Психодиагностиканы ысаша тарихы.

Таырып

Психодиагностиканы пайда болу тарихы.

Психодиагностиканы экспериментальды психологияны ойнауында алыптасуы.

Арастырылатын мселелер.

1.Психодиагностиканы ысаша тарихы.

2.Психодиагностиканы ылым ретіндегі айнар кздері.

3. 19- асырды бірінші жартысындаы психодиагностика.

дебиеттер:

1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003

2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985

3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001

4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.

5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское издание Авиценнум ,1978.

6.Эльконин Д.Б.Психолого-педагогическая диагностика: проблемы и задачи, в кн. Психодиагностика и школа под ред. К.М.Гуревича. Таллин, 1990.

осымша:

7.Богданова Т.Г. Корнилова Т.В.Диагностика позновательной сферы ребенка.

М. 1996.

8.Варданян Г.А. Диягностика икоррекция умственногоразвития в начальных

классах. Ереван, 1995.

9.Дусавицкий А.К. Развите личности в учебной деятельности М. 1996.

10.Зак. А. З. Диагностика видов мышления младшего школьника. М. 1995.

11.Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991.

12.Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996.

Лекция мтіні:

Психодиагностиканы ысаша тарихы.

Психодиагностиканы тарихы ІІІ- асырдан басталады.

Ежелгі Мысыр, ытайда, кейіннен ежелгі Грецияда, Вьетнамда мемлекеттік ызметке міткерлерді, дінге ызмет етем деушілерді бірнеше сындардан ткізетін еді. Психодиагностиканы тарихы ылыми негізделген компактты дістерді, нсауларды методологиясы ретінде ХХ асырды басында психологиядан блек дами бастады. Ол психологияны бірнеше баыттарыны серімен пайда болды. Оны біріншісі – экспериментальды психология. йткені психодиагностикалы дістемелеріні негізінде эксперименттер болатыны зады.

Экспериментальды психология 1878 жылы пайда болан делінеді, йткені осы жылы В.Вундт Германияда зіні экспериментальды психологияны бірінші лабораториясын ашты. Бл лабораторияда негізінен тйсіктер жне олардан пайда болатын іс- имыл актілер – реакциялар. Сонымен атар перифериялы жне бинокулярлы кру, тстерді ажырату жне т.б. зерттелді. В.Вундтты лабораториясы сияты баса да елдерде экспериментальды лабораториялары ашылды. Англияда Ч.Дарвинні Ф.Гальтон бірінші болып зі шыаран жаа комплексттік ылымы “антропометрикаа” ерекше сындарды кіргізген. Мысалыа кзіні ткірлігін анытау, есту абілетін т.б. реакцияларын анытау жне Ф.Гальтон “Тест” терминді енгізді, соны атымен психодиагностика тарихыны пайда болуын байланыстырады. Алашы да психодиагностика экспериментальды дифференциялы психологияны дістемелері туралы ылым ретінде алыптасты. Эксперимент арылы адамдар арасындаы психологиялы айырмашылытарды зерттейді, бл зерттеулер медицинамен педогогика содан со нер ксіп ндірістеріні талаптарыны ыпалымен пайда бола бастаан. р психологиялы мектептеріні негізін алаушыларымен оларды жолын уандар практиканы талаптарына р трлі жауап берген. Тесттік дістемелер Бихебиоризмні теориялы принциптерімен тыыз байланысты. Бихебиоризмні методологиялы тжырымдамасы организммен оршаан ортаны арасында бірдей себептік арым – атынастар негізінде пайда болан. Организм оршаан ортаны стимулдарына жауап беріп, жадайларды зіне пайдалы жаына згертіп соан бейімделеді. Бихебиоризм психологияа тртіпті жетекші категория ретінде енгізді. Алашы да диагностиканы масаты тртіпті тіркеуге келіп тірелген. Бірінші психодиагносттар тест дісін шыаран. Клиникалы баыт ассоциятивтік психологиямен психоанализге негізделген. Психодиагностиканы келесі кезеі А.Бине есімімен байланысты. Ол ой дамуыны жне ой рекетіні артта алуыны дрежесіні психодиагностика дістемелеріні нсауларына негіз салды. В.Штерн iQ коефицентін (ой дамуыны) сынды. Бл коефицент зерттелетін адамдарды даму дегейіні интегралды мінездеме ретінде алынан. Ешандай иындытара арамастан интеллекті психодиагностикасы практиканы р трлі салаларында ке таралып кзіргі кнге дейін пайдаланады. Сонымен атар К.Юнгті есімімен ассоциация дісімен Г.Роршахты (1921) тесттері проекцияны дістемелік принципіне негізделген жеке тлалы рылымыны психодиагностикалы алашы проективтік дістері пайда болады. 30-шы 40-шы жылдары консультациялы нсаулар зекті бола бастады. 40-шы 60-шы жылдары жеке анкеталар ке таралан болатын. Г.И.Россолиммо (1910) ебектерінен бастап интелектуалды дамуыны дістеріні адаптациясымен пайда бола бастаандыына байланысты лкен жмыс атарылды. Критикалы емес мамандарды емес бгде адамдарды тест нтижелеріне араласып тез арада дрыс емес шешім абылдау арасында СССР-де психодиагностиканы барлы зерттеулер таратылан еді. Психодиагностиканы айта рлеуі 60-шы 70-шы жылдарына тура келген.

