ІІ. ДК. Жаа сабаа дайынды.

ІІІ. ДК. Жаа сабаты тсіндіру.Электронды оулы арылы тсіндіру.

Гук заы. Аылшын физигі Роберт Гк.

Серпiмдiлiк кшi. Гук заы.Жерге жаын тран барлы денелерге оны тартуы рекет етедi. Ауырлы кшiнi рекетiнен жабыр тамшылары, ар тйiршiктер, бтатан зiлiген жапыратар Жерге лап тседi. Сол ар йдi тбесiнде жатады, оны брыныша Жер тартады, алайда ол тбенi жарып лап тспей тыныштыта алады. Оны лап тсуiне не бгет болады? йдi тбесi. Ол ара оны ауырлы кшiне те, бiра баыты арама-арсы жаа баытталан кшпен рекет етедi. Бл не кш? 34, а-суретте екi тырыта жатан татай бейнеленген. Егерде оны ортасына гир орналастырса, онда гир ауырлы кшiнi рекетiнен озала бастайды, бiра бiршама уаыттан кейiн татайды майыстырып тотайды (34, б-сурет). Сол кезде ауырлы кшi иiлген татай тарапынан гирге рекет етушi жне баыты тiк жоары баытталан кшке тегерiледі екен. Осы кш серпiмдiлiк кшi деп аталады. Серпiмдiлiк кшi деформация кезiнде пайда болады. Деформация – бл дененi формасы мен млшерiнi згеруi. Деформация трлерiнi бiрi иiлу болып саналады. Тiрек нерлым кп иiлсе, осы тiрек тарапынан денеге рекет ететiн серпiмдiлiк кшi солрлым кп болады. Дененi (гирдi) татайа оярдан брын бл кш жо болатын. зiнi тiрегiн баран сайын кштiрек иген гирдi озалуына арай серпiмдiлiк кшi де арта тстi. Гир тотаан мезетте серпiмдiлiк кшi ауырлы кшiне жеттi де оларды те єсерлі кшi нлге те болды. Егерде тiрекке жеткiлiктi жеiл зат ойса, онда оны деформациясы болар-болмас болады да тiрек формасыны ешандай згерiсiн байамаймыз. Бiра деформация брiбiр болады. Ал онымен бiрге осы тiректе тран дененi лап тсуiне кедергi жасайтын серпiмдiлiк кшi де рекет етедi. Осыан сас (дене деформациясы шамалы жне тiрек млшерiнi згерiсiн ескермеуге болатын) жадайларда серпiмдiлiк кшiн тiрек реакциясыны кшi деп атайды. Егерде тiректi орнына андайда бiр iлгек (жiп, сымтемiр, стержень жне т.б.) пайдаланса, онда оан бекiтiлген зат та тыныштыта тра алады. Ауырлы кшi мнда да арама-арсы баытталан серпiмдiлiк кшке теестiрiледi. Iлгек зiне бекiтiлген жктi рекетiнен созылады да сол кезде серпiмдiлiк кшi пайда болады. Созылу деформацияны таыда бiр трiне жатады. Серпiмдiлiк кшi сыылу кезiнде де пайда болады. Атап айтанда ол сыылан серiппенi тзуленуге жне оан бекiтiлген дененi итеруге мжбур етедi. (27, б-суретті ќара). Серпiмдiлi кшiн зерттеуге аылшын алымы Р. Гук лкен лес осты. 25-жасында 1660 ж., кейiн зiнi атымен аталан Гук заын таайындады. Ол за былай айтылады:Дененi созылу немесе сыылуы кезiнде пайда болатын серпiмдiлiк кшi оны заруына пропорционал.Егерде дененi заруы, яни оны зындыыны згеруiн х, ал серпiмдiлiк кшiн F_сер арылы белгiлесек, онда Гук заына мынадай математикалы форманы беруге болады. F_сер = kx,

Мндаы k — атылдыдеп аталатын пропорционалды коэффициент. рбiр дененi з катылдыы бар. Дененi (серiппе, сым, бiлiк жне т.б.) атылдыы нерлым лкен болса, ол берiлген кштi рекетiнен з зындыын солрлым аз згертедi. СИ жйесiнде атылды бiрлiгi ньютон бµлінген метр (1 Н/м) болып саналады. Осы зады айатайтын бiратар эксперимент жасап, Гук оны жариялаудан бас тартты. Сондытан уза уаыт оны жаалыын ешкiм бiлмедi. Тiптi 16 жыл ткеннен кейiн, лi де з рiптестерiне сенбестен, Гук з кiтаптарыны бiрiне з заыны шифрланан тжырымын (сзтiзбегiн) келтiрдi. Оны трi мынадай: Бсекелестерi з жаалытары туралы млiмдеме жасай алу шiн екi жыл ктiп, аырында з заыны сырын ашты. Сзтiзбектi сыры мынадай: «Кез келген серiппенi кшi оны созылуына пропорционал», — деп жазды Гук.

