Кшпелі збектер» мемлекеті (1428-1468 жж.): орналасуы, этникалы рамы, ішкі жне сырты жадайы. Хандыты ыдырауы.

білайыр хандыы. XV . 20-жылдарында азастанны орталы, батыс жне солтстік-батыс айматарында туелсіз феодалды иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан рпаы білайыр (1428—1468) осы айматардаы билікті олына алды. Ол Сырдария бойындаы алалар мен Хорезм шін Темір рпатарымен за соысты. Шыыс Дешті-ыпшаты бытыраы тайпа- ларыны басын осып «Кшпелі збектер мемлекетін» рды.

білайыр хандыыны аумаы батысында Жайытан бастап, шыысында Балаш кліне дейін, отстігінде Сырдарияны тменгі жаы мен Арал ірінен солтстігінде Тобылды орта аысы мен Ертіске дейінгі лан байта жерді алып жатты. Астанасы — алашыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сыана. Халы — збектер деп аталан трік тайпалары (ыпшатар, оыраттар, наймандар, маыттар, арлтар, алылар, йсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, білайыр хан мемлекетіні ішкі саяси жадайын траты ете алмады. Мемлекет бір орталытан басарылмай бірнеше иеліктерге блініп, оларды Шыыс улетіні билеушілері басарып, оларды арасында билік шін толассыз соыстар тотамады.

білайыр хан з билігін ныайтып, жаа жерлер осып алу шін кптеген соыстар жргізіп 1430 жылы Тобыл зені бойында Шайбани рпаы Махмт ожаханды жеді, Хорезмді басып алып, ргенішті таландады. Сырдария іріндегі далада Жошы улетіні Махмд жне Ахмет хандарын жеіп, Орда-Базар аласын тартып алды. 1446 жылы Мстафа ханды тізе бктіреді. Сырдария бойындаы Сыана, Соза, Аоран, згент, Арккті жаулап, Сыанаты астана етті.

XV . 50-жылдары Самаранд, Бхарды шабуылдап, осы ірдегі Темір рпатарыны ішкі саяси міріне араласты. Біра та 1457 жылы з Темір бастаан ойраттардан Сыана тбінде жеіліп, онымен зін орлайтындай ауыр шарт жасасты.

Бл жадай білайыр ханны саяси беделін тмендетті. Нтижесінде XV . 50-жылдарыны аяында Кшпелі збектер мемлекетінен Жнібек пен Керей слтандар бастаан халыты бір тобы Моолстана кшіп кетті. Оларды жазалау шін 1468 жылы білайыр хан Моолстана жорыа аттанып, жолда кенеттен айтыс болды. Осыдан кейін білайыр хандыы ыдырап кетті.

білайырды мрагері Шайх-Хайдар хан ішкі тартыста лті- рілді. Ал, білайырды немересі Мхаммед Шайбани (1470— 1510) аза хандарымен Сырдария мен аратау аймаындаы алалар шін за соыс жргізді. аза хандыы рыланнан кейін білайырдан тараан Шайбанилер рпаыны Шыыс Дешті-ыпшатаы билігі бітеді. Бл жерлердегі билік аза хандарына толы кшті. XVI . басында кшпелі збектерді бір блігі Шайбанилерді бастауымен Муераннахра кшіп кетті. Ондаы Темір рпатарыны билігіні лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядаы кімет билігін тартып алды. азастан жерінде алан тайпалар аза хандыыны ол астына арайды.

Ноай ордасы (XIV . соы – XV .): орналасуы, этникалы рамы. Орданы шекаралас мемлекеттермен зара арым-атынасы.

Ноай Ордасы. Алтын Орданы ыдырауы кезінде пайда болан мемлекеттік бірлестікті бірі — Ноай Ордасы. Ол XIV-XIV асырларда Батыс азастанны бір блігін алып жатты.

Бл мемлекетті атауы Алтын Орданы беклербегі, скеріні олбасшысы, Жошы ханны немересі (1260—1306) Ноай есімімен байланысты. Берке хан лгеннен кейін Доннан Дунайа дейінгі жер Ноайды баылауында болды. Оны рамындаы рулар Каспий маына оныс аударып, Ноай елі атанды.

Ноай Ордасыны негізін салушы - мір Едіге (1395—1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396—1411), «лы мір» атанан. Шыыс улетінен хан сайлау Едігені олында болан. Ноай Ордасы Алтын Ордадан Едігені кезінде блектене бастады. Бл процесс Едігені лы Нраддин (1426—1440) тсында аяталып, Ноай Ордасы Алтын Ордадан XV . ортасында блініп, дербес мемлекет болды. Аумаы: Еділ-Жайы арасы. Астанасы — Жайы зені саасындаы Сарайшы аласы болды. Халы — маыт, ыпша, оырат, арын, арл, алшын, тама жэне т.б. сияты трік тайпалары. Ноай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оан енген тайпалар XV . аяында алыптасан ноай халыны негізін рады.

