Туке хан тсындаы аза хандыы. «Жеті жары».

Тауке хан. аза хандыыны билігі 1680 жылы Жгірді лы Тукеге кшті. Жаа билеуші крген саясаткер, аылды дипломат, дыретті хан болды. Туке ханны зіне дейнгілерден айырмашылыы – хандытаы ерекше леуметтік топты райтын, дала асйектеріні кілі билерді кмегімен зіні стемдігін ныайтуа тырысты. Дстрлі аза оамында билерге ерекше маыз берілді. Билерді шаруашылы, детті-ы, скери жне идиологиялы міндеттерді атаруда ерекше ролі болды.

Туке хан даулы істерді шешуде билер сотыны беделін арттырып, билер кеесін кесімді кім шыаруда ерекше органа айналдырылды. Осыдан бастап билер кеесі аза хандыыны ішкі жне сырты саясатындаы аса маызды мселелерді шешетін траты жйеге айналды.

Туке хан билігіні бір блігін беру жолымен ыпалды билерді мемлекеттік істерге тартуа баытталан саясат станды. Ол азаты ш жзіні е беделді билерді атысумен билер кеесін стті йымдастырып отырады. лы жзде Тле биді, Орта жзде азыбек биді, Кіші жзде йтеке биді беделі ерекше болды. Оларды даналыы мен кемегерлігі ойрат жаулап алушыларына арсы аза халыны кшін біріктіруде, сондай-а хандыты ауыр сындардан аман алып туге баытталды.

Тауке ханны саясаты. Туке хан орыс-аза атынастарныны жаындасуына табандылыпен ол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мнда Туке орыс-аза атынастарыны зара те дрежеде дамуын ныайтуа айын мдделілігін танытты. Ресей мен аза хандыы арасындаы бейбіт келісім-атынастар сатала берді. 1698 жылы ойраттар мен аза міршілері арасындаы арулы атыыстарды жаа кезеі басталды. Жонарды скери шонжарлары манызды сауда жолдары тетін жне ірі сауда орталытары орналасан Отстік азастанны аумаын басып алуды ккседі. азаты Сыана, Тркістан, Отырар, Сайрам, сіресе Соза алалары жоарлармен кресте зіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Туке ханны ойратармен крестегі кейбір сттіліктері оан лкен жеіс келмеді, соыс белсенділігі ойраттардын жаына болды. алма-аза ырыстары толассыз жргізілді. Олардын 1711-12,1714,1717 жылдардаылары ерекше еді. Жоария азатара аса атерлі кауіп тндірді.

1718 жылы азатын барлы ш жзіне билігі толы тараан аза хандарыны сонысы Туке айтыс болды. Туке ханны тсында аза хандыы бір орталыа баанан мемлекет еді.

«Жеті жары». Туке хан билік рып тран кезінде азатардын деттегі ы нормалары бір жйеге келтіріп, толытырады. Тжырымдалан задар «Жеті жары» деген атпен млім, мны зі сзбе-сз аланда «жіті ереже» деген сз. Жеті жарыа кімшілік, ылмысты істер, азаматты ы нормалары, сондай-а салытар, діни кзарастар туралы ережелер енгізілген, яни онда аза оамы міріні барлы жатары амтылан.

кімшілік-ы нормалары мен ылмысты іс ыы. Жеті жары бойынша, жоары билік ханны олында шоарлануа тиіс болды. Зандардын жекелеген баптарына араанда, хан жоары судья болан, ол ылмысы жне теріс ылытары шін соттап, жазаа тартан, шаымдарды араан, салы салу тртібін белгілеген.

«Жеті жары» жеті занан ралды:

1. Жер дауы заы (земельный закон) 2. Отбасы - неке заы (семейно – брачный закон) 3. скери за (военый закон) 4. Сот заы (судебный закон) 5. ылмысты істер заы (уголовный закон) 6. н заы (закон о Куне) 7. Жесір дауы заы (закон о вдовах)

Жасаан ылмыстары шін кінлілер трлі жазалара тартылан. Жеті жарыда «ана анмен, мертіктірсе мертіктірумен кек айтару» заы саталады. Біра билердін кімі бойынша немесе талапкерлерді келісуі бойынша жаза жеілдетілетін болан, мндайда ылмыскер кез келген ылмысы шін тек ана белгіленгн н тлеп жазаланатын.

Жазалаудын е кп тараан трі н тлеу болан. Талапкерлерді келісіу бойынша, тіпті кісі лтірген адамдар да н тлеу арылы мірін сатап ала алан. ылмыскерді жне лген адамны (ататы адам-кедей адам, мырза-л) леуметік тегіне байланысты н млшелерін згеріп отыруы Жеті жарынын тапты сипаты длелдейді.

Отбасы-неке атынастары саласында ата-анасыны з балаларыны міріне ыы орнытырылып, йелдер те ысызды жадайы ныайтыла тскен.

Мрагерлік ы мселерінде Жеті жары, сір, деттері ы нормаларын баянды еткен сияты. Баласы жо блек тран лы айтыс болса, оны мал-млкі кесіне берілетін болды. Ата-анасы айтыс болса, жас балалары е жаын туыстарыны, ал ондай туыстары болмаан жадайда « бгде сенімді адамдарды» аморлыына берілетін болан.

Сот. Соттау ыы тек ханны, билер мен рубасаларын олында ана болды: «Дауды шешу жне кінлі адама кім шыару ханны зі болмаса, талапкер мен жауапкер тратын ауылдардын билеушілерін не асаалдырдан олына болып, істі арауа екі жатан да сайланан арада жруші таы да екі адам шаырылуа тиіс.

Осы задара осымша Туке ханны мынадай есе аларлы баптары осылуа тиіс:

- "Ханы, зі сондайа барлы слтандар, оларды асаалдары мен билеушілері халы істерін талылау шін зде ортадаы бір жерге жиналып отырсын.

- Бірде – бір аза халы жиналысына ару – жарасыз келмейтін болсын. арусыз адамны даусы болмаан жне оан сасы кішілер орын бермеген.

- ару стап жре алатын кез келген адам хан мен билеушілерге жыл сайын мал – млкіні 20 дан бір болігін алыма тлеп отыратын болсын.

- р бір тарматы, румен блімшені з табасы болсын. Табалар сол кезде – а лестіріліп, бкіл мал – млікті кімдікі екенін ашырату шін оларды бріне таба салауа міндетелген"