Укучыны башлангыч текстка нигезлнеп тзегн язмасы.
А 1. [] авазы ...
1) урта ктрелешле, иренлшмгн кыска алгы рт сузыгы
2) урта ктрелешле, иренлшкн, кыска алгы рт сузыгы
3) югары ктрелешле, иренлшмгн кыска алгы рт сузыгы
4) тбн ктрелешле, иренлшкн, арткы рт сузыгы
o авапны кыскача бирне талп итче биремнр текстны мгънви, композицион, типологик, стиль, тел ягыннан анализлый белне тикшер чен ткъдим ител, чнки эшл чен аерым яки сзтезм, яки мл кебек бермлеклр ген тгел, тулы текст алына. Сорауга авапны бер сз (мслн: фигыль) яки сзтезм (мслн: гади мл) формасында язарга, яки эзлекле рвешт саннар белн (мслн: 3, 5, 7) крстерг кирк. Укучы текстан авабына туры кил торган тиешле терминны исен тшерерг, сзне яки конструкцияне табарга тиеш. Мисал чен:
Текст.
(1) Бер башлангач, гомер ага да ага икн ул.
(2) Гомер агышын туктатыр бер ген кч-кодрт т юк бу дньяда. (3) Гомер, сыналып килеп, мгег сынар чен, бер бирел.
(4) йне кзне сары яфраклары каплый, кзне – кышны ак карлары, кышны – язгы сулар, ташулар. (5) Адм баласы мен шулай дрт фасыл эченд брглн. (6) Аны чен Бишенче Фасыл юк. (7) Бу фасыл, блки, мгелек булыр иде. (8) Бишенче Фасыл – лем.
Сораулары.
В 1 – В 4 нче биремнрг авапны сзлр белн языгыз.
В 1. Дртенче млдн тшем килешендге исемнрне язып алыгыз.
В 2. 1-3 нче мллрдн йклт юнлешендге фигыльне язып алыгыз.
В 3. 3 нче млд бер м бирел сзлре арасында урнашкан мнсбтне билгелгез.
В 4. 4 нче млдн сыйфатларны табып язып алыгыз.
В 5 – В 8 нче биремнрг авапны цифрлар белн языгыз.
В 5. 6-8 нче мллр арасыннан кереш сзе булган млне табыгыз, номерын крстегез.
В 6. 3-5 нче мллр арасыннан тезле бйлнеш булган млне табып, номерын крстегез.
В 7. Хбрлре хбрлек сз белн бирелгн мллрне табып, номерын крстегез.
В 8. Хбре исем белн белдерелгн млне табып, номерын крстегез.
Аваплары.
| Бирем номеры | авап |
| В1 | йне, кзне, кышны |
| В2 | туктатыр |
| В3 | ачыклаулы |
| В4 | сары, ак, язгы |
| В5 | |
| В6 | |
| В7 | 2, 6 |
| В8 |
o Тулы (тфсилле) авап бирне талп итче бирем,ткъдим ителгн башлангыч текстка нигезлнеп, 150 сздн д ким булмаган з текстыны язуны сорый. Бу тр бирем укучыны язма телен тикшер чен ткъдим ител м ул тбндге сорауларга авап бирерг тиеш:
— укучыда текстны алап уку кнекмлре бармы, ул тексттагы сзлр м сзтезмлрне, сзтезмдге сзлр арасындагы мгън мнсбтен, мллрне мгънсен алаганмы; автор текстында ктрелгн теманы, ачыкланырга тиешле проблеманы, тп фикерне тшенгнме, автор текстыны тел зенчлеклрен сиземли алганмы?
—ткъдим ителгн текстка нигезлнеп зене язма текстын тзи алганмы?
—з фикерен тпле длиллр китереп яклый белгнме?
—з фикерен язма рвешт, тгл, эзлекле ачык йт белгнме?
—язмасы грамоталы итеп, ягъни орфографик, пунктуацион, стилистик хаталарсыз, сйлм нормаларына (имтихан чен эшен бял критериялрен) туры китерелеп башкарылганмы?
Башлангыч текст.
