Тзуші лпалар пайда болуына байланысты алашы жне соы меристемелар деп блінеді.

Алашы жне соы меристема. Алашы меристема скінні, рыты жасушаларынан дами бастаан кезінен пайда болады да сімдік мшелеріні алашы суін амтамасыз етеді. Соы меристема (камбий, феллоген), детте алашы меристемадан кейін тратанан (дифференциацияланан) лпалардан пайда болады. Алашы меристемадан алашы лпалар, ал соы меристемадан соы лпалар тзіледі.

Тзуші лпалар орналасу ерекшеліктеріне арай трт топа блінеді:

1. Тбелік меристема

2. Бйірлік меристема

3. ыстырмалы меристема

4. Жараат меристема

· Тбелік (апикальды) меристема. Тбелік меристема жне оларды инициальдары сабаты, тамырды негізгі жне бйірлік стеріні штарында орналасады (35,А-сурет). Ол негізінен мшелерді зындыа суін амтамасыз етеді. Шыу тегі жаынан тбелік меристема алашы меристемаа жатады.

Саба пен тамырды е жоары штарында, тез блінуге абілетті паренхималы жасушаларды аздаан тобы (сиректеу бір жасуша) орналасады. Оларды белсенді (инициалды) жасушалар деп атайды. Блардан сл тмендеу сирек блінетін жасушалар орналасады. Олардан тменірек, меристемадан ш трлі жасушаларды тобы ошауланып шыады. Осы жасушалардан алашы вегетативтік денені траты лпалары алыптасады (дифференцияланады): 1) протодерма - жасушаларды стігі абаты, олар жабын лпасыны бастамасын береді; 2) прокамбий - вертикальды сіні зына бойында топтасып (тяжами) орналасан, штары шкір болып келетін меристеманы зынша жасушалары, олардан ткізгіш жне араулы лпалар, сонымен бірге соы меристема (камбий) пайда болады; 3) негізгі меристема — негізгі лпалара бастама береді.

· Бйірлік (латералды) меристема. стік мшелерді зына бойында, оларды стіне параллель, цилиндр трізді ор­наласады. детте ол соы меристемаа жатады жне мшелерді клденеінен жуандап суін амтамасыз етеді. Бйірлік меристемалар шыу тегіне, орналасуына арай алашы бйір меристема жне соы бйір меристема деп блінеді. Алашы бйір меристемаа прокамбий жне перицикл жатады. Олар тбе меристемасымен тікелей байланысты жне соан жанаса пайда болады. Соы бйір меристемаа камбий мен феллоген жатады. Бл лпалар соынан тпкілікті лпалардан пайда болады. Кп жадайда оны камбий деп атайды.

· ыстырмалы (интеркалярлы) меристема. Сабаты буын аралытарыны тменгі жаында жне жапыраты гл сааыны тп жаында орналасады (36-су­рет). Бл алашы меристема болып табылады, ол мшелерді зындыа суін амтамасыз етеді. Тбелік жне бйірлік меристемалардан айырмашылыы, кейбір жіктелген элементтерді, мысалы ткізгіш лпаларыны болуы жне инициальды жасушаларды болмауы.

ыстырмалы меристема сімдікте немі саталып алмай, біртіндеп тпкілікті лпалара айналады жне оларды блінуінен ркен осымша зарып седі.

· Жараат (заымды) меристема. сімдік денесіні жарааттанан жеріндегі тпкілікті лпаларды тірі жасушаларынан пайда болады. сімдікті денесіні кез келген заымдалан блігінде пайда болады. Шыу тегі жаынан ол соы меристемаа жатады.

 

 

3 Саба - сімдікті жер асты мшелерімен жер сті мшелерін жаластырып тратын орталы тірек.

ызметі:

1. сабаа бршік, жапыра, гл, жеміс бекінеді;

2. оректік заттар саба арылы озалады;

3. органикалы заттар ора жиналады;

4. кбеюге атысады

 

су баытынына байланысты[деу]

· тік (жгері, бидай, терек, емен, айы жне т.б.)

· жатаан немесе желі саба - те лсіз, жмса. Жер бауырлап жатады. Мртшалары арылы зарып седі. Мртшада желі саба тобына жатады.

· шырмалыш сабатар нзік боландытан айналасындаы сімдіктерге шырмалып седі ( шырмауы, лма ). Мртшалары болмайды.

· рмелегіш - мртшасы арылы баса сімдікке жабысып, рмелеп седі. Бларды сабатары сйенетін сімдікке тыыз жанаспайды.

· жабыса сабатар тктері арылы сйенетін сімдігіне тыыз жанасады. Сйенетін сімдіктен ажырату иын. Мысалы, ааш шырмауы, жабыса ызыл бояу жне т.б. жатады. Сабатары жеіл, жіішке рі зын боландытан шырмалыш, рмелегіш сабаты сімдіктерді лианалар дейді.

· ысаран саба - сімдіктерді сабаы те ыса. Мысалы ( баба, жолжелкен, пияз, а ауданды ырыабат жне т.б)

Жерді стіндегі сабатарды трзгерістері[деу]

1. Сояу(долана, жабайы алма, жабайы алмрт т.б.).

2. Жалан пиязшы немесе туберидия (орхидеялар)

3. ылан (лпынай, ияр)

4. Шырынды саба немесе кладодия (кактус)

5. # Бршік - нбеген саба.

