Нерксіп жне аржы саласындаы кйзеліс жадай

нерксіптегі жне аржы саласындаы кйзелісті жадайды, 1918 жылды кктемі мен жазындаы аса ауыр азы-тлік тапшылыын, сондай-а енді басталан Азамат соысын ала тартып, большевиктер аталуа, тіпті здері алаан тауарсыз утопиясын жзеге асыру жніндегі экспериментін барынша тымды тсіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік ндіріс пен болу деп аталатын принципке тікелей кшу жадайы арастырылды. Мндай саясат «скери коммунизм» деп аталды. Осы идеологияны ауымында нары пен тауар-аша атынастарын толытай тншытыру, экономикалы институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалы-болу жйесімен ауыстыру, ндіріс пен блуді орталытандыру кзделінді. арапайым тілмен айтанда, мны зі экономикалы мірді толытай билік ыспаында стауды, оны барлы саласына бірдей ата мемлекеттік баылау орнатуды, социалистік тегермешілік дістін егізілуін білдіреді.

Мндай саясат, экономикалы организмді сауытыруа тіпті де ыпал ете алан жо, ебек тиімділігін ктеруге емес, айта оны лдыратуа жеткізді, онсыз да соыс жылдарыны ауыртпалыымен кйі ашан ндірісті онан рі аздырып-тоздырды. 1920 жылы нерксіп санаыны деректері бойынша азастанда 891 ксіпорын жмыс істемеді, жмысшылардын жылды саны 1913 жылы 20 мынан 1920 жылы 8 мыа дейін азайды.^[5].

Ауыл шаруашылыында «скери коммунизм» саясатыны жиынты бейнесі ауыл шаруашылыы німдерін дайындауды салыртты жйесі трінде крініс тапты. Азы-тлік салырты жніндегі большевиктік науанды селолы кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттеріні саны азастанда онша кп болан жо) мен шаруалар ндірген німдерді (е бастысы, астыты) «революция пайдасына» кштеп жинап алатын арулы жмысшылар отрядтары жргізді.

Астыа мемлекеттік монополия мен салырт ісі азастанда 1920 жылдан бастап ке клемде жзеге асырылды. Осы жылды басында салырт (ет салымы) дісі мал шаруашылыында да кеінен олданыла бастады.

Мселен, 1921 жылы Батыс азастанны Орал жне Бкей губернияларында салыртка атысты азы-тлік дайындау органдарыны шаруаларды олындаы малын тартып алуы 120 жне 112%-ды рады.^[6]. Бл жоары крсеткіш партия органдарыны осы фактілер туралы берген есептерінде айтыландай, тіпті де «малшыларды революциялы штарлыымен» емес, «пролетариат кілдеріні» революциялы ыспаымен тсіндіріледі.^[7].

Егін сіретін шаруашылытардан асты бір дн де алдырылмастан тгелімен тркіленді. 1920 жылы мамыр айыны ортасында азы-тлік комитеттері азы-тлік диктатурасын орнату, яни ауыл шаруашылыы німдерін дайындау мен оны блуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялы нсау алды.

Шаруаны кктемгі тым себу науаны аяталысымен, РКФСР кіметі декрет шыарды (1920 жылы 20 маусымда), сол декретке сйкес Сібірді жне азастанны соан шектес азык-тлік салырты. 1920-шы жылдар ауматарындаы асты сіру шілері скери тртіппен асты бастыруа жне «арты» астытарыны барлыын тапсыруа міндеттелді.

Осы нсау бойынша 1920-1921 жылдардаы азы-тлік дайындау науанында Сібірдегі аудандардан 110 млн пт клемінде азыты жем алынды, онын 35 млн пты, яни штен бірінен астамы азастанны солтстік-шыыс аудандарыны мойнына тсті. Жне бл 1920 жылы астыты німділігі айтарлытай тмен болан кезде жзеге асырылды.^[8].

