Патша кіметіні 1867-1868 жылдардаы азастандаы реформалары: мні жне масаттары.

Реформаны отаршылы мні. ХІХ асырды 60 – жылдарындаы Ресей империясы азастанды жаулап алуды толыымен аятап, аза жеріне отаршылды жйені алыптастырды. Шын мнінде азастанда ханды билікті жоюа баытталан (Бкей Ордасынан баса) 1822-1824 жж. Сібір, Орынбор казактары туралы Жары патша кіметіні жне жеке казактарды да тарапынан аза жерін ашы отарлауына жол ашып берді.

аза жерін басаруды кімшілік жйесін енгізу империяны з саясатын емін-еркін жргізуі шін олайлы болды. Ресей кіметі крепостнойлы (басыбайлы) правоны жойаннан кейін леуметтік-экономикалы жадайды тбірімен згерту шін алалар мен сот кімшілік жйесіне байланысты біратар реформалвр жасады. Капитализмні жан-жаты дамыан жадайында Ресей мен азастанды басаруды жйесін тбірімен згертуге кірісті. 60-жылдарды ортасында Орынбор жне Батыс Сібір казактарын басаруды кімшілік жйесіне згерістер енгізіп, Бкей хандыын басаруды жйесі айта жасалды, Алатау округтік приказы жне 1865 жылы Тркістан облысы рылды.

Патша кіметі аза жерін басару туралы Ережені жобасын дайындау масатында 1865 Ішкі істер министрлігіні , скери министрлікті, Орынбор жне Батыс Сібір лкесі «депутаттарыны» кілдерінен рылан «дала комиссиясын» йымдастырды. 1865 жне 1866 жылдары комиссия Сібір даласын басару туралы ереже жобасын зірледі. Бл жобаны ерекше комитетте малдады. Реформаны негізгі масаты Орта Азияа одан рі тере ену масатында азастанды царизмні барлы лагеріне айналдыру, алым-салыты кшейту, аза жерін мемлекеттік меншік деп жариялау, кімшілік басаруды жеілдету масатында кімшілік-ауматы анытау, бкіл империялы азаматты жне ылмысты задарды олдану, сотты жаа жйесін ру болатын.

ІІ Александр 1867 жылы 11 – шілдеде «Жетісу мен Сырдария облыстарын басару туралы уаытша Ережеге», 1868 жылы 21 азанда «Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлыын басаруды уаытша Ережесіне» ол ойды.

Реформаа сйкес азастанны барлы аумаы Тркістан, Орынбор жне Батыс Сібір ш генерал-губернаторлыына блінді. Былайша араанда, азастан аумаы брыны жзге блінген алпында алды. скери жне азаматты билік тгелімен генерал-губернатор олына жинаталды, ал Тркістан генерал губернаторы оан оса ытаймен жне Иранмен елшілік келіссздер жргізу ыына ие болды. рбір генерал-губернаторлы рылым облыстардан ралды. Орынбор генерал-губернаторлыына Орал жне Торай облыстары кірді, БатысСібірге - Амола жне Семей, Тркістан генерал-губернаторлыына – Жетісу мен Сырдария облыстары арады. Брыны Бкей хандыыны аумаы 1872 жылы Астрахань облысыны рамына енді. «1868 жылы уаытша ереже» бойынша Маышыла приставы Орал облысыны арамаына алып, Орынбор генерал-губернаторлыына баынды. 1870 жылы 2-суірде трындарды ктеріліс аупінен сескеніп, Маышыла приставы Орал облысынан шыарылып, Даыстан командованиесіні арауына берілді жне ол скери басару жйесіне баынды.

Облысты скери жне кімшілік діреті бар губернатор басарды.Ол облыс аумаында орналасан аза скеріні арнайы таайындалан атаманы ызметін атар атарды. Ереже бойынша далалы облыстар губернаторлыыны ызметі скери дивизияны командирі мен теестірілді. Жетісу мен Сырдария скери губернаторлары шекара істерімен де айналысты. Оларды скери министрлікті нсауымен патшаны зі таайындап, зі жмыстан босатты, ал алан облыстарды скери губернаторлары ішкі істер министрлігіні сынысымен жне скери министрлікті рсатымен таайындалды. Облыстар уездерге блінді, оларды жалпы саны 34 болды. Уезд бастытары офицерлерден таайындалды, оларды облысты скери губернаторларды сынысы бойынша генерал-губернатор таайындады. Уезд бастыыны жоары жне кіші лауазымдаы кмекшілері болды. р уезд болыстара, ал болыстар кімшілік ауылдара блінді, р ауылды 100-200 шаыра, ал болыстаы шаыра саны 1000-нан 2000-а дейін жетті. Болыс басарушылары мен ауыл старшиналары жабы дауыспен ш жыл мерзімге сайланды, Оны жоары тран басшылы бекітті. Слтандар мірбойы зейнетаымен амтамасыз етіліп, барлы салы трінен босатылды.

1867-1868 жж. реформа негізінде скери-сот комиссиясы жне уездік соттар рылды. Билер мен азылар соты саталды. Дау мселесін шешкенде билер соты дстрлі ы пен шариата, ал азылар тек шариат задарына задарына сйенеді. Билер соты ш сатыдан рылды: бірінші саты – билерді жеке дара з соты, екіншісі билерді болысты съезі, шіншісі билерді ттенше съезі. Облысты басармалар скери жне уездік сота арамайтын барлы азаматты жне ылмысты істерді кіметке арсылы крсетіп, почтаа, азыналы клікке шабуыл жасап, телеграфты блдіріп, лауазымды жне христиан дінін абылдауа тілек білдірген адамдарды лтіргені шін скери сот алдында жауап беретін болды. Ал жергілікті трындарды кісі лтіруі, арашылы жасауы, барымта мен керуенге шабуыл жасауы, бтенні иелігіне ол суы, жалан аша шыарып, оам млкін рлааны, азыналы басаруды жарысын бзаны жне баса да лауазымды ылмыстары империяны жалпы ылмысты заы бойынша заа тартылады.

 

1867-1868 жж. Ереже тжрибе жргізу шін екі жыла ана арналан болатын. Біра бл «тжрибені» жергілікті трындарды олдамауына байланысты 20 жыла созылды. азастан жеріні Ресей империясыны мемлекеттік меншігіне айналдыру жасалан реформаны е ауыр салдары еді. 1893 жылы 26 наурызда патшаны жарлыына байланысты Каспий теізі де Ресейді жеке меншігіне айналды.

Орыс шаруаларын азастана жаппай оныс аударту. Реформа алым-салы жйесін де амтыды. Бірттас «ттін» салыы енгізілді. Бл салы й басынан жыл сайын ашалай алынып трды. Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторындаы азатар 3 сомнан, ал Тркістан генерал-губернаторындаы азатар 2 сом 75 тиыннан тлеп келді. 3 жылда бір мал санаы ткізіліп трды, малдарын жасырып алатын болса салыты екі есеге кбейткен. Жерді пайдалануда да жарытымды нтижелер болан жо. азатара еуропалы блімнен оныс аударып келген орыс шаруаларына белгілі жала беруіне рсат берілді. 1880 жылы 22 азанда Тобыл жне Томск губерниялары азатарын лынды даласына кшіру ола алынды. Онда казатара 1 миллион десятина нарсыз жер берілді. Салы млшері де азатар шін жоары тленді, ол отырышы орыс шаруалары тлейтін салыпен тепе-те еді.