Ыпшактарды огамды урылымы.

ыпша оамы леуметтік жне жіктік жаынан те болмаан. Мліктік тесіздікті негізі- мала жеке меншік болып табылады. Негізгі байлы жылыны саны болан. Жазба деректер хабарына сйенсек, ыпшатар еліндегі кптеген кісілерді бірнеше мынан жылысы болан, ал кейбіреулеріні жылысыны саны 10 мыа жеткен жне одан да кп болан. Ибн Батутаны (араб тарихишсы) хабарына араанда, жеке меншікті бзан адам атал жазаланан, кдуілгі хты (трелік айту) нормасы олар айыпталуа тиіс деп есептелген. Мселен: егер біреуді атын рласа, атты айтарумен бірге 9 ат айып беруге тиісті болан.

Тменгі топа малы аз шаруалар жатса, ал ола тскен ттындар л ретіде пайдаланылды, ешандай ы болмаан. Ондайлар Орта Азия, Шыыс елдеріне лдыа сатылып отыран. Шежіреде ыпша мемлекетінде арапайым адамдарды «ерлер» деп атаан. Олар за жзінде ерікті боланымен іс жзінде стем тап кілдеріне туелді болан. «Ерлерден» хан есебінде жасатар рылды. Махмд ашариді жазуы бойынша малы жо кедейлер жататар деп аталып, кп жадайда олар ханны немесе стем тап кілдеріні туелдігіне тскен.

Моол мемлекетіні рылуы (XIII .). Шыысханны азастан мен Орта Азияны басып алуы. лыстарды рылуы.

1206 жылды кктемде Орхон зеніні саасында Темучинді жатаушыларды–моол асйектеріні рылтай жиналысыболып, онда олШыыс-хан деген атпен моолдардыміршісіболып салтанатты трде жарияланды. Шыыс хан деген сз моолша «кктен жаралан» деген ымды білдіреді. Сйтіп, Орталы Азияда діретті кштіШыыс-хан империясы рылды .

Шыыс-хан ран мемлекеттінегізіне скери трыдан йымдастыру принципіалынды. Бкіл территориясы мен халы оанат (барунар), сол анат (зар – жоар) жне орталы (гол) атты ш скери-кімшілік округке блінді. рбір округ «тменге» (тмендер) блінді. Оларды райсысы о мы адамнан трды, «мыдар» – он «жзден», ал «жздер», - «ондытан» ралды. «асиетті аыза» сйкес, бкіл Моолия Шыыс-ханны туыстарымен оны олдаушыларды биілігіне таратылып берілген 95 «мыа жіктелді». Бдан баса Шыыс-хана 10 мы зіне шын берілген тадаулы жауынгерлерден тратынкешігі (гвардиясы) ызмет етті. Оны кмегімен Шыыс-хан нояндар мен баса феодалдарды зіне туелді етіп стады.

Моолдарды азастан территориясын жаулап алуы.Шыныс-хан олыны негізгі жорытарыны бірі азастан мен Орта Азия жеріне жасаан жорыы болды, бл жоры олара Шыыс Европа мен алдыы Азияа жол ашты. Шыыс-хан азастан мен Орта Азияа жасаан жорыына зор мн беріп, оан за рі мият зірленді.

1211 жылы Жетісуда Шыыс-ханны олбасшыларыны бірі былай бастаан отрядтары пайда болды. арл міршісі Арслан-хан, орталыы Алмалыта болан туелсіз иелік ран Бзар-хан да зін Шыыс-ханны вассалдарымыз деп таныды.

Моолдарды батыса арай жылжуы 1218 жылы айта басталды. з басыны жеке жауы найманны ханы Кшлікті таландап, бай алалары бар Жетісуды зіне арату шін оан Жебе ноян бастаан скер тобын жіберді.

Жетісуді Шыыс-хан аса кп арсылысыз – а басып алды. Моолдара арсы труа жарамай ашып кеткен Кшлік-ханны жігерсіздігіне, оны діни далауларына, салыпен зар илеткен зорлы – зомбылыына ыза болан найманны феодалдары Шыыс-хана мойынсынатынын білдіріп, з скерлерімен оны ызметіне кірді, ал Кшілікті моолдар Бадахшанда Шыыс тркістандаы Сарыклде уып жетіп, басын алынды.

Шыыс Тркістан мен Жетісуды басып аланнан кейін моолдара Отстік азастан мен Орта Азияа жол ашылды. азастана басып кіруге «Отырар опаты» деп аталатын жадай себеп болды.

1218 жылы Шыыс-хан Орта Азияа Омар -ожа Отрари, Жамал Мараи жне баса саудагерлер басаран сауда круенін жіберді, 450 адамы бар 500 тйелік сауда керуені 1218 жылы жаз айында Отырар аласына келіп жетеді. Отырар міршісі айыр-хан Иналшы саудагерлерді жансыз тышылар деп кдіктеніп, оларды ырып тастауа бйырып, керуенді тонап алды. Шыыс-хан айыр-ханды олыма бер деп талап етті, біра Хорезмшах II Мухаммед бл талапты орындамааны былай трсын, сонымен бірге Шыыс-хан жіберген жазысыз елшілерді лтіруге мір етеді. Осыны зі Шыыс-ханны Хорезмге арсы соыс ашуына себеп болды, алайда бл соысты себептері оны бкіл жаулап алу соыстарыны негізіне алан себептер болатын.