Дньяда р нрсне чиге д, чамасы да бар. Эч торган тче су планетадагы бар суларны нибары ике ген процентын тшкил ит. Калган туксан сигез проценты эчрг яраклы тгел. Шуны стен, ул ике процент ич т артмый, блки, тотылган саен кими ген бара...
Ярый ла, безне якларда хзерг эчр суны запасы кп. Шул сбпле ле хзерг су кытлыгы ктелми. мма кайбер ирлрд суны хзер к инде самолетта ташып, ан башыннан бллр. Кайбер зур шрлрд гап-гади суны стаканлап сатуларын да онытмыйк.
Бу хллр безне д сагайтырга, табигатьне бу кадерле блген игътибарлы булуны искртерг тиешле. Чишмлре кибеп, сусыз калган авыллар безд д юк тгел. Галимнр тикмг ген хзер к ир астыннан эчр суны тагын да баерак хзинсен эзлмилр.
Ни сбпле корый чишмлр? Чишм чыга торган урман яки агачлык киселеп бет д чишмне чыганагы киемен салдырып алган кеше шикелле ялангачланып кала. Ул урынны терлек-туар таптый, ул чплн, пычрана. Шуннан сон чишмне корымый хле калмый. Чишм артыннан, акрынлап, аны суы белн туклана торган инеш т киб. Ул арада, дым булмагач, чишм м иенш буенда куаклар, лннр, болыннар да корый, бу тирг кош-корт та оя ясамый башлый. Шулай итеп, кошлар сайрап торган гаеп матур бер табигать почмагы тиз арада ансыз, келсез, ташландык бер чокыр-чакырга верел.
Мондый келсез хлне булдырмаска ммкин бит.
Яшел яфраклар шаулап, болыннар, чирмлеклр хуш ис бркеп, чишмлр чылтырап аккан ямьле урында яш нинди зур бхет, нинди шатлык! Шуны стен, сламтлекк д нинди файдалы.
гр телисез икн, сез бу бхетк иреш аласыз. Чишм м коеларны рвакыт кайгыртып, кирк урыннарда имеш агачлары яки куаклар, агачлар м ччклр утыртып, туып-скн якларыгызны табигатен тагын да баета, тагын да матурлый аласыз. (Г.Бшировтан. 220 сз)
Укучыны башлангыч текстка нигезлнеп тзегн язмасы.
Г. Бширов: «Дньяда р нрсне чиге д, чамасы да бар», — дип башлый фикерен. йе, чиге-чамасы гына тгел, р нрсне з урыны да бар. Автор тче суны — яш чыганагыны киме нтисенд, лннр, агачлар, кошларны азаюы, табигатьне «ташландык бер чокырга вереле» турында яза. Табигатьт кеше м йлн-тир бер бтен. Аларны аерып булмый. Бтенлекне бер кырые гына яки бер чылбыр борасы зел д, табигатьт экологик катастрофага китер. Язучы:«Мондый келсез хлне булдырмаска ммкин бит», — ди. Минем фикеремч д, бу хаталарны соыннан тзт авыр, хаталарны булдырмау иелерк, херлерк.
Индонезияд булган цунами — кешелрне табигатьк салган зыянына авап.
лмт кешелрене, Казан больницаларын тутырып, яман шештн дваланып ятулары бик аянычлы. Табигать кеше хаталарын гафу итми. Ничм еллар буена нефтьчелр сан ягыннан, ягъни тизрк м кбрк тонна нефть табу артыннан куды. «Аналарны кз яше» (трек мкаленнн) булган чишмлрне суы корыды, нефть аккан елгаларда балыклар бетте, су тозланды.
Бхетк каршы, ткн гасырны 90 нчы елларында табигатьне тзеклндер, экологияне савыктыру эше анланды. Йзлгн чишмлр кзлрен ачты: тир-яклары чистарылды, сулары тмлнде.
Табигатьне баетуга мктп укучылары да тартылды. Чп оясына верелгн чокырлар ял ит зонасына верелде. «Табигатьне кадерле блге» бгенге кнд шатлык китер.
р кеше килчк буынга нрс калуы турында да уйланырга тиеш. Килчк буынны бхете бгенгелр кулында: сламт кеше ген сламт буын трбияли, сламт нсел калдыра ала.