 

Жерді астындаы сабатарды трзгерістері[деу]

1. Жатаан тамырсабатар (інжугл, жатаан азтабан)

2. Столон (ызалта, топинамбур)

3. Тйнек (картоп, канна)

4. Пиязшы (пияз)

 

 

 

1 Цитоплазма (гр. kytos — жасуша жне гр. плазма — алыптасан) — жасуша жарашасы мен ядро арасын толтырып тратын оймалжы сйыты. Клетка Цитоплазмасыны сырты плазмолеммамен апталан. Плазмолемма — Цитоплазманы ауызды-билипидті абышасы, оны орт. алыд. 6 — 10 нм, рамында ферменттер болады. Ол жасуша мен оны оршаан орта арасындаы зат алмасу процесін амтамасыз етеді. Цитоплазманы негізгі рамыгиалоплазмадан, органеллалардан жне осындылардан трады.

Гиалоплазма — Цитоплазманы наыз ішкі ортасын тзетін, оны негізгі плазмасы. Онда ауыз молекулалары кешендеріні тзілуі мен ыдырау процестері здіксіз жріп жатады.

Гиалоплазма (гр. hyalinos — млдір, шыны трізді; гр. plasmos — плазма) — жануарлар жне сімдік жасушалары цитоплазмасыны органеллалар (траты кездесетін рылымдар - жасушаны тым са мшелері) мен осындылар (трасыз рылымдар) орналасатын біркелкі оймалжы заты, жасуша цитоплазмасыны негізгі заты.

Гиалоплазма жасушаны ішкі ортасын райды. Гиалоплазманы рамына негізінен глобулалы протеиндер кіреді. Олар жалпы жасуша протеиндеріні 20-25% райды. Гиалоплазмада ант, азотты негіздер, амин ышылдары, липидтер т.б. осылыстар метаболизміні ферменттері болады. Гиалоплазмадаы бос рибосомалар мен полисомаларда жасушаны з керегіне пайдаланылатын протеиндер тзіледі.

Органелла[деу]

Органеллалар (organellae, гр. organon — рал, мше, аза; гр. еllа — майда, кішірейту) — жасуша тіршілігі шін ртрлі ызмет атаратын жасуша цитоплазмасындаы траты рылымдар. Адам мен жануарлар жасушаларында органеллаларды екі трі болады. Олар: жалпы органеллалар жне арнайы органеллалар. Жалпы органеллалар аза жасушаларыны барлыына тгелдей орта, яни барлы жасушаларда кездеседі. з кезеінде жалпы органеллалар: жараты (мембраналы) жне жарасыз органеллалар болып екі топа блінді. Жараты органеллалара: митохондриялар, гранулалы эндоплазмалы тор, агранулалы (тегіс) эндоплазмалы тор, пластинкалы кешен (Гольджи кешені), лизосомалар, ал жарасыз органеллалара: бос рибосомалар, полисомалар, центросома (центриольдер), микроттікшелер,кірпікшелер, талшытар жне микрофиламенттер жатады. Арнайы органеллалар тек кейбір жасушаларда ана болады. Олара миофибриллалар (ет жасушаларында, ет талшытарында — миосимпласттарда), тонофибриллалар (эпителиоциттерде), нейрофибриллалар (нейроциттерде), кірпікшелер, талшытар жатады. сімдіктер жасушаларында аталан жалпы органеллалардан баса пластидтер (хлоропласт, хромопласт, лейкопласт) болады

 

2 негізгі лпа сімдік лпасы (лат. textus, грек. hіstos – шыу) – шыу тегі, рылысы, атаратын ызметі сас жасушалар тобы. арапайым сімдіктерді денесі абат-абат болып орналасан, ызметі мен морфологиялы жаынан бірдей клеткалардан алыптасады. Кейбір жадайда “абаттар” 2 – 3 трлі клеткалардан трады.

Негізгі лпа.[деу]

оректік лпа мен фотосинтездеуші лпаны осып негізгі лпа дейді. Негізгі лпа деп аталу себебі бкіл сімдік денесін рап трады. Вегетативті жне генеративті мшелерінде кездеседі. Жасушалары тірі, пішіндері дгелек, сопаша, цилиндр трізді жасуша абышасы жа (кейде абышасы алындап ааштанады, мысалы, срек, кофе, пальма тымдары).

Атаратын ызметіне арай фотосинтездеуші ассимиляциялы, оректік (ор жинаушы), су жинаушы, ауа жинаушы(аэренхима) деп блінеді.

Фотосинтездеуші ассимияляциялы лпа жапыраты жас сабаы мен піспеген жемістерді негізін райды.

Жапыра татасыны ортаы жмса блігі (мезофилл) тгелдей фотосинтездеуші лпа боландытан жасушаларында хлорофилл дндері те кп, сондытан фотосинтез процесі жреді. Жасушалары орналасуына арай бааналы жне борпылда деп блінеді. Бааналы жасушалы жапыра татасыны стігі бетінде ні астына баана трізді зынша бір-біріне тыыз орналасады. Ал борпылда жасушалары жапыра татасыны астыы бетінде орналасып, жасуша арылы уыстары ке боландытан борпылда деп аталады. Бааналы жасушалар ауадаы кмірышыл газын абылдап органикалы зат тзуге атысса, борпылда жасушалар суды кбірек буландырып газ алмасуа атасады, сондытан газ алмастыратын лпа деп те аталады. Клекелі жерде сетін сімдіктерде бааналы лпа жасы жетілмейды. Фотосинтездеуші лпаларда тзілген органикалы заттарды су дуірінде жмсаланнан артыландары ор жинаушы оректік лпаа арай аады.

