Есет Ктібаров жне Жаожа Нрмхамедов бастаан ктерілістер: аумаы, нтижесі жне маызы.

Есет батыр Ктібарлы (1807–1888) — халыты йгілі батырларыны бірі. Ресей империясыны отаршылды саясатына арсы лт-азатты озалысты басшысы, Кіші жзді аба руыны басарушысы болан. Атбе облысыны Шалар ауданындаы Шалар клінен жеті-он шаырым жердегі Аши бойында дниеге келген.

1838 жылы Жоламан батырмен бірге ктеріліске шыып, Елек оранына шабуыл жасаан. 1847–1878 жылдары Жаножа батырмен бірге оан, Хиуа хандытарына арсы шыты. 1847–1858 жылдары Есет батыр Арал теізіні батыс жаалауын, лкен жне кіші Борсы мдары мен Малжар тауларын, Жем, Саыз, Ырыз, Елек, Ойыл, ыйыл зендеріні бойын жайлаан азатарды Ресей империясыны отаршылды саясатына арсы ктерілісіне басшылы жасады. ХІХ асырды 40–50 жылдарындаы Есет Ктібарлы бастаан лт-азатты ктерілісі, негізінен, са имыл-рекеттермен сипатталды.

Олар шекараа жаын орналасан Ресей бекеттеріне шабуыл жасап отырды. 1853–1854 жылдары Есет батырды басшылыымен арулы ктеріліске шыан Кіші жз азатарыны шекаралы кімшілікпен атыыстары болды. 1853 жылы осы ктерілісті басуа слтан Арыстан Жантрин, екі казак отряды мен 200 жігітті бастаан слтан Таукин, Орал бекінісінен майор Михайлов пен 600 жігітті бастаан слтан Е.асымов аттанды. Патша кімшілігіні бл жоспарынан хабардар болан Есет батыр Ктібарлы шекті ауылдарын стіртке жіберіп, зі 800 жігітпен жазалаушы отрядтарды ктіп алды. Жасы аруланан жазалаушы отрядтарды ктерілісшілерге арсы бл жорытары нтижесіз болды. Орынбор генерал-губернаторыны нсауымен ктерілісті басу келесі кктемге алдырылды. Есет батыр Ктібарлы 1853–1854 жылды ысын лкен Борсыта ткізді. 1854 жылы ктерілісшілерді саны 1500-ге жетті. Олар Ресей кіметіні алдына: аза ауымынан тйе жинауды тотату, жайылымды жерге еркіндік беріп, Жем, Малжар, Елек, обда, жайы зендеріні бойларына кшіп-онуа ммкіндік жасау туралы талаптарын ойды. 1855 жылы Орынбор генерал-губернаторы Кіші жзді бір топ билеуші слтандарына ктерілісті басып, Есет батырды ола тсіруге ата тапсырма береді. Маусымны аяында тапсырманы орындау шін 900 адамды отрядпен, зіне бекітілген екі зебірегі бар казак жздігі жне дистанция бастытарымен бірге Арыстан Жантрин жорыа аттанып, Ор бекінісінен 140 шаырым жер шамасындаы Елек зеніні жоары саасындаы Суысу шаталына келіп бекінеді. Слтан ордасы мен ктерілісшілер арасында бірнеше кн бойы келіссз жргізіліп, екі жа наты шешімге келе алмайды. Осыдан кейін Есет батыр з адамдарымен кеесіп, слтан ордасына шабуыл жасауды ойластырады. 1855 жылы шілдеде ктерілісшілер слтан ордасын ттиылдан шабуылдап, А. Жантрин бастаан он шаты би-старшындарын лтіріп, казак отрядын таландайды. Бл оиаа мазасызданан Орынбор кімшілігі ктерілісшілерді басуа таы да жазалаушы отрядтар жіберіп, олар аза ауылдарын ырына шыратты. 1856 жылы ыркйекте скери дала сотыны кімімен А. Есмамбетов, . арин жне Е. Айналовтар атылды. 1857 жылы Ерназар Кенжалин, Бекет Серкебаев, таы баса 18 адам Сібірге жер аударылды. 1858 жылы ыркйекте Бородин басаран жазалаушы отряд ктерілісті біржолата басты. Есет батыр ктерілістен бас тартан со, оан кешірім жарияланды. 1859 жылы тамызда бір топ слтан, билермен бірге Санкт-Петербора жіберіліп, 24 тамызда патша Александр ІІ-ні абылдауында болды. 1861 жылы Есет Ктібарлы аба руыны басарушысы болып таайындалды. 1869 жылы Ырыз уезі бастыыны кмекшісі болып бекітілді. 1873 жылы Хиуа жорыына атысаны шін патшадан алтын медаль алды. 1879 жылы ол ызметтен босатылды.

Есет батыр Ктібарлы 1888 жылы артайан шаында дние салды.

Нрмхамедлы Жаножа (1774–1860) – батыр, Сыр бойы азатарыны Хиуа, оан хандытарыны езгісіне жне Ресей отаршыларына арсы лт-азатты ктерілісіні басшысы. азіргі ызылорда облысыны азалы ауданында туан. 19-шы асырды 20-шы жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал теізіні шыыс жаалауын оныстанан азатара з стемдігін жргізе бастаан Хиуа, оан хандытары 1830–1840 жылдары жергілікті халыа ктемдігін одан рі кшейтті. Хиуа хандыы Жаадария, уадария, ызылмнан тіп, осоран, Арал теіздеріне дейінгі аралытаы Сыр бойындаы азатара шапыншылытар жасап, малын барымталап, йел, бала-шааларын ттына алып кетіп отырды. оандытар шекара бекітіп, кімшілік рып, 1817 жылдан бастап салына бастаан бекіністерінен ркез жасатар шыарып, бейбіт елді шауып, алым-салы жинап трды. Осындай зорлы-зомбылытан жапа шеккен азатар, жастайынан ділдігімен, батырлыымен елге танымал болан Жаножаны тірегіне топтасады.

