Ктеріліс ошатары

Торай облысы Ырыз, Елек уезі осылайша ктерілісті бір ошаына айналса, екінші ошаы Орал облысыны Орал, Калмыков уезінде алыптасты. Калмыков уезінде Тайпа деген жердегі Азнабай елді мекенінде алаша, байбаты рулары кп топтасты. 1869 жылы наурыздан бастап стихиялы трде шыан наразылытар белгілі формаа ие болып, йымдасан сипат алды. Тіпті комиссия мшелерімен келіссз жргізілді. Олар траты жаса рып, алдыы шепке кзет ойды, са топа блініп, здіксіз шабуыл жасады. з іштерінен хан, мір сайлап, дербес билік жйесін рды.

Халы арасында беделді азаматтар мен асаалдар бас осып, «Уаытша Ережеге» байланысты кеес ткізді. Торай облысы Елек уезіндегі обда бойында Белопа деген жерде Майтпас Бтенбеков деген биді ауылына 500-дей ру асаалдары жиналады.

Наурызды соы мен суірді басында белгілі аын Шгерей Бкеев Орал облысына келіп, «Уаытша Ережені» кмнді тстарына тоталып, жер сатуа рсат беруді зиянды жатарын тсіндіреді.

Елек, обда бойындаы ктеріліс ошаында 6 мы отбасы арсылы крсетті. Ктерілісшілерге брын слтан-басарушыны кмекшісі болан Ханали Арыстанлы басшылы етті. Олар Ырыз уезінде Орал-Ор пошта бекеттерін тонады.

Шекті руы азатары «комиссияны абылдамаймыз, одан Хиуаа кеткеніміз арты» деп млімдейді. Бір блігі Сырдария облысына арай оныс аударуа бел буады. Патша кіметі дистанциядаыларды жазалауа скери жаса шыаруа шешім абылдайды. Ембі постына шыан Новокрещенов жасаына 18 наурызда Бестама деген жерде 700 адам шабуыл жасайды. Жеілген азатар жаппай Жем баытына оныс аударды.

Орал мен Торай облысында комиссиялар з міндеттерін орындай алмады. «Уаытша Ереже», негізінен, ыстаулары мен жайлаулары шеп аудандарыны ішінде алан, казак скерлеріні іргесіне орналасан, кші-он жнінен олара тгелдей туелді азатара ана енгізілді. Біра бл Кіші жздегі й саныны блігінен де аз еді.

1869 жылы наурызда толу бкіл Орал облысын, Торай облысыны батысы мен отстігін тгел амтыды. Шалар кліні маайына Ханкл, Азнабай, Тайпа, леті, райлы, Шідерті, т.б. ірлерін мекендеген руларды ктерілісін Сейіл Туркебаев пен Беркін Оспанов басарды. Ктерілісшілер найза, ылыш соып, ару-жара, о-дрілер іздестірді. Е маызды жерлерге салт атты шолыншылар ойылды.

аза арасындаы кресті айсысын болсын, детте, барымтаа келіп саятын патша кімшілігіні зі де бл жолы кресті саяси мні бар екенін мойындауа мжбр болды. Орынбор генерал-губернаторы Н. Крыжановский кіметке ресми трде хабар берді. 27 наурызда соыс министрі Милютин оан патшаны ктерілісшілерге арсы шараларды птаанын, Бас штаб тарапынан барлы шаралар олданылатындыын жазады. Ктерілісті арулы кшпен басып-жаншу шін кімет орындары ш айдай дайындалды.