оректік лпа.[деу]

сімдіктегі органикалы заттарды (нруыз, кмірсулар, май) артыын ора жинауа бейімделген жасушаларды тобы. детте жасуша абышасы жа боланмен атаратын ызметіне арай біртіндеп алыдайтын кездері болады. сімдіктерді барлы мшелерінде оректік лпа кездеседі, мысалы: бір жылды жне кп жылды сімдік тымдарыны эндоспермінде (рыында), тйнегінде, пиязшыында, жуан тамырларында, саба зегінде, жапыраында. ор заттары ерітінді кйінде(пияз абыршаында, ант ызылшасыны тамырларында) атты кйде (картоп тйнегінде, бидай днегінде, тымында, тйнек тамырда) кездесе береді. Сабаты зегінде, зек сулелерінде кзге арай жапыраты сзгілі ттіктері арылы аып келген анттан крахмал тзіледі. оректік заттарды ора жиналуы сімдікті белгілі мшелерін трзгеріске шыратады. Мысалы, картоп тйнегі алашында жіішке болса да крахмал ора жиналан кезде ысарып, жуандап тйнекке айналып трін згертеді. Оны жер асты ркені екенін бірден тсіну иын. Пиязшыты жапыратарда органикалы заттар ора жиналандытан алыдап етженді болып трін згертеді. Демек, жапыратары – трін згертен жер асты ркен. оректік лпалар саба пен жапыратан баса да мшелерінде кездеседі. Мысалы, шалан, сбіз, ызылша сімдіктеріні тамырында крахмал оры жиналады. Тым рыыны оректік лпалар жарнаында (емен, лмебрша, асбрша, кнбаыс, т.б.) жне рытан тыс эндоспермінде (пілмлік, ккнр, шырмауы, арабрыш, асты тымдастарды днектері) болады, органикалы заттарды ора жинайды

 

3 ркенні бтатануы. ркенні стік блігі сімдік сабаыны суі барысында бтатанады. Бтатануды нтижесінде сімдікті аумаы лаяды. Тымны ры блігінен сіп шыан негізгі ркенні жанама бршіктерінен жанама ркендер, яни екінші ретті с сіп шыады. Екінші ретті жанама ркеннен шінші ретті жанама ркен алыптасады, осылайша рет саны арта береді.

Бтатануды зіне тн зандылытары бар. сімдіктерді арнаулы топтарына бтатануды белгілі бір блімі тн. Сректі сімдіктерде бтатануды нтижесінде брікбасы (крона) пайда болады.

Бтатануды тмендегідей трлерін ажыратады (59-сурет).

Дихотомиялы немесе ашалана бтатануда су нктесідегі инициалды жасушалар екіге ажырайды, соны нтижесінде бірінші ретті бта шынан екінші ретті екі бта сіп шыады, бларды райсысы з ретінде ашаланып бірдей екі жаа бтаа блінеді. Инициалды жасушаны блінуі арылы бтатану тменгі сатыдаы балдырлара, саыраулатара жне ыналара, сол сияты жоары сімдіктерден мк, плаун трізділерге жне ашы тымдыларды кейбір кілдеріне тн. Дихотомиялы бтатану - бтатануды кне блімі (59-сурет, 4) . Моноподийлі бтатану кезінде бршігінен пайда болан ркенні стік блігі - саба шы арылы суді жылдар бойы, кейде сімдік тіршілігіні соына дейін жаластырады. Мндай жадайда жанама ркендер негізгі сабаты жанама бршіктерінен жетіледі жне монополий бтатануды жаластырады.

. ркенні бтатану типтері. А - дихотомиялы; Б - моноподийлі; В - симподийлі; Г – жалан дихотомиялы. 1,2,3,4-бірінші жне одан кейінгі реттердегі стер.

 

Сректі сімдіктер монополий тсілімен бтатананда оларды сабаы жуандап, зарып сіп, уатты ді пайда болады. Бан майараай, балараай, араай, шамшат, самырсын, кктерек, емен т.б. мысал бола алады (59-сурет, Б).

Симподийлі бтатану кезінде негізгі (немесе жанама) сабаты тбе бршігі біраз уаыт ткен со леді немесе суін баяулатады. Бл кезде тбе бршігіне таяу орналасан жанама бршіктен ркен жетіліп, ол негізгі бтаты орнын басып, тік седі де негізгі саба бйіріні біріне арай ыысады. Пайда болан жанама бта кп замай зіні шы арылы зарып суін тотатады да, оны бой конусыны тменгі жаындаы жанама бршіктен жаа ркен сіп шыады. Бтатану осылай жаласа береді, нтижесінде негізгі ді ысарып алады. Оны жанама бтатар жаластырады. Бтатануды бл тсілі айы, тал, алма, алмрт, арарік, рік, шие, шабдалы, йекі, грек жааы т.б. кптеген ааштар мен бталара, шптесін сімдіктерден ызанака, артопа жне т.б. тн (59-сурет, В).

Симподийлі бтатану басаларына араанда арынды теді.

Симподийлі бтатанудаы тбе бршіктерді суін эволюциялы бейімделу деп арастырады. йткені тбе бршігі жа­нама бршіктерінен жас ркендерді пайда болуын тежейді.