Гук серпiмдi деформацияларды зерттедi. Сырты рекет тотааннан кейiн жо болатын деформацияны осылай атады. Егерде, серiппенi бiршама созып, содан кейiн жiберсек, онда ол айтадан зiнi алашы формасын алады. Бiра сол серiппенi соншалыты созуа болады, оны босатаннан кейiн ол сол созылан кйiнде алады. Сырты рекет тотааннан кейiн жоалмайтын деформацияны пластикалы деформация деп атайды. Пластикалы деформацияны пластилинмен, балшыты жапсыру кезiнде, металды деу – соылау, алыптау кезiнде жне т.б. олданады. Пластикалы деформация шiн Гук заы орындалмайды. Ертедегi уаытта кейбiр материалдарды (тис секiлдi ааш) серпiмдiлiк асиеттерi бiздi ата-бабаларымыза тартылан керменi серпiмдiлiк кшiнi кмегiмен жебенi атуа арналан ол аруы — садаты ойлап табуа ммкiндiк бердi. Шамамен 12 мы жыл брын пайда болып, сада кптеген асыр бойы лемнi барлы тайпалары мен халытарыны негiзгi аруы болды. О атылатын аруды ойлап табу шiн сада е прмендi соыс ралы болып саналды. Аылшын садашылары минутына 14 жебеге дейiн жiбере алды. Соыста садаты жаппай пайдалану кезiнде жете ттас блтты рады. Мысалы, Азенкур кезiнде (Жзжылды соыс кезiнде) соыста жiберiлген жебенi саны шамамен 6 миллиондай болды. Осы атерлi аруды орта асырда ке тарауы оамны белгiлi бiр ортасы тарапынан негiзделген наразылы тудырды. 1139 жылы Римде Латеранский шiркеуiне жиналандар осы аруды христиандара олдануа тыйым салды. Алайда «садапен арусыздану» кресi табыса жетпедi де садаты соыс аруы ретiнде пайдалану таыда бес жз жыл бойы жаласа бердi. Садаты рылымын жетiлдiру жне зi атылатындарды (арбалетов) жасау сондай жадайа жеткiздi, олардан жiберiлген жебелер кез келген сауытты тесетiн болды. Бiра скери ылым бiр орнында трмады. XVII асырда садаты о атылатын ару ыыстырып шыарды. Бiздi заманымызда садатан ату тек спорт трлерiнi бiрi болып саналады.

Кшті лшейтін рал. лшем бірлігі. Диномометр. Дененi салмаы

Динамометр (грек сзi “динамис” – кш) – бл кштi лшеуге арналан рал. Динамометрлер растырылуына ќарай алуан трлi болады. Тракторларды, сйрегiштердi жне т.б. тарту кшiн тартымды динамометрлердi(35-сурет) кмегiмен лшейдi. Блшы ет кшiн лшеу шiн дрiгерлiк динамометр — кшлшердi пайдаланады (36-сурет). 4 Н-а дейiнгi кштi лшеуге есептелiнген серiппелi оу динамометрi бейнеленген. Ол крсеткiшi бар болат серiппеден жне шкала келтiрiлген (динамометр шкаласындаы “N” рпi – бл ньютонны халыаралы белглеуi) пластмассалы (ескi растырылымдарда ааш) негiзге бекiтiлген iлгектен трады.

Серiппелi динамометрдi рекетi лшенетiн кштi серiппенi серпiмдiлiк кшiне тегерiлуiне негiзделген. Динамометр серiппесiн градиурлеу (яни блiкке блiнген шкаланы жасау). Динамометр негiзiне (серiппе астына) а ааз жолаын бекiтедi. Содан кейiн серiппеніњ созылмаан (бл нлдiк блiк) кезiнде нсаышты орнын белгiлейдi (38, а-сурет). Осыдан кейiн iлгекке массасы 102 г жк iледi. Осы жкке 1 Н ауырлы к‰шi рекет етедi. Осы жктi рекетiнен серiппе созылады да нсаыш тмен арай орын ауыстырады. Жкке рекет етушi ауырлы кшi тепе-тедiк жадайында арама-арсы баытталан серпiмдiлiк кшiмен тееседi. Олай болса, серiппенi созылуы сол кезде серпiмдiлiк кшiне сйкес келедi де 1 Н-а те болады. Сондытан нсаышты жаа орнын аазда 1 цифрымен белгiлейдi (38, б-сурет). Содан кейiн бiрiншi жкке таы бiр сондай жк iлiп, сонымен жалпы массаны 204 г дейiн, ал ауырлы кшiн 2 Н-а дейiн арттырамыз. Нсаыша сйкес орынды 2 цифрымен белгiлейдi. Осыдан кейiн шiншi, содан кейiн тртiншi жктi бекiтiп, рбiр жадайда нсаышты орнын сйкес цифрлармен белгiлеймiз. Ньютонны онды лесiмен лшеуге шiн рбiр 0 жне 1, 1 жне 2, 2 жне 3, 3 жне 4 белгiлеулердi арасындаы ашытыты тедей он блiкке бледi. Шкаланы блай ру Гук заыны арасында ммкiн болды. йткенi Гук заы бойынша серiппе серпiмдiлiгi оны зындыы анша рет артса, сонша рет артады.