Оыз мемлекеті (IX . соы – XI . басы): саяси тарихы, тайпалы рамы жне этносаяси байланыстары, шаруашылыы.

арл аанатыны солтстік-батыс жаында, Сырдарияны орта жне тменгі бойында, оан жаласып жатан Батыс азастан далаларында IX-X асырларда Оыз тайпаларыны ежелгі феодалды мемлекеті алыптасты. Оыздарды ата-бабаларыны уелгі оныстанан жерлері Ыстыклді маы. Оыздар IX асырда Сырдария бойына келіп орналасады, біра ондаы кангар-печенег бірлестігімен за уаыт соысуа тура келеді. Махмд ашари Оыз еліні 22 кейбір деректерде 24 тайпаа блінгенін жне р тайпаны з белгі табасы мен туы боланын айтады.

IX асырды аяы мен X асырды бас кезінде оыз тайпалары Сырдарияны орта аысынан Еділді тменгі бойына дейінгі орасан ке жерлерді мекендейді. Оыздарды оныс рістері Ырыз, Орал, Ембі, Ойыл зендеріні бойларында, Сырдарияны аратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін жеткен. Олар Сырдарияны орта жне тменгі аысы бойында, арал ірі мен шыыс Каспий аймаында шоырланып оныс тепті.

X асырда Оыз мемлекетіні астанасы – Янгикент немесе Жаа Гузия деп аталатын ала болды. Ол има даласы арылы Сарысу, Есіл жне Нра бойларына баратын сауда жолыны стінде орналасан. Оыз мемлекеті зіні саяси жне леуметтік трмысы жаынан кне феодалды мемлекет болды. "Жабы” атаы бар жоары билеуші Оыз мемлекетіні басшысы болып саналды. Оыз жабыларыны орынбасарларын Кл-еркін деп атаан. Жоары билеушілер орны мрагерге беріліп отыран. Оыз хандарын сайлау кеестерде ткізілген. Жабуды "инал” деген атаы бар з мрагерлері болан. Жас кезінде оларды трбиелеу шін арнайы аморшылар (атабектер) таайындалан. Оыз жабыларыны йелдері сарай маындаы мірде айтарлытай рл атаран. Олара "атын” деген ата берілген. Сарайда скери кееске сйенетін оыз скеріні бастыы (Сюбашы) маызды орын алан.

965 жылы Оыз жабуы Киев князі Святослав пен одатасып хазарларды таландады. 985 жылы оыздар Орыс князьдарымен бірігіп, Еділ Булариясын кйрете жеді. IX-X асырларда Оыз мемлекетінде ескі рулы-тайпалы институттарды тез ыдырауы жадайында патриархатты-феодалды атынастар дамыды. X асырды аяы мен XI асырды бас кезінде Оыз елінде алым-салыты тиянаты трде жинап отыру жйесі орын алды, бл – мемлекетте траты басару аппаратыны рыланын крсетеді. Оыздарды кпшілігіні басты ксібі кшпелі мал шаруашылыы болды. Оыз тайпаларыны бір блігі Сырдарияны тменгі бойын ыстап, жайлауа Каспий маындаы далаа кшкен. Оыздар негізінен жылы, ой, ешкі, сиыр, гіз, тйе сірген. сіресе, ой сіру шаруашылыы маызды рл атаран. Сондай-а оыз бай-феодалдары жер айыстыран алы жылы йірлерін стаан. Кшпелі оыздар тйе, оны ішінде айыр ркешті ірі тйелер сірген. Оыздар ашылыпен де айналысты. Оыз кедейлері Арал теізінен, Сырдариядан, таы баса да зендерден балы аулап ксіп ылан. алалардаы йлер кбіне тастан, ааштан, амыстан трызылды. Оыздарды Сырдарияны тменгі аысында Жанкент, Жент, Жуара, ал Сырдарияны орта аысында арна, Сткент, Фараб, Сыана жне Сауран т. б. алалары болан. Оларда олнер ксібі, соны ішінде мал німдері мен шикізаттарды деу дамыды. Оыздарда мырашылы ндірісі де ркендеді. Олар мекендейтін ауматарда темір, кміс, алтын, мыс жне асыл тастар ндірілді.

XI асырды басында Оыз мемлекеті лдырай бастады. Оан алым-салыты жыртыштыпен аяусыз жинауа наразылы білдірген оыз тайпаларыны ктерілісі себеп болды. Бл жадай X асырды екінші жартысында кімет басына келген лиханны билік ран кезіне жатады. Жабыны кіметіне арсы халы наразылыын, Жент маына келіп оныстанан салжтарды ксемдері пайдаланды. Салж ксемдері Янгикенттегі оыз билеушілеріне арсы ктерілісті бастап, Жент аласын басып алды, біра оны за стап тра алмады. Осы кезде ел басына лиханны мрагері Шахмлік келіп, мемлекет едуір кшейді. 1041 жылы оыздар Хорезмді жаулап алады. Алайда, арада екі жыл ткеннен кейін оыздарды соы жабысы Шахмлік салжтарды олына тсіп лтіріледі. Салжтармен жргізілген за жылы соыстар Оыз мемлекетін атты лсіретті. Аяында келіп Жабы мемлекеті ыпша тайпаларыны соысынан біржолата лады. Оыздарды бірсыпыра топтары осыдан кейін Шыыс Еуропаа, Кіші Азияа оныс аударды. Енді біразы Орта Азияа, Отстік азастандаы арахан улетіні жне Хорасанны салж билеушілеріні ол астына кшті. Ал XI асырды ортасында ыпшатар таландаан оыздарды кейбір алдытары кейін келе Дешті ыпшатарды тркі тілдес тайпаларына сііп кетті.