Жалан дихотомиялы бтатану бтатануды жеке блімін тзбейді. Бл - симподийлі бтатануды бір трі (59-сурет, Г). йткені жалан дихотомиялы бтатануда тбе бршігі суін тотатады да, одан тмен орналасан арама-арсы екі жанама бршіктен бір мезгілде ашаланан бтатар седі. Осылай бтатануды нтижесінде арама-арсы орналасан бтатарды пайда болуы тменнен жоары арай жаласады. Сйтіп, тменгі ретті бта суін тотатып, біртіндеп жоары ретті бта седі. Жалан дихотомиялы бтатану сасы мендуана, алампыр, серігл, талшын т.б. сімдіктерінде байалады.

4 плазмолиз жне деплазмолиз протопласт клетка абышасынан алшатап, суды жоалтуыплазмолиз былысы деп аталады. Осы былысты жасанды трде туызуа болады. Клеткаа гипертониялы ерітіндімен (осмос ысымы клетка ішіндегі осмос ысымынан жоары, мысалы: сахароза, калий, натрий селитрасы, глицерин) сер ету ажет.

Ал, клетканы гипотоникалы ерітіндіге саланда, яни таза суа батырса су цитоплазмаа еніп, вакуоль клемі лаяды, клетка тургорлы кйге келеді. Осы былыс деплазмолиздеп аталады.

 

Таза су — тссіз, иіссіз, дмсіз сйыты. Суды абаты 5 м асанда кгілдір тсті болып крінеді.

алыпты ысымда 100°С-та айнайды да, 0°С-да мза (р=0,92 г/см3) айналады, сондытан мз су бетінде алып жреді. Сонда оны клемі 9 %-а артады. Суды беткі абатыны мзбен апталып жатуы ондаы тіршілік иелеріні ыс мезгілінде де мір сруіне жадай жасайды.

Температурасы 4°С боланда, тыыздыы 1г/см3 (суды ерекшелігі). Суды жылу сыйымдылыы те жоары, оны мына мысалмен тсіндірейік. Жазды аптап ысты кндерінде су жылуды сііріп, зенні маайын салындатып трады, сондытан адамдар оны жаалауына дем алуа кптеп барады.

Сутек пен оттекті химиялы осылысы.

· Массалы рамы: Н —11,19 %, О — 88,81 %.

· Молекулалы массасы 18,0153. Су планетамыздаы е кп тараан заттарды бірі; ол ш трде — бу, су жне мз кйінде шырасады; кшті еріткіш.

· Су айдауыш мнара- елді мекендерді сумен амтамасыз ету жйесіндегі су тімі (шыыны) мен ысымын реттеп отыруа арналан рылыс. Ол цилиндр трізді етіп арнайы болаттан немесе темір-бетоннан жасалан шаннан жне оны ктеріп тратын тіреуіш рылымнан трады. Мнараны биіктігі 25—30 м-ге, шаныны сыйымдылыы ондаан текшелерге жетеді. Тіреуіш кірпіш не ааштан жасалады. Шан ішіндегі суды ыста катып алмауы жне ластанбауы шін ол жылу ткізгіштігі тмен жеіл материалдармен апталып, сті шатырмен жабылады.

 

 

1 Колленхима (лат. kolla - желім жне еnсуtа - йылан) - зындыына тартылан тйы немесе шабылан штары бар жасушалардантратын, тірі механикалы талшы.

 

Жасуша абышалары біралыпсыз жуанданан. Брышты колленхима брыштары жуан абышалар, брыштары кршілес ш-бес жасушалар зара ш-бес брыштарды алыптастыра отыра осылады. опсытылан колленхима осылан учаскелері арасында жасуша аралытарды болуымен сипатталады. Колленхима жас азаларды беріктігін амтамасыз етеді жне зі оршаан талшытарды созылуы млшеріне байланысты созыла алады.[1]

Колленхима рамында зындыы 1 – 2 мм хлоропласт болады, ол сабаа, жапыраа беріктік асиет береді. Колленхима паренхималы не зынша келген жасушалардан трады. Олар абыыны алыдыына арай колленхиманы ш трге бледі. Брышты колленхимада бір клетка мен екінші жасушаны тйіскен брышы алыдайды (мысалы, алабота, бегония, картоп, таы баса), таташа трінде жасуша абышаларыны эпидермиске параллель жатан абыралары ана алыдайды (мысалы,астранция, тайтя, таы баса), борпылда трінде жасуша абышасы алыдаанмен, жасуша араларында уыс алады (мысалы,жертаан адыраспаныны жас сабаы). Колленхима негізінде ос жарнаты сімдіктерді сіп келе жатан сабаыны алашы абыында болады. Колленхима жасушалары су абілетін жоймайды, тургора те берік келеді жне абырасы кбінесе целлюлоза не целлюлоза мен пектиннен трады. Шптесін сімдіктерді жуандау келген сабаында Колленхима кбіне ор жинау немесе ассимиляциялы ызмет атарады.

 

2 Жапыраы мен бршігі бар бтатанбаан жас сабаты ркен дейді. ркенні негізгі орталы тірек блімі – саба. Оны тамырдан айырмашылыы жапыра шыарады, буын жне буынаралыы болады. Сабаты жапыра сетін жуандау жерін буын, ал бір буын мен екінші буынны арасын буынаралыы дейді. Буынаралыы зын болса, заран ркен, ыса болса, ысаран ркен деп аталады (1-сурет). Жапыраты сабаа орналасан жерін жапыра олтыы дейді.

