Ыпша хандыы (XI . басы – 1224 ж.): тайпалы рамы, саяси билігі, шаруашылыы, мдениеті.

«ыпша» атауы е бірінші рет 760 жылы ежелгі трікті руникалы ескерткіштерінде аталады. Мсылман деректерінде ыпшатар тыш рет араб географы Ибн Хордабекті (IX .) жылнамалы жинаында шырасады.

656 жылы Батыс трік аанаты лааннан кейін Алтай тауыны Солтстік жаы мен Ертіс ірін жайлаан ыпшатарды едуір мол топтары кимектерді басшылыы мен тайпалар одаыны зегін райды. Алайда негізгі ыпша тайпаларыны зін-зі билеуге мтылан талабы VIII асырды соында оларды кимек мемлекетіні рамынан блініп, батыса арай кшуіне апарып соады. Біра ыпшатар тбірлі туелсіздікке жете алмайды, олар VIII-X . кимек мемлекетіні рамында болып, ыпшатар тарихы кимектер тарихымен оса рледі.

XI . екінші жартысында жазба деректерде брын осы жерде брын аталып келген «Оыздар даласыны» (Мафазат л-гуз) орнына Дешті- ыпша аты пайда болды.

Ертістен Днестірге дейінгі бкіл территорияны алып жатан Дешті-ыпшаты тарихи географиялы облысын шартты трде Еділ бойы арылы аса лкен екі этникалы-территориялы бірлестікке блуге болады: басында тособа рулы улеті тран Батыс ыпша бірлестігі жне Ел-брілі руыны хан улеті билеген Шыыс ыпша аанаты.

ыпша этникасыны аза территориясында рылуы аса за процесс болан, ол ш кезеге блінді:

1.VII-VIII . Kимек аанатыны рамындаы ыпшатар;

2.VIII-IX . Алтай тауларынан батыстаы Еділ зеніне дейінгі террторияа оныстанып, саяси стемдік алан ыпшатар;

3.XI-XIII . Шыыс лыстаы айбынды ыпшатар.

XI . екінші жартысынан бастап ыпшатарды этникалы рамына енген негізгі тайпалар: иматар, баяндурлар, баяуттар, алылар, ран тайпалары. бу-л-азизді хабары бойынша Ысты кл мен Талас жаалауына оныстанан алылар да кірген.

Рашид-ад-Динні жазуына араанда, ыпша оамында ран тайпасыны беделі ерекше болан. Оан себеп Хорезм шахы Мхаммед II шешесі Туркан-Хатун осы ран тайпасынан болан. Моол шапыншылыыны арсаында ыпшатармен Хорезм шахыны арасындаы жасы атынас болан трізді. Сонымен атар ыпша скер басшыларыны кпшілігі де ран тайпасынан болан.

ыпшатарды рамына крші жатан тркі тілдес тайпалар да осылан. ыпшатарды саяси салмаыны кн санап сіп бара жатуына байланысты, тайпалар мен этникалы топтар, здеріні бір этноса жататынын саналы трде сезе отырып, ыпша атын алады. Алайда ыпша жртынын рылып, алыптасуыны аяы кезенін моол басыншылыы зіп тотайды.

 

Хандыты рылуы.

Сырдария бойындаы Оыздар мемлекетін, Орта азиядаы Хорезм шахтар жне арахандар улетімен соыса жне сотыыстара келіп жеткізген. XI . бірінші жартысында буыранан дауылды оиалар ыпшатар мемлекетін руды обьективті себебіне айналды.

XI асырды басында Кимек аанаты лааннан кейін Ертістен Еділге дейінгі ке аума ыпшатарды олына тті. Осылайша, ыпша хандыы (XI .-1219 ж.) пайда болды. XI-XII . Орталы Азия мен Шыыс Европадаы тркі тілдес халытарды ішіндегі саны жаынан е кбі ыпшатар болды. Ордасы Сыана аласы.

ыпша мемлекеті зіні саяси жаынан кшейіп тарих сахнасында елеулі ктерілген кез XI асырды ортасы.

ыпша хандарыны билігі кесінен баласына мраа алып отыран. Хандар шыатын улеттік ру-ел брілі деп аталынан. Махмд ашариді айтуына араанда, XI-XIII басындаы ыпша хандары улетіні алашы атасы Абар хан болан екен (Табар). Орда деп аталатын хан ордасында ханны мал-млкі мен армиясын басаран ханны басару апараты орналасты. скери-кімшілік жаынан ыпша хандыы кне трік дстрлерін сатап, екі аната блінген. О анаты Ордасымен Жайы зені бойында, Сарайшы аласыны орнында, сол анат-ордасымен Сыана аласында тран. О анат екіншісінен кштірек болан. скери йымдар мен скери-кімшілік басару жйесіне айрыша маыз берілген, йткені олардан кшпелі трмыс ерекшелігі толы крінген жне олар кшпелі мірге мейлінше сай, мейлінше олайлы болан.

Билеуші асйек топтарыны (хандар, тархандар, басатар, югурлар, бектер мен байлар) атал иерархиялы жйесі айын крініп отыран, бан оса рулар мен тайпаларды зі де леуметтік маызына арай болінген. Орталы Азиянын кшпелі мемлекеттерінде рулар мен тайпалады ата иерархиясы оамды жне тайпаларды ата негізгі принципі болды.