Аза халыны алыптасуы. «аза» этнонимі. аза жздері. Кіші жзді ру-тайпалы рамы.

білайыр ханны алматардан жеіліске шыраанынан кейін збек лысында ыдырау басталып, оларды кейбіреулеріні блініп, крші жерлерге кшіп кетуіне келді. Бл туралы Мхаммед айдар Дулатты “Тарих-и-Рашиди” ебегінде айтылан. Кшпелі тайпалар Шу зеніні алабына яни Моолстан аумаына - Есен бы иелігіне оныс аударды.

Керей мен Жнібек з адамдарымен Моолстана моол ханы Есенбыны тірі кезінде келген. Ол ашындарды арсы алып олара Шу алабын жне озы Башы жерлерін бліп берген. Жнібек (бу Саид) – рыс ханны лы Бара ханны лы. Керей Жнібекті жамаайыны Болат слтанны лы.

Жнібек пен Керейді Моолстан аумаына кетуі - збек лысында кейіннен билікті толы алу шін жасалан шара болды.

Есенбыны осындай шешім абылдауына баса да себептер болды, яни, ханны маынасы іштей де сырттай атынастарда оны олдаушы феодал асйектер мен лыс адамдарыны санымен аныталатын еді. Сондытан да оны з жаына нерлым кбірек з кршілеріні жауластарын тартып, оларды з тайпаларына арсы пайдалануа тырысуы – табии былыс еді.

М..Дулаттын “Тарих-и-Рашиди”, “Бахр ал асрар” Махмуд ибн Валиды (парсы тіліндегі) біз Жнібек пен Керейді ол астындаы тайпалар мен руларды жадайы туралы білеміз. 1462 жылы Есенбы айтыс болды, сонымен бірге оны інісі Жнс хан бекіді. Ол зіні ызын дік слтана – Жнібек ханны баласына затып аза хандарымен атынас орнатты.

М..Дулатты сздеріне араанда Жнібек жне Керейді арамаындаыларды сол жылдары збек-азатар деп атаан. Оларды атарына збек лысынан халы лек легімен осыла тсті.

«аза» этнониміні шыуы.«аза» терминіні шыу тарихыны бірнеші болжамы бар:

- Тарихшы Бартольд: “з мемлекетінен, тайпа, руынан блініп жеке мір сруші адам”.

- М.Аынжанов: “хас-са, наыз са деген атаудан аза шыан”.

- XII-XV .тркі тілінде жазылан деректерде: «еркіндік асаушы, батыл» маынасын білдіреді.

- Тркологтарды пікірінше, «аза» терминіні бастапы таралан жері – Шыыс Дешті ыпша.

- Жазбаша дебиетте «аза» термині 1245 жылы мамлюктік Египет мемлекеті ыпшатары кезінде шыан араб-ыпша сздігінде бірінші рет олданылады.

Дстрлі аза оамы ш жзден трады: лы жз, Орта жз жне Кіші жз. Жздерді шыан уакыты, шыу себептері, ішкі мазмны жнінде алымдарды арасында лі орта пікір жо.

Жз – тарихи-шаруашылы жне географиялы айма, белгілі рулы топты территориясы.

Ш. Улихановты пікірі бойынша, "Алтын Орда мемлекетіні ыдырауы кезінде азатар здері кшіп жретін жерлердегі з ытарын амтамасыз ету шін осындай лкен одатар ран". Н.А.Аристовты ойынша, "жздерге бірігу жоар шапыншылыы кезінде шыан".

В. Бартольд: "аза жздеріні пайда болуына географиялы фактор сер етті, табии-географиялы жадайа икемделу жне ауматы ошаулану жздерді мдени-шаруашылы ерекшеліктерін алыптастырды", — деп есептейді.

М. П. Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып: "Жздерді рылуына табии-географиялы себептермен атар саяси оиалар сер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одатар ретінде XVI асырды аяында алыптасты", — дейді.

Шыыстанушы Т. И. Слтанов жздерді рылуы жнінде наты деректерді тапшылыын айта келіп: "XVI асырды екінші жартысында лыс жйесі біртіндеп жздерге ауысан", — деген болжам айтады.

Жз ымыны мні де толы ашылан жо. Біраз зерттеушілер азаты "жз" деген сзін арабты "джуз" — бір нрсені "басты блігі", "тарма" деген сзімен сйкестендіреді.

Кіші жзді рулы рамы туралы алашы мліметтер бізге 1748 жылдан млім жне оны А. И. Тевкелев келтірген. Кіші жзді рулы – тайпалы рамын суреттей келіп, бл жзді ол мыналардан трады деп жазады: «Ірі ру Алшын, ал Алшын екіге, яни аракесек жне Байлы болып блінеді. аракесек брінен де ірі, алты рудан трады, атап айтанда, олар: Шекті, аракесек, Шмекей, Тртара, аракете, арасаал… аракесекке араанда Байлы орташа, 12 рудан трады, атап айтанда олар: Адай, Жаппас, Алаша, Байбаты, Беріш, Масар, Таздар, Есентемір, Алтын, Шытар, Шеркес, Тана… Жетіру, яни жеті ру Кіші жздегі е шаын рулар, атап айтанда, олар: Табын, Тама, Кердері, Керейіт, Жаалбайлы, Телеу, Рамадан».

аза халы алыптасаннан кп брын Батыс азастан ірінде маыт немесе ноайлы тайпалар одаы мір срген болатын. Ноай Ордасынан блінген алшын одаыны негізінде Кіші жз бірлестігі алыптасты. Соан байланысты олар ел арасында “Кіші жз – алшын” атанан. Оны рамына:

12 ата Байлы (адай, алаша, байбаты, беріш, жаппас, масар, таз, тана, есентемір, ысы, ызылрт, шеркеш);

6 ата лімлы (аракесек, арасаал, тртара, кете, шмекей, шекті);

7 ата Жетіру (табын, тама, кердері, керейт, жаалбайлы, телеу, рамадан) тайпалары енеді.

На осы жерде А. И. Тевкелев жетіруа кірген руларды брын бытыраы болып, нерлым кштірулардан теперіш кріп келгенін айтады. Олар здерін бірігу ана сатап алатынын аарып, Туке ханны аылымен, туысты жаынан байланысты емес ода – Жетіру болып бас осан.