 

3 Шырынды жемістер(1-сурет) шырыны мол, жмса болады. Олар жидек, жидек трізді, сйектішырынды деп блінеді. Жидекжемісті сырты абыы жа, жмса, ішінде тымдары кп шырынды. Мысалы: ызана, арлыан, ала, жзім, араат, картоп, баклажан жемістері. Жидек трізді жемістер– кп ялы, кп тымды. Жемісті сырты абатында эфир майы кп, сары, ызылт – сары тсті. Ортаы абаты мата трізді борпылда, кебу, а тсті. Сырты абаты мен ортаы абаты бірігіп жеміс абыын тзеді. Ішкі абаты етті, алы, шырына толы. Мндай жемістілерге – апельсин, мандарин, лимон жатады, зінше гесперидий (померанец) тобына жатызады. Асабатар тымдасына жататын сімдіктерді жемістері жидек трізді делінгенмен, з алдына асабаты жемістер деп аталады. Олара: ияр, арбыз, ауын, асаба жатады. Алма жемісіні тзілуіне жатыннан баса глтабаны, тостаанша мен клтені тбі, аталыты тменгі блігі атысады. Алма 5 ялы жатыннан дамитындытан жемісіні ішкі блігі атты болады, р ясында 2-ден тым орналасады. Сырты абаты шырынды. Сондытан алма зінше «алма жеміс» деп аталады. Алма жеміске: алма, алмрт, беже жне т.б. жатады.

 

 

2 Склеренхима жасушаларыны пішіндері зынша абышасы біркелкі алыдап ааштанан атты, орналасан жеріне арай тін талшыы жне срек талшыы деп екіге блінеді. Тін талшыыны жасушасы ірі жіішке шы сйір, талшы сияты, зындыы 1-200 мм, те берік, абыты тін абаты мен ттікті талшы шотарында болады. Талшыты сімдіктер: зыыр, талшыыны зындыы 4-60 мм; арасоранікі 8-40 мм; алаайда 5-55 мм. Тін талшыы абы блімінде болатындытан сімдік атты майысан кезде мытылы асиет береді. сіресе тыыз талшыы таза жасуынытан тратындытан сапалы тоыма нерксібінде жоары бааланады.

 

3 ркенні бтатануы. ркенні стік блігі сімдік сабаыны суі барысында бтатанады. Бтатануды нтижесінде сімдікті аумаы лаяды. Тымны ры блігінен сіп шыан негізгі ркенні жанама бршіктерінен жанама ркендер, яни екінші ретті с сіп шыады. Екінші ретті жанама ркеннен шінші ретті жанама ркен алыптасады, осылайша рет саны арта береді.

Бтатануды зіне тн зандылытары бар. сімдіктерді арнаулы топтарына бтатануды белгілі бір блімі тн. Сректі сімдіктерде бтатануды нтижесінде брікбасы (крона) пайда болады.

Бтатануды тмендегідей трлерін ажыратады (59-сурет).

Дихотомиялы немесе ашалана бтатануда су нктесідегі инициалды жасушалар екіге ажырайды, соны нтижесінде бірінші ретті бта шынан екінші ретті екі бта сіп шыады, бларды райсысы з ретінде ашаланып бірдей екі жаа бтаа блінеді. Инициалды жасушаны блінуі арылы бтатану тменгі сатыдаы балдырлара, саыраулатара жне ыналара, сол сияты жоары сімдіктерден мк, плаун трізділерге жне ашы тымдыларды кейбір кілдеріне тн. Дихотомиялы бтатану - бтатануды кне блімі (59-сурет, 4) . Моноподийлі бтатану кезінде бршігінен пайда болан ркенні стік блігі - саба шы арылы суді жылдар бойы, кейде сімдік тіршілігіні соына дейін жаластырады. Мндай жадайда жанама ркендер негізгі сабаты жанама бршіктерінен жетіледі жне монополий бтатануды жаластырады.

. ркенні бтатану типтері. А - дихотомиялы; Б - моноподийлі; В - симподийлі; Г – жалан дихотомиялы. 1,2,3,4-бірінші жне одан кейінгі реттердегі стер.

 

Сректі сімдіктер монополий тсілімен бтатананда оларды сабаы жуандап, зарып сіп, уатты ді пайда болады. Бан майараай, балараай, араай, шамшат, самырсын, кктерек, емен т.б. мысал бола алады (59-сурет, Б).

Симподийлі бтатану кезінде негізгі (немесе жанама) сабаты тбе бршігі біраз уаыт ткен со леді немесе суін баяулатады. Бл кезде тбе бршігіне таяу орналасан жанама бршіктен ркен жетіліп, ол негізгі бтаты орнын басып, тік седі де негізгі саба бйіріні біріне арай ыысады. Пайда болан жанама бта кп замай зіні шы арылы зарып суін тотатады да, оны бой конусыны тменгі жаындаы жанама бршіктен жаа ркен сіп шыады. Бтатану осылай жаласа береді, нтижесінде негізгі ді ысарып алады. Оны жанама бтатар жаластырады. Бтатануды бл тсілі айы, тал, алма, алмрт, арарік, рік, шие, шабдалы, йекі, грек жааы т.б. кптеген ааштар мен бталара, шптесін сімдіктерден ызанака, артопа жне т.б. тн (59-сурет, В).