1219 жылы ыркйекте 150 мыа жуы Шыыс-ханны алы олы Ертістен Сырдарияа арай аптайды. Шаатай мен гідей бастаан тмендер Отырарды оршауа алады. Жошы бастаан скерлер Сырдарияны тменгі аысындаы алаларды алуа аттанады. шінші блік Сырдарияныжоары аысындаы алалар мен ыста – кенттерді алуа, ал Шыыс-хан зі кіші баласы Тлей мен Бхараа арай бет ады.

Отырар аласы алты ай бойы берілмей арсыласады. Тек Хорезмшах II Мхаммед кмекке жіберген араджа – Хаджибті Суфи хан апасын ашып шыып, з отрядымен моолдара берілгенде ана моолдар осы апа арылы алаа лап ойды. араджа – Хаджиб лтірілді. Алайда, моолдара аланы алу шін таы бір ай уаыт керек болды. амалды ораушылар тегіс ырыланнан кейін барып, ала 1220 жылы апанда алынды. айыр-хан ола тсіп, Шыыс-ханны алдында келген жерде атал жазаланып лтірілді. Отырар амалын жермен – жексен етіп, Шаатай мен гідей бастаан моол отрядтары Шыыс-хана келіп осылды. Бл кезде Шыыс-хан Бара мен Самаранд арасындаы жолда болатын.

Сырдария бойындаы Сыана аласы ерлікпен оранды. Жеті кнге созылан шабуыла ала трындары табан тіріесіп арсыласты. Бра кп замай Сыана жеілді. Моолдар аланы талап, халын аяусыз ырды. Сол сияты арсылы крсеткен зкент, Баршынкент алалары алынып, арсылы крсеткен Ашнас аласыны турыдары да ырыа шырайды. 1219-1220 жылдар арасында бкіл Сырдарияны бойындаы алалар мен ыста кенттер моолдарды ол астына тседі.

Сыр бойындаы алаларды арсылыын жегеннен кейін Шыыс-ханны скерлері Орта Азияны ішіне баса кктем еніп, 1219 жылдан 1221 жыла дейін моолдар бкіл Орта Азияа ойран салып тті. Хорезмшах II Мухаммед Ирана ашып, кейін Атырау теізі аралдарыны бірінде лді. 1220-1221 жылдардаы ыса жорытарды нтижесінде моолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядаы соыс имылдарын аятады. 1221 жылды кктемінен бастап соыс Хорасан, Ауанистан жне Солтстік Индия мемлекеттеріні жеріне ауысты.

Моол олбасшылары Жебе мен Субедей нояндар басаран 30 мыды скер Солтстік Иранды басып тіп, 1220 жылы Кавказа кірді. Олар аладарды, половцыларды жне ала зінінде орналасан орыстарды (1223 жылы) тас-талан етіп жеді. Моолдар орыс жеріні отстік аймаын ойрандап, аза даласы арылы 1224 жылы Шыыс-ханны Ертістегі ордасына айта оралды. 1225 жылы Шыыс-хан Моолияа айтып келді.

1219 – 1224 жылдардаы моолдар шапыншылыы нтижесінде азастан мен Орта Азия Шыыс-хан империясыны рамына кірді.

лыстарды рылуы. лан – айыр кп жерлерді жаулап алан Шыыс-хан з кзіні тірісінде осы жерлерді трт лына енші етіп лестірді. Шыыс-ханны лкен лы Жошыа Ертіс зенінен Орал тауларына дейінгі жерлер, одан ары батыса арай «моол атыны» тяы жеткен жерлерге дейінгі айматар, Отстікке арай Каспий мен Арал теізіне дейнгі жерлер берілді. Амударияны тменгі жаындаы айматар мен Сырдария ірі де Жошы лысына кірді. Бл жерлер «Жошы лысы» деп аталады. Шыыс-ханны екінші лына Шаатай, ашария, Жетісу, Мауараннахр тиді. шінші лы гедейге Батыс Моолия мен Тарбаатай аймаы берілді. Кенже лы Тлей кесіні ара шаыраы Моолияны мраа алды. Сонымен бірге моолды траты 129 мы адамды армиясыны 101 мыын алды, ал аланы ш баласыны райсысына 4 мы адамнан блініп берілді. Бл лыстарды барлыы араорымдаы (Монголиядаы) лы хан Шыыс-хана баынатын болды.

Жошыны ордасы Ертіс алабында, Шаатайды ордасы Іле алабында болды. гедейді ордасы азіргі Шуешек аласыны маында орналасты.