Жаножа 17 жасында Кіші жз рамындаы лімлы тайпасыны жергілікті рулары сайлап алан ылышбай ханны Хиуа бекінісіне жасаан жорыы кезінде жасаа елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей тран араалпа батыры Тыыны жекпе-жекте лтіреді. Осы жорыта ділетсіздігі шін ылышбай ханны зіне де ол жмсайды. Бл кездерде Жаножа ауылы арамды жайлап, Ырызды ыстайтын. оан хандыыны Соза бекінісіне орналасан кімдеріні жергілікті халыа салынатын алым-салытан тыс крсеткен зорлытары азатарды бас біріктіріп, бл амала шабуыл жасауына себепкер болады.

 

Созата тратын рман би араша тсуін тініп, Жаножаа арнайы хабар жібереді. Жаножа елден ол жинап, Созаа жорыа аттанып, жолда Жааоран, Желек бекіністеріндегі оандытарды уады. 1830 жылды кзінде Соза бекінісін оршауа алып, кмекке келген оанды Таан палуанды жекпе-жекте ола тсіреді. Одан кейін Жаножа Созаты басып алады. 1836 жылы Аирек деген жерде елге тізесі батан осы Аймхамед палуанды Жаножа жекпе-жекте лтіреді. Басшысы мерт болан палуанны жасатары бас сауалап ашуа мжбр болады. Жаножа бдан кейін де Сыр бойындаы азатарды хиуалытарды езгісінен тару шін, оларды бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырады. Оны бл жорытары нтижелі болып, Хиуа бекіністері кп шыына шырайды.

1845 жылды кктемінде Хиуа хандыы Сыр бойындаы ираан бекіністерін алпына келтіру шін 200 жаса аттандырады. Жаножаны жігіттері блармен рыс салып, кері айтарады. 1847 жылы кктемде Хиуа бегі Уайыс-Ниязды скері Атанбас, Аирек, амыстыбасты жайлап отыран азатара шабуыл жасап, 1400 йді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылды тамыз айында Хиуа бегі ожанияз бастаан шапыншылар аза ауылдарын таы да тонауа шыратады. Хиуалытарды мндай шапыншылыы бір жылда бірнеше рет айталанады. Тонауа шыраан елін орауа Жаножа 700 сарбазбен арсы шыады. рамында екі мы скері бар хиуалытар Жааала бекінісіні тірегіне шоырланады. Жаножаа Ресейді Райым бекінісіні бастыы Ерофеев бастаан отряд келіп, хиуалытарды таландауа кмектеседі. 1847 жылы Райыма келіп, бекініс сала бастаан Ресей скерлеріне Жаножа арсылы крсетпейді.

Сол кездегі Орынбор генерал-губернаторы В. Обручевпен жолыып сйлескен со Жаножа онымен орыс скері жергілікті халыты тыныштыын бзбайтындыына жне хиуалытарды шапыншылыынан орайтындыына келіседі. Біра кейін іс жзінде керісінше болады. Патша шенеуніктері мен скерлері ауы-ауы елді тыныштыын бзып, бл кезде егде тартып отыран Жаножаа да маза бермейді. Орынбор шекаралы комиссиясыны Сырдария жйесі бойынша кілі И. Осмаловскийді кмекшісі болып есептелетін тілмаш Мхаммедхасан Ахмеров шабармандарын пара жинауа Жаножа ауылына жмсайды. Жаножа оларды «орыс заында мндай салы млде жо» деп уып жібереді. Осындай келесіз былыстара ашуланан Жаножа ктеріліске шыуа мжбр болады. 1856 жылы желтосанны соы кндерінде ктерілісшілер азалыны оршауа алады. аратбе маындаы Л. Булатовты отрядына бірнеше рет шабуыл жасайды. Ктерілісті бас кезінде Жаножаны 1500-ден аса сарбазы болса, 1857 жылы атарда оларды саны 5000-а жетеді. Жадай Орынбор генерал-губернаторы В. Перовскийді атты аладатты. Ол генерал-майор Фитингофт бастаан 300 атты казак, 320 жаяу скер, 1 зебірек, т. б. аруларымен оса слтан Елікей асымов бастаан бірнеше жз аза жасаы бар жазалау отрядын аттандырады. Екі жа Арыбалыты тсында кездесіп, бірнеше дркін шайас болады. Баайшаына дейін аруланан жазалаушы отряда ктерілісшілер арсы тра алмай, шегінуге мжбр болады.

Екі кн бойы ізіне тскен жазалаушы отрядты кзіне крінбей, ктерілісшілер ызылма ойысып кетеді. Жазалаушы отряд жолда кездескен аза ауылдарын шауып, тонаушылыа шыратады. Фитингофт бастаан жазалаушы отряд апан-наурыз айларында ктерілісші халыа арсы таы бірнеше рет жорыа шыып, аза ауылдарына адам айтысыз жауыздытар жасайды. 1856–1857 жылдары азатардан тартып алынып есептелмей, талан-таража тскенді оспаанда, 79567 сомны малы сатылады. Ктеріліс жеіліс тапаннан кейін Жаножа сатынды жасаан рубасылары мен елааларына ренжіп, Дауара жаа, одан Бхар хандыы жеріндегі Ерлер тауына жалыз кетіп алады. Екі жылдан со айта оралып, ызылмда жалыз отыран Жаножаны Елікей асымов бастаан казак отряды лтіріп кетеді.