«скери бйрыты» орындауа Халы Комиссарлары Кеесі Ксіподатарды Бкілодаты Орталы Кеесіне (ВЦСПС) арасты скери азы-тлік бюросыны 6 мы азы-тлік отрядтарын, 9,3 мы азы-тлік дайындау армияшыларын, Орталы Ресейді, Мскеуді, Петроградты, нерксіпті Оралды ашыан губернияларыны 20 мы жмысшылар мен шаруаларды жіберді. Сонымен бірге «пролетариат кілдеріне» мынадай нсау берілді: «Арты астыы бар жне оны асты ю пункттеріне тасып апармаан барлы адамдар халы жаулары деп жарияланып, Революциялы сота берілсін жне кемінде 10 жыл трмеге отырызылсын, бкіл млкі тркіленіп, оамнан біржолата уылсын...» (В.И. Ленин).^[9].

Батыс азастанда да аыла сыймайтын тапсырмалар белгіленді. Асты шыып жарытпаан Орал губерниясында 1920 жылы салырт бойынша 1,5 млн пт асты тартып алынды, соны салдарынан мнда азы-тлік ттыну тапшылыы 2—2,5 млн пта жетті.^[10]. азастанны барлы аймаындаы жадай осындай еді. Елді р трлі ірлеріндегі азы-тлік жадайы туралы жазбасында Ленинні азастана сілтеме жасай отырып: «Асты шаруалардан тгелімен сыпырылып алынды. Тк алан жо...» деуі тегін емес. Рас, бл арада ... ксем сра белгісін ояды, шамасы кдіктеніп, ммкін раларды таы бір сзіп шыуа болмас па екен деді ме екен?

Соыс жылдарыны салдары, осы кезеге тап келген табиат ауыртпалыы (рашылы жне т.б.) жне тымсыз экономикалы саясат ауыл шаруашылыында жаппай сипаттаы ирап, лдырау рдісін тудырды.

Егіс алабы 1914 жылмен 1922 жыл аралыында 2 еседен астама (3,6 млн десятинадан 1,6 млн десятинаа дейін) ысарды, астыты жалпы німі 3 еседен астам азайды.^[11].

Мал шаруашылыы саласы да те ауыр жадайда алды. 1914 жылдан 1922 жыла дейін ірі ара малды саны 2,1 млн баса, жылы 2 млн баса, ой-ешкі 6,5 млн баса дерлік жне тйе 300 экономикалы салдары кйзеліске шыраан Батыс азастан (Орынбор губерниясы, Атбе облысы, Бкей Ордасы) ірі мен Амола облысыны бір блігін де апатты азы-тлік жадайына кеп сотырды. Бл ірлерде eric алабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралыында 55%-а дейін ысарды (бір шаруашылыта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаа дейін). ірде азы-тлік ттыну тапшылыы 10,7 млн птты рады. 1,4 млн адам аштытан ырылу шегіне жетті.^[12]. Аш адамдара кмек крсетуді ола алынуына арамастан (тек америкалы АРА кмек йымыны зі Батыс азастанда кптеген адамдарды, е алдымен балаларды тарып алды, олара асханалар мен жрек жалайтын пункттер ашты) осындай тбе йанды шымырлататын апаттан мыдаан, тіпті он мыдаан адам тыла алмады.

29(аза АКСР, азастан) (аз. Qazaq Aptonom Sotsijalistik Sovettik Respublikasь, Qazaьstan, аз. аза Автономиялы Социалистік Кеестік Республикасы, азастан) — азастан аумаындаы РКФСР рамындаы кімшілік-шекаралы бірлік, аза лтты автономиясы. 1925 жылды 15 маусымынан 1936 жылды 5 желтосанына дейін мір срді. Бастапыда бл автономия ырыз Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы (1920-1925)деп аталып келді, кейіннен 1925 жылы азАКСР орталы атару комитетіні траасы "ырыз" деген атауды "аза" деген атаумен алмастыру туралы аулысымен аза АКСР-ы деп аталынды.