Маыстау ктерілісі.Ктеріліс патша кіметі 1868 жылы абылдаан “Уаытша ережеге” (“Далалы облыстарды бас-ару жніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей империясы адай руларын 19 асырды 30-жылдарынан баындыра бастады. 1866 — 67 жылы адай руларынан Жоары адай (Байммбет Маяев басарды) жне Тменгі адай (афур албин басарды) дистанциялары рылды. Екі билеуші Орал облысы басармасына шаырылып, жаа ережелермен танысты. Жаа реформа бойынша салыты млш. 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиына дейін сті жне билеушілерден й санын дл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп тануды, болыстар мен ауылдара блінуді талап етті. Ел арасында толу басталды. Халы барасын Досан Тжілы, Али Жалмаамбетов, Ержан жне Ерменбет ловтар басарды. Оан оса Маыстау приставы полк. Рукин би-шонжарларды кмегімен салыты екі жыла (1869 — 70) бір-а жинамашы болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевты жол крсетуімен трт зебірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар рамымен адай руларынан салы жинауа аттанды. Рукинні арулы жасапен келуі ктерілісті басталуына трткі болды. Ктерілісшілер Рукин отрядымен 22 наурызда кездесті. Ктерілісшілерге “са” дыы маында Бозащы тобы осылды. Рукин отряды біржола таландалып, Б.Маяев лтірілді, Рукин ктерілісшілерді олына тспес шін зін-зі атып лтірді. Ережені Маыстауа ендіру 1870 жыла дейін кейін алдырылан болатын. Отарлы кімет осындаы адай руы Орал жне Торайдаы ктеріліске олдау крсетеді деп орыты. Тек 1870 жылы ана орыс кіметі Маышлаа реформа жргізбек болды. 1869 жылды азанында реформаны ендіруге дайынды жргізу шін дала бекіністеріндегі гарнизондар кшейтілді. Адайларды жазы кшу территорияларыны барлыын орыс скерлері бліп алды, олар бл шін «зерттеу жргіземіз» деген сылтау айтты.

1869 жылды арашасында Кавказ скерлері Каспий теізіні отстік-шыыс жаалауын жайлап алды. Тек 1870 жылды басында ана орыс кіметі Маышлаты (Маыстауда) бекініс жасауа шешім абылдады. 1869 жылды азан айында реформа ережелерін ендіруге дайынды шін дала бекіністері гарнизондары кшейтілді. Адайларды жазы кшу жерлеріні барлы территориялары орыс скерлері жайлаан скери бекеттер арасында блініске салынды, олар ауматы «зерттеуді» сылтау етіп, азатарды толы баылауа алды.

1869 жылды арашасында Кавказ скерлері Каспий теізіні отстік-шыыс жаалауына орныып, келесі жылы олар Хиуа шекарасында пайда болды. 1870 жылды 2 апанында Маышла (Маыстау) Орынбор генерал-губернаторлыынан блініп, Кавказ скери басшысы арамаына ткізілді. Сйтіп, адай руыны бкіл кшпелі территориясы орыс скерлерімен оршалды.

кімшілік шекараларды згеруі арылы адай руы азатарына Орал облысы аумаында кшіп жруге тыйым салынды. Жазы жайылымдарды пайдалануа ережені абылдаан жадайда ана рсат етілді. Сонымен атар кімшілік ткен жылы салытар мен жер салыын тлеуді талап етті. Мны зі р шаруашылытан 8 кміс рубльді рады. Мндай аша кедей азатар тгілі ауатты азатарды кпшілігінде болмады.

Ктеріліс ауымы. Ктеріліс бкіл тбекті амтып, ктерілісшілер саны 10 мыа жетті. 1870 жылы 5 суірде ктерілісшілер Александровск форты мен Николаевск станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теіз бадарларын ртеді, саудагерлерді йлерін, дние-млкін, гарнизон орлары саталан Нижнее бекінісін таландады. Алайда зебіректерден жауан о ктерілісшілерді шегінуге мжбр етті. Ктерілісті басып-жаншу Кавказ укіл-кіміне жктелді. Мамыр айыны соында Маыстауа Кавказдан Апшерон полкіні батальоны, екі атыштар ротасы, желілік батальонны екі ротасы, Даыстан полкіні 4 ротасы, 4 зебірекпен аруланан Терек казактарыны екі жздігі жеткізілді. Ктерілісшілер “са” дыында, шауыз шыанаында, Александровск фортында жазалаушылара атты арсылы крсеткенімен, кшті аруланан траты скер блімдерінен жеіліс тапты. Ктерілісшілер стірттен солт-ке арай ыысып, кше бастады. Біра Орынбордан шыан жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаан) атыыста кп шыына шырап, айта шегінуге мжбр болды. Патша скерлері Маыстауда ш ай болып, ктерілісшілерді атал жазалап, удалай бастады. Ктеріліс басшылары М.Тіленбаев, Тжілы, лов патша жендеттеріні удалауынан ауіптеніп, 1870 жылы желтосанда з жатастарымен бірге Хиуа хандыына тіп кетті. Сйтіп, жазалаушылар халыты “Уаытша Ережеге” кшпен кндірді.