Ж. «Сібір ырыздары туралы Жары» мен 1824 ж. «Орынбор ырыздары туралы Жары» жне оны мні.
1781 жылы Абылай лгеннен кейін Орта жзде оны лкен баласы слтан Ули хан болып жарияланды. Ули ханны аталдыы оны ол астындаыларды наразылыын туызды. 1795 жылы азатар патшаа оны татан алу жнінде тініш жасады. 1815 жылы Орта жзде Улиді позициясын лсіретуге тырысып, кімет екінші ханды, Бкейді таайындады. 1817 жылы Бкей хан жне 1819 жылы Ули хан лгеннен кейін Орта жзде жаа хандар бекітілмеді. Патша кімшілігі хан кіметін таратып, «Сібір ырыздары туралы устава» сйене отырып, басаруды жаа аппаратын рды, бл уставты 1822 жылы Россияны XIX асырда белгілі либералды пиылдаы айраткер, з дуіріні аса білімді тлаларыны бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бл жмыса болаша декабрист Солтстік оамны мшесі Г.С. Батеньков белсене атысты. Оан М.М. Сперанский жергілікті статистика шін материалдар зірлеу мен жинауды тапсыран еді.
Орта жзде жаа кімшілік рылым мен сайлау жйесі енгізілді. «Уставта» денсаулы сатау жнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтанда ырдаы бекіністер гарнизонына ызмет крсету шін ауруханалар салу, кшпелі халы арасында шешекке арсы егу жмысын жргізу белгіленді. азатара арналан балаларын жалпы негіздерде империяны оу орындарына жіберуге ы берілді.
Жарымен міндеткерлік пен салытарды жаа санаттары енгізілді. Реформа азастанда сауда-экономикалы рдісті суі шін о алышарттар тызды. Жарыны негізінде азатара з тауарларын еш шектеусіз еркін ткізуге ммкіндік берді.
1822 жылы Сібір екі блімге: бас басармасы Иркутскіде болатын Шыыс бліміне (Сібірге) жне орталыы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болан Батыс Сібірге блінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск жне Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына аза даласыны Орта жз оныстанан жерлері мен лы жз оныстанан жерлеріні бір блігі кірді. Ол жер «Сібір ырыздарыны облысы» деп аталды да, 1822 жылы оан арналып «Сібір ырыздары туралы устав» талдап жасалынды.
«Устав» бойынша «Сібір ырыздарыны облысы» сырты жне ішкі округтерге блінді. Сырты округтерге Ертісті сыртында кшіп-онып жрген азатар кірді. Округтер болыстара, болысты ауылдара блінді. Болысты блуді негізінен жерауматы (территориялы) емес, рулы принцип алынды. Сондытан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеали, аржас жне т.б деп аталды. Жаа зады іске асыру барысында рушылдыты іргесі сгіліп, айтааларлытай згерістерге шырады. азатарды белгілі бір кімшілік шеберінен екінші бір кімшілікті жеріне ауысуы шектеліп, брыы кшіп онуды рулы тртібі бзылды.
Ауыл старшиндері азатардан сайланды. Болыстыа слтандар сайланып, бл ызмет шын мнісінде атадан балаы мра болып алдырып отырды.
Полиция мен сот кіметі органдарын округтік приказ басарды, ал олара ш жылды мерзіммен сайланатын аа слтандар билік жргізді. Оларды патша кімшілігі белгілеген орыстан екі кеесші болды. Сонымен атар аза зиялылырынан слтандар мен билерді сайлауы арылы ойылан екі заседатель отырды.
«Жары» билер сотын жалпы империялы сотпен біртіндеп алмастырып, оларды ытарын шектеуді негізін алады. Сот кімшіліктен блінбеді. Жергілікті кімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар ылмыс істеді деп айыпталан адамдарды іздеп табу, тергеу жне оларды стау міндеттерін атарды.
1822 жылы «Жары» бойынша барлы сот істері ш категорияа блінді: а) ылмысты істер; б)даулы істер; в)басару стінен берілетін шаымдар жніндегі істер. ылмысты істер империясы жалпы задары негізінде округтік приказдарда аралды. ылмысты істерден згеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті олданылып жрген дет-рыптарды негізінде билер соты талылады.
Орта жзді кімшілік рылымы:
ОКРУГ (15-20 болыс) - Басарушысы- округтік приказ жне аа слтан
БОЛЫС (10-120 ауыл) - Басарушысы-болыс слтаны
АУЫЛ (50-70 шаыра) - Басарушысы- ауыл старшыны
1822 жыл- Орта жзде ханды билік жойылды.
кімшілік-саяси реформаны салдары:
-азастанды басаруды жеілдетіп,зара рулы ырыстара соы берді.
-лкені шаруашылы жаынан игеруге олайлы жадай жасады.
-Ресми отаршыл саясатын кеейтуге жол ашты.
-Ханды билікті жойды.
Орынбор ырыздары туралы Жары. 1822 жылы Орынбор генерал- губернаторы П.К. Эсенні дайындаан жобаны 1824 жылы Азия департаменті комиссиясыны мжілісінде бекітілді. Бл жоба «Орынбор азатарын басаруды Уставы» деп аталады. «Уставта» «Патша азам императорды нсауымен ырыздар даласын басаруды жаа жобасы жасалынып, Кіші жзде басару Ішкі Орда ханы Жгірге жктелсін жне даланы шке бліп, рбір блікті басару шін аа слтан таайындалсын» ,- делінген. 1825 жылы Кіші жз шке блінді:
Реформаны салдары:
- Орталы басару ныайтылды.
- Табиат байлытарын кеінен игеруге ммкіндік алды.
1824 жыл Кіші жзді соы ханы Шеразы Орынбора ызметке шаырылып, Кіші жздегі ханды билік жойылды. Ескеретін нрсе, Кіші жзді шке бліп (батыс, отра, шыыс), ішкі басару жйесінде хандыты жойанымен 1824 жылы басару жйесі жергілікті лт кілдеріні олында алды.