азАКСР-ны кімшілік орталыы - алдымен ызылорда (1920-1924), кейіннен 1927 жылдан бастап Алматы аласына кшірілді.^[1].

Аза (ырыз) Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы — 1920 жылды 16 маусымында РКФСР рамында рылан автономилы аза республикасы.

Республика орталыы — Орынбор аласы.

Тарихы

1920 жылды маусымында КСРО басшылыымен ырыз-айсатарды (ол кезде азатарды ырыз не ырыз-айса деп, ал ырыздарды ырыз не ара-ырыз (кара-киргиз) деп атаан) мекен еткен жерлері Орал, Торай, Семей облыстары, Закаспийский облысыны Адай уезі, Бкей Ордасы жне Орынбор облыстары аумаынан азатарды лтты автономиялы республика ру шешімі абылданды. Республика астанасы - Орынбор аласы деп жарияланды.

ВЦИК-ті 1921 жылы 17 антардаы Жарлыымен Омбы губерниясынан республика рамына аза халы ертеден шоырланан Амола, Атбасар, Ккшетау жне ызылжар (Петропавл) уездері Амола облысы болып енді.

Сондай-а, 1921 жылды 1 азанында азатар шоырланан Омбы облысыны 15 ауданы да республика рамына тті.

ВЦИК-ті 1924 жылы 21 азанындаы Жарлыымен брын Орынбор облысынан Башрт АКСР-ны рамына тіп кеткенТо-Сран жне Иманл аудандары аза АКСР-ы рамына айтарылды.

1924 жылы Тркістан КСР-ны таратылуына орай, азатар шоырланан Жетісу, Сырдария, Самаранд облыстары аза АКСР-ы рамына кірді. Жетісу облысы аумаынан ара-ырыз автономиялы облысы рылды.

1925 жылы республиканы батысында, Арал теізіні отстігінде араалпа автономиялы облысы аза АКСР-ы ішінен рылды.

1925 жылды суірінде республиканын орысша атауы Киргизкая АССР-дан Казакская АССР болып згертіліп, ел астанасы Орынбордан ызылорда аласына кшірілді.

 

31***1921-22 жылдардаы ашаршылы аза тарихына аралы да, жаралы жыл болып енді. Алайда бл жылдардаы ашаршылы мселесі тархымызда толытай ашылып айтылан емес. Кеес басшылары халы басынан ткен ашаршылы зардаптарын жасырып алды.
1921-22 жылдардаы ашаршылытан азастан экономикасы біршама тоырауа шырады. сіресе, Орталы, Батыс облыстар, атап айтанда, Орынбор, Атбе, Орал, останай, Бкей губерниялары, Адай уезі ашаршылы тырнаына ілініп, осыны салдарынан мыдаан адамдар аш-жалааш алды.
1921 жылы аптап ысты жне ара шегірткені аптауы егістік пен шпті толытай жойды. «ызыл азастан журналында бл жнінде: «Астыты жотыынан малды кбі пышаа ілініп, біразы жта шырап, руа айналды. Асты тымы таы да жо. Егінні шыпай алуы да, мал сіруші шаруаа кп зиянын келтіріп отыр, - деп жазды.
Ашаршылыты шыу себебі біріншіден, азамат соысы кезінде халы шаруашылыыны кйзелуінен, екіншіден, егіс пен мал шаруашылыыны кері кетуінен деп тсіндірілді. Шындыында, да азамат соысы аза шаруашылыына кп зиянын тигізді. Мыдаан гектар жерлерге егін себілмеді. Халы бидай алу шін малдарын айырбастауа мжбр болды жнемесе сойып сатты. Бл мал басыны азаюына алып келді. Оны стіне 1921 жылы аптап ыстытан мала азы боларлы шп кйіп кетті.
1920 жылы егіс клемі 20 %-а, ал мал басы 67 %-а, ал 1921 жылы егіс клемі 47 %-а, мал 83 %-а азайан. Бл крсеткіш 1922 ж. бірнеше есеге кбейді.