Ноай Ордасында лысты басару жйесі алыптасып, бір орталыа баынан кімет болды. Орда билеушісі — хан. лыс басында мырзалар тран, олар з иеліктерінде шексіз билік жргізіп, лысты е шрайлы жайылымдары мен рістерін иемденген. лысты атардаы кшпелі малшылары мырзалармен бірге кшіп- онып, алым-салы тлеп отыруа, соыс жорытарына атысуа міндетті болан. Орданы Едіге рпатары басарды. Мрагерлік жолмен берілетін кімшілік, скери, елшілік билік князьді олында болды. Ордада жорыа 300 мы жауынгер шыарылды.

Ноай Ордасыны тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен азастандаы крші мемлекеттер тарихымен тыыз байланысты. Ноайлар тарихы, сіресе кшпелі збектер мен азатар тарихына айрыша жаын. Ембі мен Сырдария арасында кшіп жретін ноайлар азатармен дайы араласып-раласып байланысып жатан. Баса да кшпелі мемлекеттер сияты Ноай Ордасыны шекарасы да сырты саяси жадайа байланысты згеріп отырды. Ноайларды солтстік-шыыстаы ріс-оныстары Сібірге дейін созылып жатады, ал отстік-шыыста олар кейде Сырдария бойында, Арал теізі жаасында кшіп жрген. Оларды билеушілері Уаас би маыт, Мса мырза, Жабыршы жне басалары білайыра Сырдария бойындаы алаларды жаулап алуа жрдемдеседі. Кейін ноайлар аза хандарымен соысса, енді бірде татуласып, ода рып отыран. Ш. Улиханов ноайлар мен азатарды «екі туысан Орда» деп атаан. Ал Ханазар хан «азатар мен ноайлар ханы» атанан.

ХVІ асырда Ноай Ордасыны Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы, саяси байланысы дамыды. XVI . 2- жартысында Ноай Ордасы ыдырап, екіге: лкен Ноайлы (Еділді шыысы) жне Кіші Ноайлыа (Еділді батысы) блінді. Осы тста ноайларды кпшілігі аза хандыына, соны ішінде Кіші жз рамына енді. Осылайша Ноай Ордасын мекендеген тайпалар аза халыны алыптасуында лкен рл атарды.

Сібір хандыы (ХV . аяы – ХVІ .): рылуы, территориясы, этникалы рамы, ішкі жне сырты саяси жадайы, шаруашылыы.

Cібір хандыы.

Сібір хандыы 1420 жыла дейін «Тмен хандыы» деп аталан. Хандыты территориясы лкен боланымен, трындар саны ХVІ асырды ортасында 30 500 адам шамасында болан. азан лааннан кейін, 1555 жылы Сібір ханы Едігер (Тайбы тайпасынан) Мскеу княздігіні бодандыын абылдады. Біра 1563 жылы Кшім хан билікті ола алан кезден бастап, бодандытан бас тартып, орыспен арым-атынасын бірден зіп тастады.

Кшім хан 1569 жылы орыс патшасы Иван Грозныйа: «Сені билігі бізге жрмейді, тату тры келмесе, трысатын жеріді айт…», – деп хат жолдааны жайлы дерек орыс зерттеушісі П.Небольсинні ебегінде айтылады.

Орыс жазбаларында Кшім хандыын «Ертіс хандыы» деп те атаан. Астанасы Ескер (Ескі жер) аласы Ертіс зеніні о жаалауында Тобыл аласынан 16 шаырым жерде ХІІІ асырда бой ктерген. Бл лке азір Ресейді Тмен облысына арайды.

Кшім немесе Сібір хандыыны рамына азіргі Батыс Сібір мен Солтстік азастан лкесі енген. Ханды аза жне Ноай ордаларымен арым-атынаста болан. ыз беріп, ыз алысан. Кшімні лкен лы ли ноай нояны Дін-Ахметті ызын алса, з ызын таы бір ноай ханзадасы Амырзаа берген.

Кшімні хандыы жайлы Протауз жне Эфрон растыран энциклопедиялы сздікте: «Кшім Сібірде 1563 жылы хандыын орнатты. Ертіс, Тобылды бкіл аумаын биледі», – делінсе, орыс тарихшысы А.Оксенов: «Ескер аласыны бас мешітінде Кшімді а киізге ктеріп хан сайлады. Хандыыны белгісі ретінде алтын, кміс монеталар йды. Ол Тмен мен Сібір ханы болып жарияланды», – дейді.

Жарма жорыы. Алтын Орданы рамынан шыан са хандытарды баындыраннан кейін орыс патшасы кшейгенні стіне кшейе тсті. Патша азамны олшопарлары (орыс алпауыттары) «енді Сібірді баындырып алса» деп тн йыдан айырылды. йткені Ібір-Сібірді ен байлыы Ресей саудагерлеріні тсіне кіретін болды. рі Сібір алынса кллі Азияа апа ашылма.

