Ыбырай Алтынсарин: аартушы, педагог жне оам айраткері.

Ыбырай Алтынсарин (шын аты — Ибраим, 1841—1889) — азаты аса крнекті аартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-скен жері — останай облысыны останай ауданы, Арараай ауылы. Осы ірде, Тобыл зеніні жаасынан топыра бйыран. 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясыны аза балалары шін ашан мектебіне оуа тседі. Мектепті бітірген со, Орынбор шекара комиссиясында скери старшина болып ызмет атаратын лкен кесі Баложа Жабыршылыны хатшысы болады (1857—1859). Орынбор облысты басармасында тілмашты ызмет атарады. 1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торай) аза балалары шін мектеп ашу тапсырылады, рі сол мектепке орыс тіліні малімі болып белгілінеді. Ыбырай ды бкіл мірін арнаан аартушылы-педагогты ызметі осылай басталады. Тікелей зіні араласуымен халытан жинаан аржыа мектеп йін жне интернат салып, 1864 жылы 8 атарда мектепті жаа имаратын салтанатты трде ашады. стазды-аартушылы ызметке оса Ыбырай а баса да жмыстарды атару жктеледі. Орынбор генерал-губернаторыны тікелей тапсыруы бойынша Торайда трт рет уездік судья болып (1868—1874), торай уездік бастыыны аа жрдемшісі (1876—1879) ызметін атарады. Ыбырай инспекторлы ызметке кіріскен со оу-аарту жмыстарын одан рі жандандырып, Елек, останай, Торай, Ырыз уездерінде бір-бірден екі класты орыс-аза мектептерін ашады, оларды ажетті кітаптармен жасатайды. сіресе, елді кшпелі мір салтын ескеріп, Ресейді халы аарту жйесіне жаа лгілі білім беру тсілін сыныс етеді. Нтижесінде, 1888 жылы 10 суірде Орскіде бастауыш мектептер шін аза жатарынан оытушылар даярлайтын малімдер мектебі ашылады. Ыбырай мнан рі аза жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылыы, ол нер кіспшілігі салаларына ажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуа кп кш жмсайды. Тіптен, останайдан ашылатын ауыл-шаруашылы училищесіне зіні иелігіндегі жерін беретіні туралы сиет алдырады. Ыбырай ды аза ыздары шін Торайда, останайда, арабтата, Атбеде мектеп-интернат аштыруыны тарихи мн-маызы зор болды. Ыбырай орыс-аза мектептері шін арнаулы оу ралдарын шыару ажет деп санады. Оыту дістерін жаа баытта рды, оуа деген баланы ынтасы мен ызыушылыын арттыруды кздеді, оуды ана тілінде жргізді. Мектеп оуында, сіресе, ана тіліне йретуде К.Д.Ушинскийді ойларына жгінді. аза балаларыны таным-тсінігіне лайыты оу-дістемелік ралдар жазды. Ол орыс-аза училищесінде Ушинскийді «Балалар дниесін», Л.Н.Толстойды «ліппе жне оу ралын», Д.И.Тихомировты «Грамматиканы арапайым курсын» оу ралы ретінде сынды. Ыбырай ді пікірінше, мектептерге арналып жазылатын оу кітаптары зіні идеялы мазмны жне наты материалдары жаынан ана тіліні жне халы даналыыны бай азынасына негізделуге тиіс болды. 1879 ж. оны «аза хрестоматиясы» атты оулыы жне дидактик. оу мселесі жнінде «азатара орыс тілін йретуді бастауыш ралы» жары крді. Бл екі кітап та аза балаларын кириллица негізінде оытуа арналан тыш оу ралдары болды. Ыбырай – жаа дуірдегі аза дебиетіні алыптасуына оматы лес осан. Ол аза жастарын е алдымен оу, нер-білім, тех-ны игеруге шаырады («Оысаыз, балалар, Шамнан шыра жаылар. Тілегені алдынан, Іздемей-а табылар»). Автор оу-білімні тек ізденіс, ебекпен табылатынына мн берді. Бан инемен ды азандай ыждааттылы, талап пен сабырлылы ажет екенін ескертеді. Ал оымаан надандарды аын аз ана сзбен сынап, оларды а, араны айырмайтын крсоыр екенін айтады («Оымаан жреді, араыны армалап. Надандыты белгісі – Еш аыла жарымас»). Оу, білімні пайдасы андай, ол неге керек деген мселеге келгенде, оны мір шін, болаша шін ажет екенін талдап крсетеді («Ата-ене артайса, Тіреу болар бл оу. артайанда мал тайса, Сйеу болар бл оу»). Жастарды нер-білім, тех-ны игеруге ндеу аынны «нер-білім бар жрттар» деген леінде з жаласын тапан. Ол нер-білімі жетілген елдерді артышылыы андай, олар сол нерімен нені игеріп отыр, ертегі мірді талап-тілектері не секілді крделі мселелерді жастар алдына клдене тарту арылы олара ой тастап, нер-білімді батыл игеруге шаырады («Адамды стай шырды, Мал істейтін жмысты, От пен суа тсірді. Отынсыз тама пісірді, Сусыздан сусын ішірді»). Ыбырай сондай-а Ушинский, Л.Н.Толстой, И.А.Крылов, И.Паульсон шыармаларын аза тіліне тржімалап, аза дебиетінде кркем аударма жанрын алыптастырды. азастан кімет 1989 ж. 22 желтосандаы аулысымен Ыбырай ді туанына 150 жыл толуына орай мерейтойы ткізіліп, стазды мраларына арналан ылыми, тарихи, педогогикалы ебектер жары крді. Аралы аласында Ыбырай мражайы ашылды. Тобыл бойындаы Ыбырай ыстауы жанында, мрдесі ойылан жерде, Ыбырай а кмбезді мазар орнатылды. азастанда Ыбырай атында аудан, ауылдар, жоары оу орындары, шы, т.б. бар. Ыбырай оу-аарту жмыстарына з заманыны е озы дістемелерін олдана отырып, білімні балалара ана тілінде берілуіне айрыша мн береді. «аза хрестоматиясы» атты оулы, «азатара орыс тілін йретуді бастауыш ралы» атты дидактикалы оу ралын жазды. Бл кітаптарындаы оушыны отан сйгіштікке, ебекке, кісілікке — трбиелейтін ибратты шыармалары ешашан да зіні мн-маынасын жойма емес. Тек ана оу-аарту жмыстары емес, Ыбырай сонымен бірге сол кездегі оамды — саяси мірге сергек араласып, ылым-білімге, ебек пен нерге, дінге, этнографияа атысты маалалар жазды. Оны, сіресе, кркем ебектері аза дебиетіні алыптасуына айрыша ыпал етті.