Психодиагностика (грек тілінен Diagnostikos-танып білуге абілетті деген маынаны білдіреді) жеке тланы индивидуалды ерекшеліктері мен оны дамуыны ерекшеліктерін айындайтын дістерді жасап шыаратын психологияны сапасы болып табылады. Педагогикалы диагностиканы даму тарихы шамамен педагогика сапасыны даму жолымен сйкес келеді. Кез келген педагог зіні ксіби ызметін жоспарлау барысында зіні ммкіндігіні мативациясы мен оны нтижесін анытай білуге тырысан. Мндай рекеттер мы жылдытар барысында р трлі дістер кмегімен жзеге асырылып отырды.

Егерде педагогикалы диагностика оу-трбие процессіні нтижелілігін зерттеуді ортындысы болса, онда оны тарихы ежелгі асырлар тереіне кетеді. Ол ртрлі абілеттер білім мен дадыларды зерттеумен –

III мы жылдыты ортасында ежелгі Вавилонда мектеп бітіретін тлектерге арналып жазушыларды дайындау шін сынаулар ткізілетін болан. Ксіби дайындалан жазушы сол кездегі цивилизациядаы е негізгі адам болып табылан. Ол барлы арифметикалы рекет-амалдарды беруі тиіс еді, жерлерді лшей алды, рациондарды анытап мліктерді бліп беруі тиіс еді, н айту нері мен музыкалы инструменттерде ойнай білуі тиіс еді. Сондай а маталарды, металлдарды, сімдіктерді жне т.б. ажырата білуі тиіс болан.

Ежелгі Египетте білім алу шін белгілі бір сынау жйесінен ту керек. Е алдымен адамнан биографиялы мліметтер алу шін гімелесу процесі жреді, соны нтижесінде оны білім дегейі де аныталып отыран, сондай-а сырт келбеті мен гімені колдау абілеттілігі де бааланан. Одан кейін ебек ете алу абілеттілігі, тыдай білуі мен сйлей білуі, отпен, сумен, орынышпен сынау процестері де жріп жатты.

Бл ата жазалара оса рбір адам, бл сынаулара тзе алады ма, лде жо па? зі шешуі тиіс еді, егерде сыннан те алмаан жадайда лім жазасына кесілетін еді. Сондытан да рбір адама, алдын ала жасылап брін таразылап алу сынылатын еді. Мндай ата сынауларды барлыын Пифагор стті ткізген еді. Грецияа келісімен ол мектеп ашты. Мектепке тек ана белгілі бір сынаулар жйесінен те алан балалар ана жіберіліп отырды.

Деректерге сйенетін болса, Пифогор “Меркурийді кез келген ааштан жонып алуа бола бермейді” дей келіп, интеллектуалды абілеттерді маызды рлін атап ткен. Сондытан осы абілеттерді диагностикасына ерекше маыз берген. Бл шін рбір адама салыстырмалы трде крделі математикалы есеп берілді. Есепті шешімін тапан талапкер лезде абылданатын болан. Алайда кпшілік жадайда есепті шешімі табыла бермейтін еді. Жасы болмаанды лкен блмеге кіргізіп, сына ережесі бойынша мнда оны оушылар аяусыз клкіге айналдыруы тиіс болды. Егерде сына алынан адамны бл сыны сааттаы имыл-рекеті жасалынып жатан сз шабуылдарына лайыты трде жауап берумен жне зін-зі лайыты трде стай білумен сипатталса,онда ол адам мектепке абылданатын еді.