Біра Сібірді жаулау шін скер керек. Бндай тапсырманы кіметті солдаттарына тапсырып, патша жаман атты боланша, Еділ мен Донны бойында арашылы жасап жрген казактара тапсырса сзсіз тиімді болма. Бір опен екі оян ату деген – осы. Біріншіден, мемлекетке маза бермей жрген арашылара жмыс табылып, елді іші тынышталады, екіншіден, арашыларды кшімен Сібір жрты таландалады.

Осындай срия саясатты іске асыру шін кллі Ресейге аты млім алпауыт Строгановтар улеті мен Жарма (Ермак) дейтін арашыларды атаманы тіл табысады. Шаш ал, десе, бас алып йренген Жарматы андыол жасаы 1581 жылды жазында Жайыты жаасында орын тепкен Сарайшыты шабады. Орыс жылнамашыларыны жазуы бойынша, аланы екі мыа тарта халын ырып, слу келіншектерін апта бойы азаптап, тгелдей зорлап лтіреді.

Бнымен тотап алмай ала маындаы ауыл-ыста, елді мекендерді жер бетінен сыпырып, тіпті кне зираттарды зін тгін оймай иратып, у сйекке айналан мрделерді крден суырып алып, тау-тбе етіп ртеп жіберген. Бір сзбен айтанда, кшпенділер «мынау бізді ата-бабамыздан алан жер» деп айтатындай бірде-бір дерек алдырмаан.

Кзіне ан толан Жарма келесі 1582 жылды жазында жасаын бастап Сібір жртыны астанасы – Ескерді (ашлы) басып алуа аттанады. Бірнеше айа созылан анды ырыннан кейін 26 азан кні Жарма сібірліктерді уып шыып, аланы басып алды. Жазушы Мхтар Маауин осы кнді (26 азан) лт тарихындаы е азалы кн ретінде тариха табалауымыз керек, – дейді («аза тарихыны ліппесі», Алматы, 1995 ж. 147-б). Ал осы жоры жайлы «лкен Совет энциклопедиясыны» алашы басылымында: «1581-1584 жылдары Жарма отряды жрген жерін ана бояп, Сібірге жол тартты. Кшім ханды латты», – деп, оны Сібірді баындырушы ретінде матап, ерлігін атап тіпті.

Сібір хандыыны кйреуі. Кшім жеілгенімен ханды рыан жо. Арада екі жыл ткен со 1584 жылы тамызды 5-нен 6-на араан тні Ескерде есіріп жатан Жарматы жасаын кшімдіктер бір тнде тарпа бас салып, ксемін лтіріп, жасаын Ертіске тірідей тоытып жіберді. алан арашылар ашып-пысып а патшаны алдына барады.

Осы жеістен кейін брыны Кшім хандыы айтадан ес жия бастады. ІV Иван айтыс болып, жаадан патшалыты олына алан Федор І Иоаннович Сібір хандыыны кшеюінен орып, арашы Жарма салан ізді срлеуі шпей транда, айтадан шабуылды жаластыруды олай крді. Кп кешікпей Борис Годуновты йарымы бойынша Иван Мансуров пен Данил Чулков басаран алы олды Сібірге арай аттандырды. Блара жолай Василий Сукин басаран арулы мергендер тобы осылды. осындар зебірекпен аруланды.

ысасы, Сібір жасатары орыс скерлерімен 17 жыл соысты. 1591 жылы орыс воеводасы Владимир Масалский-Кольцовты кшейтілген жасаы Кшімге шешуші соы берді. лсіреген кшімдіктерді 1595 жылы воевода Доможировты жасаы да ирата жеді. 1597 жылы Кшім хан алан-тан сарбаздарыны басын осып Тара бекінісіне шабуыл жасады. Біра шабуылы нтижесіз аяталды. 1598 жылды 20 тамызында воевода Андрей Воейков Обь зені бойындаы шайаста Кшім скерін толы таландап, отбасы мшелеріні кейбірін ола тсірді.

Орыстар 1591-1595 жылдар аралыында Сібір хандыын толы баындырды. ыса мерзім ішінде Ресей патшасы басып алан лкелерге 22 жерге ала (бекініс) салып лгерді. 1586 жылы Шым-Тра аласыны орнына Тмен бекінісі, 1587 жылы Тобыл, 1594 жылы Тара, 1604 жылы Томск бой ктерді.

Профессор Н.Фирсов 1915 жылы Петерборда жары крген «Сібір тарихыны мліметтері» атты ебегінде:

Сібірліктер 1616 жылы отарлаушылара арсы соы рет бас ктерді. Ктерілісшілерді патша скері ойдай бауыздап, атын-алаш, бала-шаасына дейін ттына алды. Осылай Кшім жеілгеннен кейін Ресей империясы аза Ордасымен бетпе-бет алды.