Симподийлі бтатану басаларына араанда арынды теді.

Симподийлі бтатанудаы тбе бршіктерді суін эволюциялы бейімделу деп арастырады. йткені тбе бршігі жа­нама бршіктерінен жас ркендерді пайда болуын тежейді.

Жалан дихотомиялы бтатану бтатануды жеке блімін тзбейді. Бл - симподийлі бтатануды бір трі (59-сурет, Г). йткені жалан дихотомиялы бтатануда тбе бршігі суін тотатады да, одан тмен орналасан арама-арсы екі жанама бршіктен бір мезгілде ашаланан бтатар седі. Осылай бтатануды нтижесінде арама-арсы орналасан бтатарды пайда болуы тменнен жоары арай жаласады. Сйтіп, тменгі ретті бта суін тотатып, біртіндеп жоары ретті бта седі. Жалан дихотомиялы бтатану сасы мендуана, алампыр, серігл, талшын т.б. сімдіктерінде байалады.

4 тамырдаы ионды насостарды жмысыны жне ксилема ттіктетepiнe суды осмосты (ырысыз) eнуіні нтижесiнде ттiктepдe тамыр ысымы деп аталатын гидростатикалы ысым пайда болады. Ол ксилема ерiтiндiсiн ттіктер арылы тамырдан жерстi блiктерiне ктерiлуiн амтамасыз етедi. Суы жне аэрациясы нашар топыратарда ceтiн ciмдiктepдe тамыр ысымы тмен болатындыы аныталды. Суды ciмдiк бойымен тамыр ысымыны ьпалымен ктерiлу механизмiн тменгi шеттiк озаушы кш деп атайды.

__________________________________________________

 

1Хромопластар (хромо… жне грек. plastos — сомдалан) — ішкі рылысы онша айындалмаан, пигмент серінен сары, ызылт сары, ызыл, кейде ызыл оыр тске боялан сімдік клеткасы протоплазмасында болатын пластидтер. Хромопластарды пішіні шар, ршы, ора трізді болады. Хромопластарды тсін р трлі пластидтерде шоырлану пішіні бірдей емес пигмент — каротиноид амтамасыз етеді. Біреулерінде пигменттер ауызды-липидті мембранада ыдырайды; екіншілерінде белок фибриллаларында жинаталады, ал шіншілерінде кристалл трінде болады. Хромопластарда ос мембрана болады, оларды кмегімен цитоплазмадан ажырайды. Хромопластарды биологиялы маызы зор, мны рамында биологиялы белсенді заттар — май ыдыратыш D, E, K витаминдері жне А1 провитамині, сондай-а тотытырыш жне гидролиздік фермент болады. Хромопластар кбінесе жасыл хлоропластан, кейде ресіз лейкопластардан не хондриосомадан (пішіні таяша, тйіршік, жіп трізді екі мембранадан тзілген клеткаішілік траты органоид) тзілуі ммкін. Хромопластар айас тозаданатын сімдіктерді жндіктер арылы тозадануын, жемістеріні с арылы таралуын жеілдетеді.[

 

2 соы жабынды лпа Алашы жабынды лпа сімдіктерді денесінде мгі алып оймай,сімдікті жасыны артуына байланысты тлеп тсіп,оны орнына соы жабынды лпа.Негізгі соы жабында лпалар мыналар: 1)тоз немесе перидерма; 2)ыртыс.
Тоз (перидерма) ааштарды бтатарын, кп жылды шптесін сімдікте сабаыны негізі, тамырды ескі кліктерін,жер асыты тамырсабатарын, тйнек тамырларын, кейбір сімдіктер жемісіні сыртын аптап трады.Перидерма клеткалары ат-абат тыыз орналасандытан, шамадан тыс жылуды, газды микроорганизмдерді ішке жібермейді, суды булануын азайтады.
Перидерма ф е л л о г е н деп аталыатын соы жабынды лпаны жетілуінен пайда болады. Осімдіктерді тріне байланысты фелоген ртрлі жолмен жетіледі. Фелоген кейде эпидермадан тмен жатан парихималы клеткалардын пайда болады. Мысалалы шие (Cerasus Luss) ара рік (Prunus Mill),мойлы (Padus Mill) жне ырайда.
Кейде эпидермис клеткаларынан алмрт, шетен, шгіш, тал. абыты тере абаттарында флоэмадан жетілген трлері де бар. Перидерма крделі лпа, ол рылысы, атаратын ызметі ртрлі типтерден трады. Ондай лпалар мыналар
1. Феллема жне тоз
2. Феллоген немесе тоз камбийі
3. Феллодерма немесе перидерма паренхимасы.
Тоз камбийі немесе феллоген клеткаларыны тангетальды блініп жіктелуінен сырта арай феллема, ішке арай феллодерма клеткаларары пайда болады. Феллема кп атарлы, феллодерма клеткалары пайда болады.

3наыз жемі - жалан жеміс.Жемісті пайда болуына гл гинецейінен баса мына гл бліктері: аталытарыны клте жапырашаларыны жне тостаанша жапырашаларыны негіздері атысады. Мндай жеміс жалан жеміс деп аталады. Мысалы, алма мен алмртты жеуге жарайтын сыртындаы «жеміс серігі» (еті) — гл кіндігінен, ал оны ішкі тымды оршап жатан блігі — гл тйініні керегесінен сіп шыады.

