Патша кіметіні оныстандыру саясаты.

Патша кіметіні аграрлы саясатыны ажырамас блігі оныстандыру саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияны мдделеріне сай келген оныс аудару мселесіне патша кіметі XIX . екінші жартысынан бастап атты назар аударды. йткені, Россияда басыбайлыты (крепостниктік) жойылуы жне леуметтік-кімшілік жніндегі реформалар аграрлы мселені толы шешкен жо, Россияны орталы аудандарында шаруаларды толулары томады. Осындай жадайда патша кіметі шаруаларды назарын революциялы озалыстан аудару шін біратар шаралар олданды. оыс аудары саясаты сол шараларды бірі еді. Сібірді, азастанны солтустік, батыс, орталы жне отустік шыыс аудандарын отарлау арылы патша кіметі Орталы Россиядан шаруаларды оныс аудартып, жаа жерлерде солар арылы зіне леуметтік тірек жасама болды.

скери-кімшілік отарлау саясаты Россиядан шаруаларды аза жеріне аылып келуіне жол ашты. аза даласын отарлау саясатын іске асыру жолында Жетісуды бірінші скери-губернаторы Г.А. Колпаковскийді бастауымен 1868 жылы «Жетісуда шаруаларды оныстандыру туралы уаытша ережелер» бекітілді. Осы ереже бойынша оныстанушы р жана 30 десятина жер беріліді. оныс аударушылар 15 жыл мерзімге алым-салытан, рекрутты (скери міндет) міндеткерліктен босатылды. Мтаж отбасыларына «керек-жаратар алу шін» ашалай (100 сом) кмек берілді.

1883 жылы Жетісу облысыны Дала генерал-губернаторлыына арауына байланысты жергілікті кімшілік «Шыыс Тркістаннан Жетісуа оныс аударан йырлар мен дунгендерді орналыстыру» туралы ереже шыарды. Жаа документ 1885 жылы 1 мамырда бекітілді. Брыныларымен салыстыранда жаа «Ережелерде» оыстанушылара берілетін арты- шылытар біраз ысартылды: енді жер улесі р адам басына 10 десятина болып белгіленді, оныстанушылар салытар мен міндеткерліктерден ш жыла ана босатылды, ал одан кейінгі ш жылдыта оларды жартылай тейтін болды.

Патша кіметі 1889 жылы 13 шілдеде «Село трындары мен мещандарыны азыналы жерлерге з еркімен оныс аударуы жне брыны оныс аударандар жадайын арастыру» туралы арнаулы ереже бекітті. Бл ережеде жерді бекітіп беруді тияты млшері белгіленген жо, жергілікті кімет орындарына оны з алауынша белгілеуге ерік берілді. «Ережеде» ішкі істер жне мемлекеттік мліктер министрлері алдын ала рсат еткен жадайда ана оныс аударуа болатыны кзделді. оныс аударатын басты айматар – Жетісу, Амола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары атылы белгіленді.

Сонымен, «Село трандары мен мещандарды з еркімен оныс аударуы туралы» 1889 жылы ереже Россияны орталы губернияларынан азастана оныс аудару озалысын ішінара ашып берді жне самодержавиені жалпы аграрлы саясатыны мнді жатарыны бірі болды.

Аграрлы саясатты жзеге асырушыларды бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892 ж. рылды). Елді шыысындаы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысаннан кейін, шаруаларды оныс аударуы ке ріс алды. азастанда шаруаларды оныстандыру алдымен Амола, одан со Жетісу, Семей, Орал, Трай облыстарында жргізілді.

Тек 1885 жылдан 1893 жыла дейін Амола облысыны жергілікті халынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 халы бар 24 жаа селолар пайда болды. Семей облысында бл кезде аза шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып алынды. 1884-1891 жыл аралыында мнда 3324 отбасы оныстанды. Шеттен шаруаларды келіп оныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент жне улиеата уездерін кеінен амтыды.

