Сырым Датлы бастаан Кіші жз азатарыны ктерілісі.

Сырым Датлы бастаан лт-азатты озалыс – Кіші жздегі 1783–97 жылдардаы патшалы Ресейді орталы саясатына арсы болан ктеріліс. Ктерілісті басты озаушы кші – арапайым кшпелі халы пен патша кіметіні ысымына шыдамаан би, старшын жне батырлар болды. Кіші жз руларыны барлыы да атсалысты: Шекті, Тртара, аракесек, Шмекей, Кете, Алаш, Серкеш, Таз, Байбаты, Беріш, Табын, Жаалбайлы, ызылрт, т. б.

Ктерілісшілерді масаты – асырлар бойы алыптасан жерді пайдалану жйесін алпына келтіру, Орал казак скерлеріні аза жерлерін басып алуын тотату, Кіші жз Нралы хан оны сарайындаы асйектерді озбырлыына шек ою. Патша казак скеріні озбырлыына арсылыты басаран, баыт бергендерді ішінде старшындар адыр, Садыр жне баса орта буына жататын ру билеушілері. Алайда за мерзімге созылан патша кіметіні отаршылды саясатына арсы баытталан осы ірі ктерілісті халы танысан басшысы Байбаты руынан шыан старшыны, батыр Сырым Датлы болды. 1778 жылы мліметтерге аранда Орал казактарымен атыысты бірінде Сырымны балалары айтыс болды.

Біра ол кезде Сырым Датлы патша кіметіне арсы креске белсене араласпады: Сырымны Орал казак скерлерімен ашы трде кресі 1783 жылды кзінен басталды 1783 жылы желтосанда кездейсо апаста алан казактарды ттынынан 1784 жылы кктемде Нралы хан босаттыран батыр са топтарды басын осып ірі скери ол йымдастыруа тырысты. Сырымны Орал казак скерлерімен кескілескен кресі 1784 жылы маусымда басталды. Ктерілісшілерді негізгі кші тменгі Жайы шебі мен Ор бекіністері тірегінде топтасты. Старшындар Бара, Тіленші, Оразбай, слтан Жантре бас болан ктерілісшілер жоары Жайы бекінісімен Елек алашыыны маайына шоырланды. 1784 жылы араша айында Саыз зеніні бойында Сырымны жанына топтасан адам саны 1000-а жетті. Патша кіметіне ызмет еткен Нралыны ктерілісшілерімен атынасын суыту Орынбор билеушілері тарапынан скери шаралар олдануа трткі болды.

1785 жылы 17 апанда ктерілісшілерге арсы генерал-майор Смирнов басаран 237 казак, 2432 башрттан ралан скерін жіберді. Біра кнні суыынан олар Кіші жз даласына тередеп ене алмай, аза ауылдарын тонап, азатарды ттындап кетті. 1785 жылы кктемде ктеріліс ке ауыма жайылды. 1787 жылды наурызында терілісшілерді таландау шін Орал казак скерлеріні басшысы Колпаков пен Понамарев 1250 арулы казак скерімен шыты. Біра ктерілісшілерді шлейтті жерлерде жруінен мндай табиатты олайсыздыынан олар масаттарына жете алмады. Нралы ханны ашы трде патшаа ызмет етуі ктерілісшілерді оан арсы ойды, ендігі оларды масаты ханды татан тайдыру болды. 1785 жылы старшындар съезі Нралыны хандытан тайдыру туралы шешім абылдады.

Патша міршісімен де арасы суыан, беделінен айырылын Нралы ашып, кейін лпаа жер аударылып 1790 жылы айтыс болады. Осы жадайды патша кіметі отарлауды пайдасына шешпекші болып, О. А. Игельстромны реформасы бойынша ханды билікті жойысы келеді. Сырым Датлы реформаны алашыда олдады, себебі оны кздегені хандар арылы іс жзіне асырылып отыран стемдікке соы беру болатын. Алайда кп кешікпей паша кіметіні зі ханды билікті мддесіне айшы келетініне кзі жетті. Ресейді з ішіндегі Романовтар улетіне арсылы реформаны тоталуына себеп болды. 1790 жылы казак скерлеріні атаманы Д. Донсков азатара арсы имылы ктерілісті айта рлеуіне тткі болады. 1791 жылы Нралыны ліміне байланысты, Ералыны хан болып сайлануы, Сырымны жаа ханды мойындамауы аза слтандары мен старшындары арасында жік туызады. Осыдан кейін Сырымны екі жаты – Орал казактарымен зіне арсы феодалды топтара арсы крес жргізуіне тура келеді. 1794 жылы Ералы ханны лімі,1795 жылы Нралы лдарыны бірі — Есімні хан болып сайланып, Нралы рпаыны хан таына айта оралуы Сырымны Нралы улетіне арсылыын брыныдан да ршітті.

Бл жадай Сырым тобыны хан сарайына ттиылдан шабуыл жасап, Есім ханны лтірілуімен тынды. Біра ханны ліміне Сырымны жеке басыны ешандай атысы болмады. Хан лгеннен кейін елде екі билік болды: бірі — Нралы лы ратай хан сайланса, екіншісі Игельстромны сынуымен жзеге асан Айшуа слтан траалы еткен хан кеесі. Оны рамына Нралы ханны рпаые кіргізген жо, себебі осылай патша кіметі Сырымды з жаына жаындатуа тырысты. Біра олар ателесті. аратайды хан болып сайлануы Сырымны ыпалын айтадан кшейтті.1797 жылы слтан аратайды уынынан тылу шін Сырым Датлы Хиуа хандыына тіп кетті. 1802 жылы белгісіз себептермен Сырым Хиуа хандыында дние салды.