Пифогор жастарды клкісі мен жріс-трыстарына ерекше мн берді. Ол кле беру адамны мінез-лыны е жасы крсеткіші болып табылады деп есептеді. Ол ата-аналар мен малімдерді сыныстарына зейін ойып арады,жаадан келген рбір баланы з кз арасын еркін трде айтуа жне де арсыластарыны кз-арастарымен ысылмастан таласуа шаыраннан кейін оларды миятты трде баылауа алып отырады.

Б.з.д 2200 жыл брын ежелгі ытайда кімет шенеунеріні лауазымын иеленгісі келген тлаларды абілеттерін тексеруге арналан жйе алыптасан болатын. Шенеуніктер рбір ш жыл сайын музыка, сада ату, ат стінде отыру, жазу, санау, жн-жорадылар мен сн-салтанаттарды білу секілді алты “нер” бойынша императорды алдында емтиханды айта тапсырып отырды. Мемлекет шін емтихандар жйнсі ажетінше абілетті, тапыр жне де е бастысы кіметке одан рі пайдалану шін тадап алуды маызды тсілі болды.(Р.Dubois,1970)

Интеллектуалды абілеттерді сынауды нтижелері жиі трде белгілі бір халыты матанышына да айналып отырды , ал кей жадайларда ол табыс кзі ретінде ызмет етті. Мселен, нді патшасы Девсаремні ирандытарды данышпандыын сынау масатында, олара шахмат жібергені млім. Ирандытарды бл ойынны мнін ашуа абілеттері жетпейді деп йарылып осы шарт бойынша олар ндістана алым-салы жнелтуі тиіс болды. Алайда, Хосрауды узірі Важургмихр ойынны ережесін тсініп, з кезегінде кзіргі уаытта “нарды” деп аталатын ойыынды ойлап тапты. Ол (Хосрау) узірді жаа ойынмен бірге ндістана жібереді. Ал мнда ешкім де бл ойынны мнін аша алмаан екен (И.А.Орбели,1936).

Тестілік сипаттаы сынатарды пайдалануды зге де бір крінісі ретінде чань-буддизмні діни іліміні негізін білдіретін материалдар болып табылады. Чань-буддизмні стаздары жмбатарды,таажайып суратарды пайдалана отырып, сонымен бірге психологиялы стресс жадайын алыпиастырып отырды. Бл сратара бір стте,ойланбастан, лезде жауап беру ажет болды. Н.В.Абаев келтіргендей, чаньдік жекпе-жек схбаттарда сратарды ойылуыны та аларлыыны зі (мселен, саалды жабайыны саалы болды ма?) стазды бкіл имыл-рекеті арылы кшейтілген шиеленісті жадайды алыптастырып отырды. з арсыласын жлып, рі оан Айт! Айт! Кідірместен жауап бер! Деп айайлап отырып, ол психикалы шиеленісті жадайды алыптастырып отырды.Осы авторды пікірінше чаньды ажайып жмбатар белгілі бір чаньды ойлау барысына тест ретінде пайдаланылды. Тестіленуші неофитті осы жмбатара алай жауап беруіне арай, тжірибелі жетекші оны “кзіні ашылуыны” ай дегейде екенін жне оны “чаньды тжірибесін” тередету шін нендей амалдарды олдану керектігін анытап отырды. Сондай а дрекілік пен тсініксіз ылытарды аржаында зіні дрменсіздігін жасырып тран симулянттарды да айындап отырды.(Н.В Абаев,1980).

Чжурчшеньдерді (шршіттерді) ран Цзинь мемлекетінде емтихан нтижелері медицинналы училищелерді тлектерін жмыс орындарына блу шін олданылды. Емтиханнан срінбей ткендерді ішіндегі е здіктері емдеуші дрігер, оытушы немесе зерттеуші ретінде мемлекеттік ызметке орналасты. Ал емтиханнан срінгендерге дайындыты жаластыру немесе мамандыты згерту сынылды ( М.В.Воробьев,1983).

