Клеткаларды блінуі

Клетканы, блінуі —• организм кбеюіні орталы, кезені. Клетканы, блінуі нтижесінде 6ip клеткадан екі клетка пайда болады.

Бл процесс негізгі екі кезеен трады: ядронь блні — митоз (кариокинез) деп, цитоплазманы,блінуі— цитокинез.

Клетка зіні тіршілік циклінде кезектесіп келетін алты стадияны басынан ткізеді: интерфаза, профаза, прометафаза, метафаза, анафаза жне телефаза (I таблица, А). Бл стадияларды 6pi осылып интерфаза мен митозра жіктелетін 6ip митозды, цикл райды.

Клетканы екіге блінуі арасында ядро интерфаза стадиясында болады. Интерфазада клетканы, ерекшелігіне тн жне клетканы блінуіне ажетті заттар тзшеді. Бл кезде ядродан са, жіпшелерден — хромосомалардан ралан тор рылымы жасы крінеді.

Профазада — митоздь 6іріншi кезеінде хромосомолар спиральданады да, екіден осарланган жіп сияты болып жары, микроскопынан крінеді Интерфаза кезінде хромосоманы осарлануы немесе оны репродукциясы болатынын байаймыз. Бл кезде бастапы хромосомалардын, ркайсысы дл зі ситы жаа хромосома тзеді: Сілілі хроматидтер деп аталатын бл жарты блік профаза кезінде блініп кетпейді, оларды центромера (кинетохором) деп аталатын орта блік біріктіріп cтап трады.

Жануарлар клеткасында интерфазанын, бас кезінде немесе тіпті телефазалы, блінуді, кезінде центриолдар осарланады, бдан кейін профазада жас центриолдар ажырап, клеткань полюсіне арай бліне бастайды. Центриолдар арасында бір буда бліну ршыыны жіішке жіпшелері пайда болады, осы жиынты ахроматин аппараты деп аталады. Блшы ет клеткалары рамындаыдай, ршы жіптері рамында актин белогы болады, ол белок озалысты трлі жадайында жиырылуды амтамасыз етеді.

Профазаны аяталуыны негізгі белгісі — ядрошытар мен ядро абышасы жоалып кетеді, сонын, нтижесінде хромосо-малар цитоплазма мен нуклеоплазманы жалпы массасыны ішінде орналасады.

Прометафаза клеткадаы хромосомаларды экватор жазытыына арай озалуымен сипатталады. Бл озалыс пен хромосомаларды экватор ршыында таралуы метакинез деп аталады.

ОЧетафаза деп хромосомаларды экватор жазытыында ршы сіне перпендикуляр орналасуын айтады. Осы жазытыа орналасан хромосомалар экваторлы немесе метафазалы пластинка райды. рбір хромосома экваторлы жазытыа оны центрлері дл келетіндей болып орналасады, ал хромосомаларды алан барлы денесі одан тыс жатуы ммкін. Экваторлы пластинканы клетканы блінуі полюсінен араан кез-де барлы хромосомалар жасы крінеді, оларды санауа жне формасын байап круге болады. Цитоплазманы алан массасына араанда ршы жіптері тыыз консистенциялана тседі. Олар хромосомалара мынадай жолмен, яни центромераа «жіп екі полюстен келіп жаласады.

Анафазада хромосоманы ажырап блінуі — «комаыда берілгендей» — бір мезгілде басталады да, те тез аяталады. Хромосомалар ажырап бараннан кейін, екі полюстегі оларды саны бірдей болады жне р бліктегі хромосом саны бастапкы клеткадаы хромосома санына те болады. Ядро блінуіні осыідай ерекшелігіне байланысты клетка рпатарында хромосома саны жне оларды сапалы рамы немі траты бола-ды.

Телефазада жас хромосомалар деспиральданады. дараланып крінуі жойылады. Ядро абышасы пайда болады. Бдан кейін ядрошы (немесе ядрошытар) алпына келеді, оны саны бастапы ядродаыдай болады. Ядро енді профазада болан езге-ріспен салыстыранда кері реконструкцияланады.

Цитокинез. Пластидтер бліну арылы кбейеді, сір олар клеткада жаадан пайда болмаса керек. Митохондриялар блі-ну арылы кбейеді деген болжам бар. Жалпы аланда клетка органоидтары репродукциясыны механизмі жнінде мліметтер те аз. Бл процесс асинхронды жреді, ал ол бліктерді бліну жылдамдыы ядро блінуіні жылдамдыымен дл келмейді деген млімет бар. Цитокинез кезінде органоидтарды жа-а пайда болан жас клеткалара блінуінде атал задылы жо, сір бл процесті бак,ылайтын арнайы механизм болмаса керек. Осыан байланысты жас клеткалардаы бір аттас органоидтарды саны бірдей болмайды. Органоидтарды жас клеткалар арасында тедей блінбеуі, оларды кездейсо таралуы клеткаларды тіршілігін бза алмайды. Сір, клеткада бірін-бірі алмастыратын аттас блшектер те кеп болады.

Клетка денесіні блінуі — цитокинез — ядро блінуінен кейін ілешала басталады. Жануарлар клеткасыны блінуі аналы клетканы экваторы бойынша цитоплазманы шетінен ортасына арай буыаталу жолымен жреді. сімдік клеткасында клеткалы аралыты алыптасуына ортасынан шетіне бунаталатын фрагмопласт деп аталатын ршыты атысымен жреді. Осымен митоз аяталады.

Митозды циклді затыы организм тріне, ткаіь типіне, организмні физиологиялы кйіне, сырты факторлара (температураа, жары режиміне т. с. с.) байланысты бірнеше минуттан бірнеше тулік шамасында ауытиды. Митозды жеке фазаларыны ету жылдамдыы згергіш болады.

летканы блінуге дайындыын анытайтын себептер, оиы жргізуші механизм осы уаыта дейін аныталан жо.

летка блінуіні митоздан баса типтері де белгілі.

Амитоз. Ахроматин ршыын тзбей, ядроны тікелей блінуі амитоз деп аталады. Бліну ядроны бунаталып екі блікке блінуімен жреді, кейде бір ядродан бірден бірнеше ядро тзіледі (фрагментация). Клетканы амитоз жолымен блінуі біратар арнайы клеткаларда жне патологиялы тканьдерде немі кездеседі. Мысалы, картопты крахмал тзуші клеткаларында, регенерация кезіндегі блшы ет клеткаларында, рак клеткаларында, арапайым организмдерде болады.

Эндомитоз. Эндомитоз деп клеткадаы хромосоманы репро-дукциялануы кйзінде ядроны блінбей жру процесін айтады. Осыны нтижерінде клеткада хромосома саны кбейеді, кейде ол бастапы санымен салыстыранда ондаан есе артады. Эндомитоз сімдіктердегі сияты жануарларды да р трлі тканьдердегі белсенді жмыс істейтін клеткаларында кездеседі. Кейде хромосомаларды пайда болуы клеткадаы оларды саныны суінсіз теді. Бл кезде р хромосома еселеп еседі, біра жас хромосома зара байланысан кйінде алады. Бл былыс лолитения деп аталады. Ол эндомитозды жеке жадайынан т-рады. Политенді хромосомада жіпшелер саны 1000—2000 шамасына жетеді. Бл кезде аса зор алып хромосомалар тзіледі. Политения былысы біратар диффереицияланан тканьлеткаларда байалады жне ол клетка ядросыны ерекше байланысты болады.

Клетканы белінуі процесіндегі болатын ерекше ды баалау шін,

хромосоманы рылысын жне дайы дамып отыруын яни оны

репродукциясын жан-жаты арастыру ажет.