И.Тайманов пен М.темісов басаран Кіші жз азатарыны ктерілісі.

Ктерілісті негізгі себептері:

- Ашалай салыты суі;

- Кз сайын р шаыраты хан сарайыны мтажына ны 70 сомды жылы беруге міндеттенуі;

- Кшіп-онаны, шп жинааны , орыс помещиктеріні шабындыын басып ткені шін салы тлеуі;

- Жгір ханны ділетсіздігі мен раымсыздыы.

1833 жылы Жгір ханны айын атасы арауыложа Бабажанлын Каспий теізі іріндегі аза руларына билеуші етіп таайындауы-ктеріліске трткі болды.

Ктерілісті негізгі озаушы кші-шаруалар, сонымен бірге оан старшын, билер де атысты. Ктеріліс басшылары Исатай Тайманлы, Махамбет теміслы.

Ел ауызындаы гімеде Исатай Тайманлы Атырау облысы, ызыложа ауданы, Жанкелдин совхозы Тайман жолы деген жерде 1791 жылы кшпелі шаруа отбасында дниеге келген.

Истайды жасты шаында оан те лкен ыпал жасаан адамны бірі немере аасы Жабал Беглілы болан. Ол Истайды сіп, азаматты кзарасыны алыптасуына, жетілуіне ыпал жасап, трбиелеген.

Бкей хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш руыны Жайы бліміні старшины етіп таайындап, 1814 жылы Орынбор шекаралы комиссиясы старшындыа бекітті. 1817 жылдан бастап, батырды патша чиновниктерімен байланысы салындай бастады. 1817, 1823 жылдары Орынбор генерал-губернаторыны нсауымен сота тартылды. Исатайды е жаын серігі –аын, Беріш руыны старшины Махамбет теміслы (1804-1846 жж.).

1829 жылы 15 шілде - 1830 жылы ыркйек аралыында Махамбет Калмыков трмесіне амалды. Оан халы арасында хан иелігінен кетуге жне жайытын сол жаасына туге гіт жргізді деген айып таылды. Махамбет орыс жазушысы рі этнограф Р.И.Дальмен жне оымысты саяхатшы Г.С. Карелинмен тызыз арым-атынаста болды. Оны ледерінен Кіші жзді амтыан ктерілісті масаттарын, басты талаптарын айындауа болады.

Ктерілісті басты масаты:

1. Хан озбырлыына шек ою.

2. Шаруалар жадайын жасарту.

3. Жер мселесіндегі патша кіметіні отаршылды саясатын згерту.

4. скери бекіністерді салынуын тотату.

Ктерілісті сипаты: Антифеодалды отаршылдыа арсы.

Ктерілісті барысы. Ктерілісті кезедері- ш кезеге блінді.

Бірінші кезе: 1833-1836 жылдыра келеді жне арулы ктеріліске зірлік кезеі ретіде сипатталады.

Екінші кезе: ктерілісшілерді хана арсы аттануынан бастап оларды жеіліске шырауына дейінгі-1837 ж. арашаны орта шеніне дейінгі кезе.

шінші кезе: Исатай мен Махамбет бастаан ктерілісшілерді шаын тобыны Жайыты сол жаалауына туінен

Ктерілісті жеілуі: Исатай басаран ктерілісті тез таландау шін, Орынбор губернаторы В.А.Перовский барлы кштерді жмылдыра бастады. В.А. Перовский бл ктерілісті Кенесары асымлы басаран лт азатты ктеріліспен бірігуінен сескенді. Подполковник Гекке басаран жазалаушы отрядтар Исатай олын таландау шін аттанды. Исатай 500 сарбазымен слтан Айшуалына соы беру шін, айыпали тобынан блінді. Айшуалы тобыны Гекке тобымен осылып, лгергенін батыр байамады.

1838 жылы шілдені 12-сінде Абла деген жерде ктерілісшілер Гекке мен Айшуалы басаран отрядтан жеілді. Ауыр жараланан Исатайды казактар ылышпен шауып, атып лтіреді.

Ктерілісшілерден 70–80 сарбаз ліп, ожахмет, Балабек бастаан алты адам ттына тседі. Бас сауалап ашан ктерілісшілер, Абла шайасында Исатайа кмекке келмеген слтан айыпали тобына осылудан бас тартты. аландары кресті одан рі жаластырды. 1838 жылы шілдені 23–інде Махамбет бастаан ктерілісшілер хан ауылына шабады. Махамбет 1846 жылы азанда хан жендеттеріні олынан аза болды. ола тскен ктерілісшілерді Гекке жазалады. ожахмет теміслы, Балабек Нржанлы, Бекен Сарылы 8 жыла Ригаа, са Тлегенлы мен Жнібеклы Сібірге жер аударылды. Ктерілісті ана бояан аза феодалдары жне казак офицерлері, солдаттары марапатталды. Ктерілістен кейінгі жылдарда шаруаларды ауыр жадайы згермеді.

1836 – 1838 жылдардаы ктерілісті негізгі масаттары орындалмады.

Ктерілісті жеілу себептері.

• стем тап кілдеріні опаздыы.

• Ктеріліс басшыларыны Кіші жздегі жне Ішкі Ордадаы ктерілістерді біріктіре алмады.

• ару – жараты тесіздігі.

• Стихиялыы, йымшылдыты жеткіліксіздігі.

• Патша кіметіні жазалау отрядтарыны кші басым болуы.

• Ктерілісшілерді бір блігіні з ісіне сенімсіз болуы.

• Ктеріліс жергілікті (локальды) сипатта болды.

Нтижесі:

• Салы млшеріне шек ойылды.

• Патша кіметі аза старшиндарымен санасатын болды.

• Ішкі Ордадаы ханды билікті лсірегендігін длелдеді.

• аза феодалдарыны отаршылды басару мен байланыста екенін крсітті.

• ртрлі халытарды анаушылара арсы бірігіп кресуіні негізі аланды.