Орта асырлы Вьетнам мемлекетінде де ртрлі байаулар мен емтихандар ткізіліп жатты. 1370 пен 1972 жылдар аралыындаы екі жылда бкіл скери жне адамзатты шенеуніктер айта аттестациядан тті. Бл бкіл елдегі мемлеекеттік аппаратты тексеруді йымдастыруа ммкіндік берді. Мны нтижесінде Вьетнам уатты жне мірше феодалды мемлекетке айналды, сіресе соыса аса абілетті офицерлік корпусты рылуына ерекше назар аударылды. XVI асырда конкурсты сынатар белгілі бір тртіпке келтірілді. Олар кезедер мен турлар бойынша ткізілетін болды. Емтихандарда жоары дрежелерді беру рсімі аса лкен рметпен ткізілді. Лауреаттар, корольден сыйлытар алып отырды, оларды есімдері астананы Шыыс апасына ілінетін “алтын тізімге” енгізілді,оларды жеістері жайлы туан ауымына хабар беріліп отырылды. Ал ерекше кзге тскендерді есімдері дебиет храмында орнатылан арнайы тас абыралара ашалып жазылды (Э.О.Берзин,1982).

Шамандарды оыту жайындаы ызыты мліметтерді В.Н.Басилов келтіреді. Кейбір халытарда мселен эскимостарда рбір ересек ер адам зін шамандыа абілеттімін деп есептеді. Алайда мндай талап-сенім сынауды барысында жоа шыарылып отырылды.

Тексеру мен оны нтижесі – мойындау, шаманды ызметті міндеті шартты болды. ртрлі халытарда шаманды сынау, алуан трлі формаа ие болды. Айталы азатарда зін шаманмын (басымын) деп жариялаан адам халыты талап етуі бойынша мздай ар стімен жала ая,бас киімсіз,ызан темірді тілімен жалауы тиіс болды. Ал ханттар халында жолы болмаан міткерді есі ауысан деп есептеді. Ульчилер шамандарды кісіні жерлеу стінде сынаа алып отырды, дл осындай дстр нанайлытарда да болды (В.Н.Басилов,1984).

Осы келтірілген ысаша тарихи шолу жеке басты абілеттерін сынауды кптеген халытарды кне замандардан кні бгінге дейінгі оамды міріні ажырамас бір блігі ретінде арастыруды ажеттілігі туралы орытынды жасауа ммкіндік береді. Бл тарихи тжірибе адамдарды,адам ммкіндіктеріні мнін тануа деген мтылыстары андайда бір лшемдегі сапа мен асиетте боландыын жне де бола беретіндігін длелдейді. Алайда таным дістері за уаыт бойы трпайы болып келді.

2. азіргі заманы психодиагностиканы тарихы XIX асырды бірінші жартысынан басталады. Бл кезені ерекшелігі сонда, адам туралы эмпирикалы псмхологиялы білімдерді талдауда шешуші рольді дрігерлер атара бастады. Психиатр -дрігер Еуропа емханаларында науастарды жйелі трде баылауа алып, з баылауларыны нтижелерін жазып алып, талдап отырды. Осы кезде психодиагностиканы баылау, сауалнама жргізу, жаттарды талдау секілді дістері пайда болды. Алайда, ол жылдардаы психодиагностика лсіз, буыны бекімеген сипатта болды. Мндай жадайды шектеулі дістерді кмегімен белгілі бір науастарды айта-айта баылауа алан, дрігерді келтірген ртрлі орытындылары мен ой-орытындыларынан байауа болады.

Психодиагностиканы санды дістемелеріні пайда болуыны бастапы кезеі ретінде XIX асырды екінші жартысын айтуа болады. Сол кезде крнекті неміс психологы В.Вундты басшылыымен дние жзі бойынша алашы тжірибені жасау шін психологиялы зертхана рылды. Мнда психодиагностика масатында техникалы рылылар мен аспаптар олданыла бастады.

