Азастан жерінде жасаталан скери блімдерді ірі шайастара атысуы жне ажап ерліктері.

атарында мыдаан азастандытар да болан кеес жауынгерлері лы Отан соысыны алашы кндерінен бастап барлы майдандарда фашистік басыншылара арсы иян-кескі шайастар жргізді. 1942 жылды 1 атарына дейін азастанда армия атарына 300 мыдай, ал соыс кезінде 1 млн 200 мынан арты азастанды скери міндеттілер шаырылды. Соысты алашы кндерінен бастап барлы жерде скери рамалар мен блімдер рыла бастады. 20-дан астам атыштар дивизиясы мен баса да рамалар рылды. Фашистермен шайастарда 328-ші, 310-шы, 312-ші, 314-ші, 316- шы, 387-ші, 391-ші, 8-ші, 29-шы, 102-ші, 405-ші атыштар дивизиясы, 100-ші жне 101-ші лтты, 81-ші, 105-ші, 106-шы атты скер дивизиялары, 74-ші жне 75-ші теіз атыштар бригадалары, 209- Зайсан, 219-минометтік, 85-ші зениттік, 662-ші, 991-ші, 992-ші авиациялы полктар даа бленді. Крсеткен ерліктері шін 316-дивизия 8-гвардиялы дивизия, 328-дивизия 30-гвардиялы дивизия болып, 75-теіз бригадасы 27-гвардиялы дивизия болып айта рылды. Майдана 14,1 мы жк жне жеіл автоклік, 1,5 мы шынжыр табан трактор, 110,4 мы жылы мен 16,2 мы арба жіберілді.

азастанда рылан скери рамалардан алашыларды бірі болып 312-атыштар дивизиясы (командирі — полковник А. Ф. Наумов, кейіннен генерал-майор) айаса кірісті. 312-дивизиямен бір мезгілде дерлік, солтстік-батыс баыттаы майданда азастанда рылан, генерал-майор И. В. Панфилов басаран 316-дивизия езіні жауынгерлік жолын бастады. Панфиловшылар Жоары Бас олбасшыны бйрыымен Мскеуді орау шебіндегі 30 километрлік блікке орналасты. Панфиловшылар жаумен кші те болмаса да 50 жау танкісімен болан шайаста жеіп шыты. Бл тарихи шайаса атынасан 28 жауынгерге КСРО Жоары Кеесі Президиумыны аулысымен Кеес Одаыны Батыры атаы берілді. Волоколамск ауданында ткен осындай шайастарды бірінде ержрек жауынгер, талантты командир, генерал-майор И. В. Панфилов ерлікпен аза тапты. Оан аза тапаннан кейін Кеес Одаыны Батыры атаы берілді, ал 8-гвардиялы атыштар дивизиясына (брыны 316-дивизия) генералды есімі берілді. Мскеу тбіндегі рыстарда аза халыны кптеген лдары ерлікпен шайасты. Оларды ішінде Кенес Одаыны Батырлары – Млік абдуллин, Бауыржан Момышлы, Рашид Жанозин, Тлеген Тотаров, Рамазан Елебаев, Тлеуали Елебековтер бар. Мскеу шін болан шайаста полковник Г. П Коротков басаран 238-атыштар дивизиясындаы азастанды жауынгерлер здерін даа бледі. Дивизия жауынгерлік ызыл Ту орденмен марапатталып, табандылыы, ержректігі мен батырлыы шін 30-гвардиялы дивизия болып айта рылды. Алексин аласы шін шайастара аза халыны аты аыза айналан батыры Амангелді Имановты лы, атардаы автоматшы (атыш) – Рамазан Амангелдиев атысты.

1941 жылы Алматы, Ташкент, Фрунзе (азіргі Бішкек) т. б. алалардаы скери училищелерді курсанттарынан 39-жеке атыштар бригадасы рылып, 8-гвардиялы Панфилов дивизиясы трізді жауды Мскеу тбінде таландап, неміс-фашист басыншылары басып алан алаларды азат етті. Жауынгерлік ерлігі мен берік тртібі шін 79- атыштар бригадасы 73-гвардиялы дивизия болып айта рылып, оан Сталинградты дивизия атаы берілді. Еділ шін болан шайаста баса кптеген жауынгерлермен бірге 22-артиллериялы полкты аза жауынгерлері де даа бленді. Полк жауынгерлері неміс танкілерін жоюда ерен ерлік крсетті. 1943 жылы Орал облысынан майдана 24 аза ыздары аттанды. Подольск аласындаы мергендер мектебін бітірген со, олар Сталинград майданына келді. Ержрек аза ыздарыны даы бкіл майдана тарады, оларды ішінде М. Тотамысова, Р. Момынова, А. Бекетова, М. Нестеренко, Е. Семенюк т. б. болды.