Има аанаты (IX . соы – XI . басы): тайпалы рамы жне орналасуы, оамды рылысы, шаруашылыы.

ытай деректемелерінде крсетілгендей (Кимектер) иматар тарихы VII асырдан басталады. Ондаы аталатын яньмо тайпасы зерттеушілерді шамалауы бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларыны бірі болан яньмолар (кимектер) VII асырды бас кезінде Солтстік Моолияны мекендеген, ал VII асырды ортасына таман кимектер Алтай тауларыны солтстігі мен Ертіс іріне кшіп барады. Кимек тайпаларыны басшысы "шад тат” деп аталан. VIII асырды екінші жартысы – IX асырды басында кимек тайпалары ш баытта: солтстік-батыста Отстік Орала, отстік-батыста Сырдария аарымен Отстік азастана, отстікте Солтстік Шыыс Жетісу аймаына арай оныс аударады.

766 жне 840 жылдар аралыында кимектер Батыс Алтай, Тарбаатай мен Алакл ойпатыны жерлерін жайлап, Шыыс Тркістанды мекендейтін тоыз оыздарды теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тайпадан: эймур, кимек, ыпша, татар, баяндр, ланиказ, ажлардан тратын кимек федерациясы рылды. Кимек тайпаларыны басшысы "байгу” (жабы) деп аталады. Бл ата зіні лауазымды дрежесі жаынан шадтан жоары болан.

IX асырды бас кезінде кимектер Сырдарияа арай жылжиды. Бл жерде олар арлтармен одатасып, Сырдария бойындаы жне Арал іріндегі аар-печенег тайпаларын таландайды. Печенегтерді бл жерлерден ыыстырып, осында оныс аударан оыз тайпаларына оларды батыса арай уып жіберуге прменді кмек береді. Мемлекет ішінде тайпалар асйектеріні кілдерінен билеушілерді таайындап отыран.

IX асырды аяы – X асырды бас кезінде, яни Кимек аанатыны рылан уаытынан бастап, оларды ханы тріктерді е жоары лауазымы хакан деп аталан, немесе хандарды ханы деген маынаны білдіреді. Хаканнан кейінгі билік има мемлекетіні рамына енген тайпалар бірлестігін басаран жабуларды олында болан. Олардан кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад-тріктер билеген.

Кимек мемлекетіні алыптасып суіне арай, оларды тайпаларыны рамы да згеріп отыран. Тарихи деректерді крсетуі бойынша, бл кезде аанат рамына кірген тайпаларды саны 12-ге жеткен. Кимектерді 16 аласы болыпты, бастылары Кимекия, арантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан, Банджар, Астур. иматы асйек байлары киімді ызыл жне сары жібектен киетін болан, кедейлері жпыны киінген. има оамында мал-млікті тесіздігіні нтижесінде кшпелі асйектер пайда болады. Малы аз иматар кедейге айналады. иматар ол нермен, а аулау, балы аулаумен шылданып, ыстауларды оныс етіп, шаын мекендерде тран, бл мекендер бірте-бірте алаа айналан.

иматар жазуды білген. Олар ежелгі кне трік жазуын пайдаланып, амыс аламмен жазан. иматар табиатты р трлі кштері мен былыстарын пір ттан, кк тірісі ата-бабаларына сиынан. Олар кнге, жлдыздара, аруатара да табынан. Ертіс зенін асиет ттып, "зен – адамны тірі” деген. лгендерді ртеп жіберген. Олара тас сымбат (мсін) ойып, оан табыну салты кеінен тараан.

XI асырды бас кезінде Орталы Азиядан шыан тайпаларды бірінен со біріні шабуыл жасауы има мемлекетін лсіретті. Бдан баса аанатты з ішінде де билік шін талас-тартыс кшейді. Сондытан оны рамына кірген ыпшатар зіні оныстанан жерлерін тастап, Сырдария бойындаы, Аралды батысы мен Каспийді солтстік іріндегі оыздарды орындарынан озап, оларды отстікке жне ара теіз далаларына кшуге мжбр етті. Оыз жерін басып аланнан кейін, ыпша хандары кшейе тсті.

Осы оиаларды барысында иматар саяси стемдігінен айырылып ана ойан жо, сонымен атар ыпшатара туелді болып шыты. иматарды бір блігі Ертісте алып, екінші блігі Тркістан жне Орта Азия аймаына оныс аударды, енді біразы ыпша тайпаларымен батыса, отстік орыс далаларына арай озалды. Сйтіп, ыпшатар има мемлекетіні орнын басты.