Erep жеміс глді тек ана тйінінен сіп шыса, онда оны наыз жеміс деп атайды. Мнда гл тйініні абырасы алыдап, етженді жеміс серігіні абаттарын (экзо, мезо, эндо) тзеді немесе перикарпий пайда болады.

тымды (жидек, асаба, алма, т.б.) жне бір тымды (сйекті жеміс) деп бледі.

4 Су негізінен жапыра таталары арылы буланады. Транспирация сімдіктегі су тасымалыны жоары, шеткі озаушы кші болып саналады. Себебі суды булануы нтижесінде жапыра клеткаларындаы су млшері азайып, су потенциалы тмендейді. Ондай клеткаларды су сорыш кші артып, ткізгіш шотар (ксилема) арылы суды рлеу аыны жзеге асады. Тамырды су сііру абілеті алыпты дегейде саталады. Транспирация арыны сырты ортаны температурасы мен ауаны озалысына жне оны ылалдылыына туелді болады. Температура жоары, атмосферадаы ауа ра жне желді болса Транспирация арынды жреді. Керісінше, атмосфера ылалдылыы жоары, температура тмен жадайда Транспирация арыны азаяды. Біра тамыр ысымы мен суды блінуі нтижесінде жапыра шында тамшылар пайда болады. Оны гуттация деп атайды. Бл былысты таерте жне кешке ауаны ылалдылыы жоары боланда байауа болады.
Суды е кп буланатын кезіне сімдіктерді вегетация кезеі жатады. Мысалы, 1 га бидай алабы 2 млн. кг суды, жгері 3,2 млн. кг, капуста 8 млн. кг суды буландырады. сімдікті 1 саатта буландыратын су млшері оны жапыра беті аумаымен немесе салма лшемімен есептеледі. Батпаты жне сулы орта сімдіктері суды буландыруды е жоары щамасымен сипатталады (1800-4000 мг/дм2-са.). Кн кп тсетін айматардаы сімдікті суды буландыру шамасы 1700-2500 мг/дм2•са. аралыында болса, клеке жерде сетін сімдіктерде екі еседей аз болады. Мгі жасыл ылан жапыраты ааштарды суды буландыру шамасы 400-550 мг/дм2*са., ал тропикалы ылалды ормандардаы ааштарда орта есеппен 600 г/дм2*са.-а дейін болады

________________________________________________________________________

 

 

2 ?????? ыртыс (корка немесе ритидом). Оны кейде шінші жабынды лпа деп те атайды. Ааштар мен бталарды абытары сабаты жу­андап суіні нтижесінде 2-3 жылдан со жыртылады, ал оны тоз абаты алмастырады. абыты тередеу орналасан лпаларында тозды камбийді жаа бліктері (участкілері) пайда болады, олар тозды жаа абаттарыны бастамасын береді. Осыан байланыс­ты сырты лпалар сабаты ортаы блігінен блектеніп згеріске (дефформацияа) шырайды да леді.

Сйтіп, сабаты сыртында абыты бірнеше абатынан жне абыты лі бліктерінен (участкелерінен) тратын лі лпаларды комплексі ыртыс тзіледі. Тозды сырты абаттары біртіндеп бзылып, абыршатанып тсіп отырады. ыртысты маызы лкен. Ол сімдікті ішкі лпаларын ысты пен суытан, кейде оттан сатайды

 

 

3Экологиялы фактор – кез келген орта жадайына тіршілік иелеріні бейімделу абілетімен жауап айтара алуы.

Бл жерде бір ескере кететін жадай лім факторы бейімделу абілетінен тысары жатады. Экологиялы факторлар абиотик., биотик., антропогендік, климатты жне тежеу факторларымен тыыз байланысты. Экологиялы фактор тірі организмдерге оларды жеке дамуыны бір ана кезеінде болса да тікелей немесе жанама сер ете алатын, ортаны кез келген рі арай блшектенбейтін элементі саналады. Табии жадайда организм кптеген факторларды ыпалына шырап отырады. Экологиялы факторды айсысы болмасын табиатта траты емес. Барлы Экологиялы фактор екі саната: популяция тыыздыына туелсіз жне популяция тыыздыына туелді болып блінеді.

1. сер ету нтижесінде жойылатын дарабастар пайызы оларды санына немесе тыыздыына байланысты емес

2. Факторлар серіне жойылып кеткен трлерді пайызы оларды тыыздыы скен сайын пропорционал млшерде артады.

Бірінші санат факторларына негізінен климатты, ал екіншісіне – биоталы факторлар жатады. Топтастыруды таы бір жолы бойынша Экологиялы факторлар энергетик. жне сигналды болып блінеді. Мысалы, энергетик. топа температура, бсекелестік, жыртышты, паразитизм, т.б. жатады. Бл топ организмдерге тікелей сер етіп, оларды энергетик. кйін згертеді.

