Ктерілісті барысы.

1837-1847 жылдардаы ктеріліс бкіл азастан жерін амтыды. Ктеріліске Абылай ханны немересі, асым слтанны баласы Кенесары (1802-1847 жж.) слтан басшылы жасайды.

1837 жылы араша айында Кенесары ызылжар (Петропавл) маында Атау бекінісіндегі азак отрядына шабуыл жасап, патша кіметіне ашы арсылы білдірді. Бл ктерілісті басталуы болды. 1838 жылы 26 мамыр кні Кенесары бастаан ктерілісшілер Амола бекінісін шабуылмен басып алып, ртеп жіберді. Амолаа иелік еткен Карбышев пен слтан оырлжа даймендіулы бекіністі тастап, ашып кетеді. 1838 жылды жазы мен кзінде Орта жз азатарыны басым блігі Кенесарыны олдайды. 1838 жылы кзде ктеріліс Кіші жз іріне тарайды. Батыр Жоламан Тіленшілы ктеріліске осылады.

1841 жылы тамыз айында Кенесары сарбаздары Ташкентке аттанып, біра жпалы ауруды таралуынан жоры тотатылды. Бл жолы Кенесары олы оандытарды билігіндегі Соза, Жааоран, Амешіт, Жлек бекіністерін оршауы жне бірнеше бекіністерді алуы сарбаздарды рухтандырды. оан ханы Кенесарыа ода жасауды усынып, біра батыр оны абылдамайды.

Ктерілісті кееюінен сескенген патша кіметі ктерілісті тезірек басуа тырысады.

Орынбор губернаторы Обручев пен Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков ктерілісті басуа скер жібереді. 1842 жылы Кенесары олына арсы баытталан Сотников басаран жазалау отрядтары жіберілді. Сібір жазалау отрядтары бейбіт аза ауылдарын ойрандап, 14000-а жуы малын алып, 100-ге жуы адамды лтірді.

1843 жылы 27 маусымда старшын Лебедев басаран, 300 адамнан тратын казак отрядтары ктерілісшілерге арсы аттанады. 1843 жылы тамызда ктерілісшілерге арсы Жантрелы, Айшуалы, Бизанов, подполковник Генс басаран 5000 адамнан ралан жазалаушы топ йымдастырылды. Омбы жне араралы маында жазалаушылырды осымша тобы жасаталды. Кенесарыны басын кескенге 3 мы сом белгіленді.

1843 жылы 1 жне 7 тамызда ктерілісшілер казактарды Орынборлы тобымен шайасып, казак Сарбаздары шегінді. 1843 жылы 17 тамызда полковник Бизановты тбы ешандай нтижеге жетпей Ор бекінісіне оралды.

1844 жылы 21 шілдеде ктерілісшілер слтан Жантрелы басаран отрядты женіп, 44 слтан аза табады, слтанны аман алан тобы Тобыл зеніне арай шегінеді. Кенесарыа арсы кресте дрменсіздігі шін старшын Лебедев Орынбора шаылырып, сота берілді.

1844 жылы Кенесарыны жеістері Орынбор кімшілігін Кенесарымен келіссз жргізуді бастауа мжбур етті. Кенесары патша кіметімен тартысты келіссз арылы шешуге бдан брында ойлаан болатын. 1838 жылы желтосанда Батыс Сібір геренар-губернаторы князь Горчакова жне I Николайа арналан хатты тапсыруа жіберген елшілігінде Кенесарыны ойан алашы талаптары:

1. аза жерлеріндегі округтік приказды жою.

2. Абылай хан кезіндегі аза жеріні дербестігін алпына келтіру.

3. Салы жинауды тотату.

Біра Кенесарыны елшілігіні бес кілі ттына алынып, жазаа тартылан болатын.

Кенесарыны ойан екінші талаптары.

скери бекіністер салынбаан Актау, Есіл жне Нра – Жайы зеніне дейінгі ірді Россия билігінен босату.

1845 жылы суір айында Кенесары ауылына орыс елшілері Долгов пен Герн келді. Біра бларды талабы аза жерінде отарлау саясатын Одан рі жргізу болды.

Кенесары ханны соы шайасы ырыздарды Кекілік-Сегір деген жерінде болады. ырыз манаптары мен Вишневскийді отряды жне оан хандыыны скерлері "Алмалы сай" шаталында Кенесарыны сарбаздарын ш жатан оршауа алады. Таулы айма хан Кенені сарбаздарына басымды крсетуге ммкіндік бермеді. Сонымен атар, Рстем слтан мен Сыпатай батыр бастаан жасатарды рыс алаынан кенеттен шегініп, кетіп алуы да жадайды иындатан болатын. здерінен бірнеше есе кші кп жаумен болан аарманды шайаста Кенесары хан 32 аза слтанымен бірге ттына тседі. Наурызбай батыр аза табады. ырыздарды олына ттына тсіп алан Кенесары хан патша чиновниктеріні алдауына тсіп, сыйлытар алан ырыз манаптарыны тарапынан лтірілді. Кенесары ханны асіретті лімінен кейін оны жетекшілігімен болан асиетті азатты кресі де жеіліске шырады. Кенесары бастаан азатты кресті кейін оны баласы Сызды слтан жаластырды.

Патша кімшілігіні ойан талаптары:

1. Кенесарыа баса елдермен дипломатиялы байланыс жасауына тыйым салу.

2. Ктеріліске атысан аза руларына кімет межелеген жерлерде ана кшіп-онуа русат ету.

3. Кенесарыны Орынбор казактарыны иелігін Россия империясыны бір блігі ретінде мойындаан жадайда ана ктерілісшілерге кешірім беру.

Екі ай бойы Кенесары ауылында болан елшілір талаптарын орындата алмай Орынбора айта оралды. Екі жа бір-біріне талаптарын мойындата алмаандытан, келіссздер тотатылды. 1845 жылы патша кіметі аза жерін бекіністер салу арылы отарлауды жаластырда тсті (Ырыз, Трай зендері бойында салынды).

Жеілу себептері:

1. Кптеген аза феодалдары Кенесарыны олдамады.

2. аза халы арасында рулы алауыздытар, руа жіктелу басым болды.

3. Россия билеушілерінен жеілдіктер алан асйектерді бір блігіні орталытанан феодалды мемелекет уруа мдделі болмауы.

4. Ктерілісті олдамаан ауылдара Кенесары аса атты жаза олданды.

5. азатар ырыздармен, оандытармен болан шайастарда Кенесарыны олдамады.

6. Бхар, оан феодалдарымен соысып, кшін сарыан Кенесары олы Россияа арсы тра алмады.