Кеес Одаыны батыры атанан азастандытар мен атардаы жауынгерлерді ерліктері- ата-баба аармандыыны жаласы.

Соысты басынан аяына дейін скери блімдер ретінде шайасан 12 азастанды дивизияа рметті ататар берілді. Оларды бесеуі – бір орденмен, тртеуі – екі орденмен, екеуі ш орденмен марапатталды. 5 дивизия (оларды ішінде Кеес Одаыны Батыры И. В. Панфилов атындаы 8-гвардиялы дивизия да бар) гвардиялы дивизиялара айналды. скери ерліктері шін жздеген мы азастандытар ордендер мен медальдармен марапатталды, 497 азастанды Кеестер Одаыны Батыры атанды. Бл ататы 97 аза иеленді, оларды ішінде аза ыздары – лия Молдалова мен Мншк Мметова бар. Трт азастанды шыш – Талат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский Кеес Одаыны Батыры атаына екі рет ие болды. 1990 жылы 11 желтосанда крнекті олбасшы Бауыржан Момышлына да осы рметті ата берілді. 1941 жылы Бауыржан Момышлы аа лейтенант шенінде батальонды басарып, Мскеу тбіндегі шайастарда з рамасын жау оршауынан ш рет алып шыты. Соысты Б. Момышлы полковник шенінде аятады. ділеттілік тек 45 жылдан со, азаты лтты батыры мірден айтаннан кейін ана алпына келтірілді. «Да орденіні толы иегері» атаына 110 азастанды ие болды. 1941 жылы 26 маусымда уеде от-жалына оранып бара жатан бомбалаушы шаын жау танкісі колоннасы стіне шйілтіп, жандарын пида еткен азаты баадр шышы Батыораз Бейсекбаев пен ша экипажына 1996 жылы 2 мамырда Ресей Федерацясыны Батыры атаы берілді.

61. азастандытар- партизан озалысына дем берушілер.

азастандытар тек майдандарда ана емес, жау тылында да шайасты. Елді баса халытарымен бірге олар жау уаытша басып алан ауматардаы партизанды озалыса атысты. Украинаны партизанды рамалары менотрядтарында (толы емес деректер бойынша) 1500, Ленинград облысында 220-дан астам аза шайасты. Смоленск облысындаы 15 партизан бригадалары, мен отрядтарында 270 азастанды рыстара атысты. Белоруссияны р трлі айматарында рекет еткен 65 партизан бригадалары мен отрядтарыны рамында 1500-ден аса азастанды болды. Соыс жылдары партизан озалысына атынасан азастандытарды саны 3,5 мыа жетті. Партизанды озалысты алым Ахмедияров, алым Омаров, Нрым Садыов, асым айсенов, Нрым Сыздыов, ди Шріпов, Тжіали Жангелдин т. б. батырларыны есімі кпке танылды. Халы кекшілдеріні атарында азастанды йелдер – Нраным Байсейітова, Траш Жмабаева, Жамал Аділова т. б. аянбай шайасты. Еуропа елдерінде арсыласу озалысына атысушы азастандытар фашистерге арсы кресте батырлы пен ерлік крсетті. Поляк партизанды жасатарында Жамбыл облысынан Салтынбек Тлешов, Шыыс азастан облысынан Константин Трокин, араанды облысынан Михаил Авдейчик, ызылорда облысынан Омар Тойымбетов таы басалары шайасты. Словакиядаы Турея зені бойында азастанды Петр Величконы басшылыымен партизанды рама жасаталды. Чехословакияны неміс фашистерінен азат етудегі партизанды рыс имылдарына алматылы Алексей Ильин, семейлік Николай Мошкин, Отстік азастан облысыны трыны Жбанды Сранлов, павлодарлы Николай Тарановтар атысты. Югославия жерінде фашистерге арсы шайаста ккшетаулы Телжан Желожинов, Атбе облысыны трыны Ары Есентаевтар ерлік крсетті. Грекия жерінде фашистерге арсы кресте алматылы Петр Рев, француз арсыласу озалысы сапында Дулет аражмынны батырлыымен аты шыты. 1943 жылды жазында Бельгияда фашистік ттыннан ашып шыан кеес скерлері партизанды блім рды. Оларды ішінде азастанды – Атбе облысынан теген Абдуллин, алматылы Иван арасев, Атбеден Борис Бондаренко, Талдыоран облысынан Федор Малаховтар болды. азастанды 23 жауынгер итальянды арсыласу озалысы рамында – араандыдан Ткіш лпеисов, ызылордадан алданбек Дйсенбеков, Актбеден Жайма Келшіков, Целиноград облысынан Николай Дрожаков жне Топай Сдуаасов т. б. жаумен асык аны аланша шайасты.