оныс аударушылар Россияны Европалы блігінен ана емес, сондай-а баса облыстардан да келді. Мселен, 1900 жылы халы санаы бойынша тек азастанны бес облысында (Амола, Орал, Трай, Семей, Жетісу) ана 3463598 адам болса, оны ішінде европалы Россиядан келгендер 247 мыдай адам, Сібірден – 42119, Орта Азиядан – 23530, Польшадан – 1191, Кавказдан – 1672, Финляндиядан – 72, баса жерлерден 3557 адам келді. Сйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша сырттан келушілер лкені барлы халыны 10,5 процентін амтыды. Олара 44 миллион гектар жер таратылды.

Сйтіп, патша самодержавиесіні азастан территориясын отарлауа баытталан жне дамып келе жатан Россия капитализмні мдделерін бейнелеген аграрлы саясаты XIX асырды екінші жартасында осылайша жзеге асырылды.

Столыпинні аграрлы реформасы. 1905-1907 жылдардаы революция патша кіметі жалпы аланда аграрлы мселедегі жне соны ішінде оныс аудару мселесіндегі тактикасын згертуге мжбур етті. Патша кіметі ауыл шаруашылыын елді капиталистік жолмен дамуына бейімдеу баытын стап, ала мен село буржуазиясынан тірек іздей бастады. Муны зі 1906 жылы 9 арашадаы указбен жне 1910 жылы 14 маусымдаы замен бекітілген Столыпинні аграрлы саясатынан айын крініс тапты. Шаруаларды селолы ауымнан шыуына, зіні лесті жеріні ожасы болуына жне хутор немесе отруб руына ы берілді. Бл за сіресе жадайы нашар шаруалардан арзан баамен жер сатып алушы ауатты шаруалар, кулактар шін те пайдалы болды.

1907 жылы 1 антардан бастап лесті жер шін сатып алу тлемдерініні кші жойылды, оларды шаруалар ауымнан шыан кезде тлеуге тиіс еді. Осы арылы шаруаларды брыны оныстанан жерлерінен еркін кетуі шін е басты шектеу алып тасталды. Жарлы «орта лестегі учаскелерде жеке иелікке кшетін жекелеген й иелеріні меншігін ныайтып, ауымнан еркін шыу ыын» жариялады. Сйтіп, Столыпиндік аграрлы реформа ауым мшелері – шаруаларды азат етті жне оларды кшіп-онуына еркіндік берді: жерді пайдалану ыын беріп, оныс аударушыларды жаа орында стсіздікке шыраан жадайда туан жерінде айтып оралу ммкіндігін шектеді.

Столыпинні аграрлы саясатыны нтижелеріні бірі шаруаларды шет айматара, атап айтанда азастана жаппай кшуі болды. Егер 1893 жылы мен 1905 жыл аралыында, яни 12 жылда Россиядан оныс аударандар шін азатардан 4,074170 десятина жер алынса, одан кейінгі жеті жылда (1906-1912 жж.) 17 миллионнан астам десятина жер тартып алынды. оныс аударуды басыбайлылы дісі шаруаларды атты кйзеліске шыратты. 1917 жыла дейін азастанны 45 миллион десятина жеріне ие болан кшіп келгендерді саны 1,5 миллиона жетті. лке халына штен бірі Россияны орталы аудандарынан, Еділ бойынан, Украинадан келгендерді басым кпшілігі орыстар мен украиндар болды.

Сйтіп, патша кіметіні оныс аудару саясаты азастанда жер мселесінде айшылатерды шиеленісуіне, ебекші аза барасыны жерсіз алып кйзелуіне кеп соты. оныс аудару нтижесінде жергілікті аза халыны азастандаы лесі айтарлытай кемеді.

Облыстардаы азастарды улесі:

Амола облысы – 36,6%

Семей облысы - 73%

Жетісу облысы – 60,5%

Сырдария облысы – 63,3%

Трай облысы – 58,7%

Орал облысы – 56,9%