Адамдаы негізгі психологиялык процесстерге, асиеттер мен жадайлара атысы бар. азіргі заманы психодиагностиканы бастапы кезеі ретінде XIX асырды соы мен XX асырды басын атауа болады. Бл кезеде белсенді трде, рине маман психологтарды атысуынсыз ытималды теориясы мен математикалы статистиканы кейінгі уаыттарда санды психодиагностиканьщ ылыми дістері ара сйеген салалары дами бастады.

Статистикалы трыдан дйектелген алашы ой-ріс тесттеріні бірін 1905-1907 жылдары француз алымы Т.Симонмен бірге ол осы тесттерді жетілдірс тсті. Сондытан бл тесттер психодиагностика тарихына Бине - Симон тесті ретінде енді.

ткен асырды 20-шы жылдарында адамны ртрлі процестері мен асиеттеріне психодиагностика жргізуге ммкіндік беретін жаа психологиялы, соны ішінде интеллектуалды жне жеке адама арналан тесттер пайда бола бастады.

Алуан трлі психодиагностикалы дістемелерді басым кпшілігі XX асырды 50-60-шы жылдарында пайда болды. Бл алым психологтарды психометриялы аса белсенді кезеі болды.

азіргі кездегі психодиагностика ылымы жне практикалы психологиялы білімдерді жеке саласы болып XIX асыр мен XX асырды шегінде блінді. Кптеген психодиагностикалы дістемелер рылды жне де оларды саны жылдам арынмен кбейіп келеді.

Психодиагностикада баран сайын математика мен физиканы казіргі заманы дістері сондай-а электронды психодиагностика ралдары мселен ЭВМ-дер ке трде олданыса енгізілуд

3. азіргі заманы психодиагностиканы тарихы XIX асырды алашы ширегіне яни психологиялы білімдерді дамуындаы клиникалы кезе дегенні басталуымен басталады. Бл кезені сипаты ерекшелігі мынада: адам жайындаы эмпирикалы, психологиялы білімдерді алу мен оны талдаудаы басты рль дрігерлерге тиесілі болды.( блара дейін мнымен негізінен философтар мен жазушылар айналысты). Дрігерлерді сол кезде дамыан елдерде тараан емделуі иын психикалы аурулар мен невроздарды пайда болу себептері ызытырды. Психиатор- дрігерлер Еуропа емханаларында з баылауларыны нтижелерін жазып талдай отырып,науастара жйелі баылау орнатты. Осы уаытта психодиагностиканы баылау,сауалнама,жан уаттарын талдау секілді дістері пайда болды.

Алайда бл кездегі психодиагностика ата емес,еркін сипатта болды. Бл сіресе бір науастарда баылауа алан жне оларды бірдей дістерді кмегімен зерттеген, дрігерлерді келген орытындыларынан крінеді. Бл сол кездегі психодиагностиканы лі де болса сапалы сипата ие боландыынан болды.

Психодиагностиканы санды дістеріні басталуын XIX асырды екінші жартысы деуге болады. Бл кезде крнекті неміс психологы В.Вунтты басшылыымен дние жзіндегі е алашы тжірибелік психологиялы зертхана рылан болатын. Мнда психодиагностика масатында техникалы рылылар мен ралдар олданыла бастады. Сондай-а осы уаыта физикалы(денелік) жне психологиялы былыстарыны рылуын жеделдеткен негізгі психофизикалы заны ашылуы жатады. Негізгі психофизикалы за психологиялы былыстарды лшеуді ммкіндіктерін ашты жне де осы жаалы сезімдікпайымдарды лшеуге арналан субьективті шкалалар дегенні пайда болуына алпы келді. Осы заа сйкес лшемні негізгі обьектіс адамны сезімдік пайымдары болды жне де за аыт бойы XIX асырды соына дейін психодиагностика сезімдік пайымдарды лшеумен ана шектелді.

Адамны негізгі психологиялы процестеріне, асиеттеріне жне жадайларына атысты психодиагностиканыазігі заманы дістеріні алыптасуын бастапы кезеі ретінде XIX асырды соы мен XX асырды басы деп есептеуге болады. Бл уаытта белсенді трде рі маман психологтарды атысуымен ытималдар теориясы мен математикалы статистиканы кейінірек санды психодиагностиканы ылыми дістері ара сйей бастаан салалары дами бастады. Тжірибелік мліметтерді статистикалы деуді алашы жне екінші дістері дл сол жылдары пайда болды. Алайда бастапыда математикалы статистиканы психологияда емес, биология, экономика, медицина секілді ылым салаларында олдана бастады.

