарлар туралы ызы нрсе крсетілді.Одан кейін баланы олы бос болды.Содан кейін бала а аулауа кетті.Ол шаы алып, аяына бтіке киіп,олына ару алды. Бала арумен ормана кетіп ,асырларды крді.гіме аяталды.
Крнекі материалдарды мият тадаанда да гімені аятау балаларда иынды тулырады.Мндай иындытар ойындаысын сзбен жеткізе алмау, блек элементтерді біріктіре алмайды, оиаларды бтін бейнесін растыра алмайды.Сйлемді растыру шін сзді за уаыт іздейді.
ІV-дегейдегі балалар суреттерді біріктіріп , бтін мтінді растырады. Мысалы балаа бала-стел-терезе-бояуы бар орап-ылаламдар-су толтырылан стакан-мысы деген сздер беріледі.Бала бл сздерді былай біріктіреді:
Бала сурет салып жатан.Содан кейін ол мысыты стелді бетіне шыып , лас стаканды жерге тсіргенін крді.Баланы дптеріне лас су тгілді.Бала мысыа дптерін ластааны шін рысып берді.Мысы ренжіп алды.Бл балаларды кезектілікпен сйлемдерді байланыстыр алмауы оларды сздік орыны шектеулі болуы да сер етеді.
Балалар байланыс хабарламасын ранда олара суреттер крсетілмесе оларды хабарламаны таырыбын тадауына байланысты бірнеше дегейі бар:
І-дегейдегі балалар гімеге таырып тадай алмайды.Олар зара байланысы жо, р трлі ситуациялы жадайлара сйкес келетін сйлемдер райды.Мысалы: Мен бгін глге су йдым, дкенге бардым,мен еденді сыпырдым.Мен сабаа бардым.Саба басталды.Содан кейін тсекті жинады.Тама іштік. Саба аяталды.
Бл дегейдегі балалар гімеге таырып ойанда иналады , кбінесе брыннан таныс таырыпты оя салады .Мысалы: «Мен анама алай кмектесемін» , «Мектеп».
Бл тапсырманы балалара таы айталап берген кезде де орындай алмайды.
ІІ- дегейдегі балаларды гімесі ассоциативті-репродуктивті сипатта болады, балалар тілген жаа ертегі немесe гімені таырыбын тадап, з тсініктерін айтысы келмейді. Олар брыннан белгілі ертегі , гімені айтысы келеді.Кейбір балалар тапсырманы орындаудан бірден бас тартады.
ІІІ-дегейдегі балалар гімені ран кезде оны рамындаы орта маынаны таппайды, тек сас былыстарды біріктіреді.Мысалы:Мен наурызда , мейрамда не істегенімді айтайын. Мен есікті атым, анам есікіт ашты.Мен оан гл сыйладым.Анам «рахмет » деп айтты.Бізде демалыс боланда йге Костя келді. Костя менімен ойнаысы келмеді , мен оны алдадым.Бл жерде бала бірінші гімені аятамай, бірден екінші гімеге кшті.Бала демалыс пен мейрам сздерін зара біріктіріп отыр.
ІV-дегейдегі балалар з беттерінмен гімеге таырып тадай алады. Біра олар гімені растыру кезінде з ойларын толы ашпайды.Мысалы:
Ысты жаз мезгілі еді.Балалар ормана кетті. Жабыр жауып кетті.Олар аашты астына тыылып алды. Жабыр тотады.Балалар орманды аралай бастады. Кенеттен алдарынан елік шыты. Балалар жан – жаа ашып кетті.Бір бала газеттен хайунаттар баынан елік ашып кеткенін оыан болатын. Ол хайунаттар баына хабарласты, ол жаты ызметкерлері елікті алып кетіп , балаа алыс айтты.Балалар гімедегі сйлемдерді айтуда кезектілікті бзады.
Сйлеу тілінде ауыр бзылысы бар баланы зіне неме сыни кзараспен арап, зін -зі баалауыны тмен болуына байланысты , тапсырманы орындаудан бірден бас тартады.Мндай дадыларды алыптасуын бзатын себептер:
-гімені немесе мтінні маынасын тсінбеу;
-ситуациялы жадайды ра алмау , шеше алмау ;
- з болжамдарын натылай алмау;
Осыны барлыын ескере отырып ,балаларды байланыстырып сйлеуін дамытуа арналан логопедиялы жмыс мына баыттарды амту ажет:
-жадайды , былысты е алдымен кз алдына елестетуді йрету;
-гіме немесе ертегіні тыдаан со , оан таырып тадай білуге йрету
-мтінні , хабарламаны , ертегіні негізгі маынасын ашуа йрету
Кіріспе
Жалпы сйлеу тілі дамымаан балаларды оытуды мазмны мен дістемелері оушыларды сйлеу тіліні даму задылытарын ескере отырып растырылан.Бл балаларда сйлеу тіліні барлы компоненттеріні жйелі бзылуы байалады.Сздік оры шектелген,дыбыс айтуы бзылан,фонематикалы абылдауы жетілмеген ауызша сйлеуі жадайа байланысты, байланыстырып сйлеуі алыптаспаан, траты агграматизм кездеседі.Сонымен атар тілді атынас , жалпылама, реттеуші функциялары кешеуілдеп алыптасады.