 

4 ????? Барлы тірі азалар, соны ішінде сімдіктер де, тыныс алады. Тыныс аланда сімдік жасушалары оттегін сііреді де, кмірышыл газын бледі. Бл кезде энергия босап шыады. Ол сімдікті тіршілік рекеттеріне, яни сіуіне, кбеюіне, топыратан су мен минералды заттарды сііруіне жмсалады. Жалпы тірі аза шін тыныс алуды к басты маызы, міне, осында. сімдікті тыныс алуына, яни ауаны азада таралуына оны барлы мшелері атысады. Оларда арнайы тыныс алу мшесі болмайды, біра рбір жасуша аумен жасы амтамасыз етіледі. сімдіктер тыныс аланда ауа алдымен лептесік арылы жасуша аралытарына, одан жасушаа теді. Лептесіктер жер сті сімдіктеріні жапыра алаанындаы астыы де орналасады. Олар ашылып – жабылып, жапыраа ауаны келуін реттейді. Суда сетін сімдіктерді жапыратары оны бетінде алып жретіні здеріе белгілі. Су беті сімдіктерінде лептесіктер жапыраты стігі інде орналасады. Батпаты жерді топыраы тыыз боландытан, онда сетін сімдіктерді тыныс алуы иындай тседі. Мндай сімдіктерде тыныс алуды жасартатын ауа тамырлары дамиды. алы абыпен апталан ааш діі мен бталар алай тыныс алады? Мндай сімдіктерді сабаында ауа тетін кшелер – жасымыша болады. сіресе айыны жасымышалары ірі боландытан, жай кзге де байалады. Олар кейде шамамен 15 см болып келеді де, жіішке, клдене жолашалар трізді крінеді.сімдіктерді барлы мшелері, лпалары, жасушалары тыныс алады.

 

1 Ядроны рылысы мен ызметі[деу]

1833 ж. Роберт Броун сімдік материалынан жасушалы ядроны ашан. Ол микроскоп арылы тоза жіпшелеріні жасушаларын арап, дгеленген формалы денешіктерді тапан. Оны "nuclei" — ядро деп атаан. Ядро жасушаны ортасында орналасан дгелек немесе сопаша формалы жасушаны е ірі органоиді. Ядро ш бліктен трады: ортасында орналасан — ядрошытан, ядроны сйы блігі — нуклеоплазмадан жне ядролы мембранадан.

Мембрана

Ядро екі мембранадан тратын абышамен оршалан. Сырты ядролы мембрана рибосомалармен апталан, ішкі мембрана тегіс болады. Электронды микроскоп арылы зерттеу ядролы мембрананы жасушалы мембрана жйесіні бір блігі екендігін крсетті. Сырты ядролы мембрананы сінділері эндоплазмалы тордызектерімен (каналдарымен) байланысады да, бірттас зектер жйесін райды. Ядроны тіршілік рекетінде ядро мен цитоплазма арасындаы зат алмасу басты рл аткарады. Ол негізгі екі жолмен жзеге асады. Біріншіден, ядролы мембрананы кптеген саылаулары болады. Осы саылаулар арылы ядро мен цитоплазма арасында молекула алмасуы жреді. Ядро мен цитоплазма арасында зат алмасу белсенді трде жргенімен, ядро абышасы ядроны рамын цитоплазмадан бліп трады. Бл зін оршап тран цитоплазмадан згеше, зіндік ядроішілік ортаны болуын камтамасыз етеді.

Ядрошы

Ядродаы ядрошытар саны 1—2, кейде 3—4 болатын дгелек, кейде сопаша денешіктер. Ядроа араанда ядрошы тыыз келеді. Ядрошы ядродан толы блінбеген жне ядролы плазманы ішінде еркін козалып жреді. Ядрошы РН синтезіні орталыы.

Хромосомалар

Соы профазадаы — митозметафазасындаы хромосома рылымыны сызбасы. 1 —хроматида; 2 — центромера; 3 — ыса иы; 4 — зын иы.

Хромосома дегеніміз – ДН-ны жіпшелерінен тратын созылыы тыыз денешік. Олар бірнеше бліктерден трады: алашы блік жне екінші реттік блік. Хромосоманы рамында 40 ДН, 40 гистон, 20 ышыл нруыз жне аз млщерде РН болады. ДН организмге ажетті р трлі нруызды синтездеуге апараттар береді. Гистон дегеніміз – хромосомадаы рылыс ызметін атаратын нруыз. ышыл нруыз хромосоманы озалысына, ДН мен РН-ны синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нруызды ызметін атарады. РН ядро мен цитолазманы арасындаы байланысты амтамасыз етеді. Кп уаыта дейін алымдар хромосомаларды жасушаны блінуінен кейін жойылып кетеді деген пікірде болды. Біра табалы атомдар дісі арылы оларды жасушадаы траты рылым екендігі длелденді. рбір хромосоманы млшері мен пішін траты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртынан араанда, екі буынны бар екенін ааруа болады. Бірінші буынды центромералы буын деп атайды. Бл буынмен ахроматин жіпшелеріні бір шы байланысады. Центромераларыны орналасуына байланысты хромосомаларды пішіндері згеріп отырады. Осыан арамастан рбір хромосомадаы центромераларды орны траты болады.

2 алашы жабынды лпа Жабын лпа сімдік мшелеріні сыртын аптап, кеуіп кетуден, сырты ортаны олайсыз жадайларынан сатайды. Жабын лпа , тоз, ыртыс деп блінеді.

жасушалары тірі, бір-бірімен тыыз жанасан. Алаш су кезінде глді блімдерін, жапыраты, жемісті, сабаты жне тамырды сыртынан аптап трады. сімдікті сыртындаы тктері ні сіндісі. сімдік мшелері суды арты млшерде буландыруынан, заымдануы нан орайды.