Алашы психометриялы мекемені Англияда крнекті аылшын психологы Гальтон ашан болатын. 1884 жылы ол Антропометриялы зертхананы ашты.Бл зертхананы масаттарыны бірі- адамны абілеттері жайлы статистикалы мліметтерді алу болды. Бл зертханаа келушілерді з абілеттерін лшеуіне ммкіндіктері болды жне де осы психометриялы тжірибеден 10000 адам тті. Гальтон психологияда статистиканы олдануды бастамашысы болды жне де ол статистикалы дістерді жасап шыуда кп ебек сіірді. Гальтон 1877 жылы психологияда корреляция дісін олдануды сынды. Гальтон, Пирсон жне Фишер секілді математик алымдарды бірлесе жмыс істеу шін з жаына тартты,сондытан оларды математикалы статистикадаы ататары психолоктармен бірге жмыс істегендіктеріні арасында шыты.Фишер дисперсионды анализді ойлап тапса, ал зге аылшын алымы Гальтонны замандасы Спирмен - факторлы талдауды ойлап тапты. Бл екеуі де здерін психологияда математикадаыдан кем емес дрежеде крсете білді. Психология тарихына Спирмен зіні 1904 жылы жарыа шыан “Жалпы интеллект, обьективті айындалан жне лшенген” деген классикалы ебегіні арасында енді. Г.Айзенг пен Р.Кеттель кейінірек факторлы талдауды тланы зіне тн ерекшеліктерін психологиялы диагностикадан ткізу шін олданды. Интеллектіні статистикалы трыдан негізделген тесттерін француз алымы А.Бине 1905-1907 жылдары растырып жариялады. Кейінірек зге француз алымы Т.Симонмен бірге ол осы тестті жетілдіре тскен. Бл тест психодиагностика тарихына Бине – Симон тесті деген атпен енді.

ткен асырды 20-шы жылдарыны екінші жартысында адамны алуан трлі рдістері мен асиеттерін психодиагностикадан ткізуге ммкіндік беретін жаа психологиялы, соны ішінде интеллектуалды жне жеке адамды тесттер пайда бола бастады. Санды сипаттаы психодиагностикалы амалдарды ішіндегі тарихы есоы пайда болып практикаа енгендері леуметтік психалогиялы байланыстылары енді. Бл американ психолыгы Я.Мореноны ран социометриялы тесті жне фашизм жылдары АШ - а оныс аударан неміс психологы К.Левинні шкірттері мен ізбасарлары – бір топ американ леуметтік психологтарыны ран кптеген лшем дістемелері еді.

XX асырды 50-60-шы жылдарында алуан трлі психодиагностикалы дістемелерді негізгі кпшілігі пайда болды. Бл психолог алымдарды е кп психометриялы белсенді жылдары еді.

Психодиагностиканы пайда болып оны жасаталуына XIX асыр мен XX асырды шегінде психологиялы ылымда пайда болан жалпы дадарысты сер еткенін ескеруіміз ажет. Ол бірінші кезекте сіресе абілеттер, интеллект жне тла (жеке адам) секілді крделі былыстарды дл психодиагностикасы ылыми трыдан негізделген амал-тсілдерді жотыы мен байланысты интроспективті психологияны кемшіліктерін айын аартты. Осы тектес дістерді жасалуы психологияны процестер, асиеттер жне жадайлар жнінде ішкі ойдан туындаан жне субьективті емес, дл айын жне обьективті білімдерді алуа ммкіндік берді.

Мндай ілімдер антроспекцияа толы негізделген ой орытындысына араанда, теориялы жалпылау мен практикалы сыныс шін мыты негіздеме юола алды. Нтижеде психология лезде жаа рі мыты теориялармен тсіп, тек академиялы трыдан лайы ана емес, практикалы трыдан пайдалы ылыма айналды. Психодиагностикаа негізделген олданбалы білім салаларыны соны ішінде ебек психологиясыны, психофизиологияны, инженерлік жне медициналы психологияны, педагогикалы психологияны дамуы шін ке ммкіндіктер ашылды.