62.Фашистерді Тркістен легионын ру рекеті

Тркістан легионы оиасын да еске алан жн. Соысты бастапы кезеінде жздеген мы, тіпті миллиондаан кеес скерлері фашистерге ттына тсті. Оларды арасында кптеген тркі халытарыны кілдері де болды. ола тскен тркі жауынгерлеріні 80%-ы фашистік лагерьлерде адам шыдамайтын жадайларда аза тапты. Гитлершілдер аман алан скери ттындардан Кеес Армиясына арсы креске шыатын скери блімшелер жасатауа рекеттенді. азастан мен Орта Азия халытарыны кілдерінен бірнеше батальоннан тратын Тркістан легионы рылды. Алайда фашистер оларды шайастара пайдалана алмады. олына ару алан кптеген легионерлер майдан шебінен тіп Кеес Армиясыны атарына айта осылды, ал оларды бір блігі партизандара кетіп алды. «Тркістан легионы» крделі, айшылыа толы жолдан тті. Нтижесінде легион таратылды. Бл оиа байыпты зерттеуді жне діл баасын беруді талап етеді.Кеес адамдарыны бір блігіні неміс-фашист басыншыларымен ынтыматасуы (коллаброционизм) мселесі аз зерттеліп отыр. Неміс рамаларыны атарында з Отанына арсы соысан КСРО азаматтарыны саны бір миллионнан асты. Оларды арасында негізсіз удаланып, Кеес кіметіне наразы болан адамдар да бар. Осындай фактор кптеген кеес жауынгерлеріні ттына тсуі жне соыс аяталан со Отанына айтпай алуына себепші болды.

63. Соыс жылдарындаы лт саясаты. азастандаы депортация

Кеес халы орта Жеіс шін батырлы пен ерлікті лгілерін крсетіп жатан уаытта сталиндік ылмыскер топ з халына геноцидін жаластыра берді. «Халы жауларын» жоюмен анааттанып ана оймай, ол ттас этникалы ауымдастытарды здеріні туан жерлерінен кшпен оныс аударып, террорлы дістер олдануа кшті. Кштеп жер аударуды алашы рбандытарыны бірі – иыр Шыыстаы кеестік корейлер. 1937 жылы азастана бл этносты 100 мыдай кілі оныс аударылды. 1941- 1942 жылдары республикаа 408 мы неміс депортацияланды. 1943-1944 жылдары ешбір длелсіз басыншылара дем берді деп айыпталан Солтстік Кавказ халы да жер аударылды. Оларды ішінде азастана депортациялауа арашайлар – 45,5 мы адам, балкарлар – 25 мы, чешендер мен ингуштар 406 мы адам душар болды. Сондай-а азастана алматар (2,2 мы), ирандытар (2 мынан аса отбасы), поляктар, финдер, крдтер, ырым татарлары, тріктер, гректер, батыс беларустар мен батыс ураиндытар, литвалытар т. б. оныс аударылды. Тіршілік ауыртпалыы мен кшті моральды ысым жадайында жергілікті халыты тілектестігі мен олдауынсыз мір сру оныс аударушылар шін иын еді.

азастанды рамалар Ленинградты орауа, Сталинград тбіндегі, Курск доасындаы шайастара, Днепрден ту мен Украина, Белоруссия, Молдова мен Балты елдерін, Еуропа халытарын фашистік езгіден азат ету шайастарына атысты.1945 жылы 8 мамырда Потсдамда гитлерлік Германияны сзсіз тізе бгу Актісіне ол ойылды. Сол жылды 2 ыркуйегінде американды «Миссури» линкорыны бортында милитаристік Жапонияны сзсіз тізе бгуі жніндегі Актіге ол ойылды. Бл оианы жедел ткізілуіне: біріншіден, Кеес Армиясыны иыр Шыыста (Маньчжурияда) жапонды Квантун армиясын ыса мерзімде таландауы, екіншіден, американды.