Алашы аза басылымдары: «аза» газеті мен «Айап» журналы.

аза газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор аласында жарияланып тран оамды-саяси жне деби-мдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 апанда шыан.

1915 жыла дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыан. Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке аржылай кмектескендерді кшбасында Мстафа Оразайлы бар. Жалпы 265 нмірі жары крген. Газет рміздік-бейне ретінде киіз йді сынды. Бл - аза лты деген ымды берді. Оны тндігі батыстан ашылып, есігіне «аза» деп жазылды. Мны тсіндірген лт зиялылары «аза ішіне Еуропа ылым-нері таралсын, «аза» газеті аза жртына рі мдениет есігі, рі сырт жрт жаынан кзетшісі болсын» деп жазды.

«аза» газетін шыаруды йымдастырушы, редакторы - А.Байтрсынлы, оны кілетті кілі М.Дулатлы болды. 1918 жылы газетті Жанза Жнібеклы басарды. Басылымда А.Байтрсынлы, .Бкейхан, М.Дулатлы, М.Шоай, Мхаметжан Тынышбайлы, Ш.дайберділы, .араш, Р.Мрсеков, Ж.Тілеулин, .Мсаалиев, М.Жмабаев, Х.Боланбаев, Х.аббасов, Ж.Апаев, Ж.Сейдалин, С.Торайыров, А.Мметов, С.Днентайлы, Х.Досмхамедлы т.б. авторларды маалалары жарияланып трды.

ХХ асыр басында аталан газет оыандарды, діндарларды, шкірттерді, арапайым сауаты бар адамдарды, ттастай жалпы лтты ыыласпен оитын басылымына айналды. Бдан кейін пайда болан барша елшіл газет-журналдар осы «азаты» шекпенінен шыты.

"Айап" - оамды-саяси жне деби журнал. 1911-1915 жылы Троицк аласында басында айына бір рет, кейіннен айына екі рет шыып тран. 1-2 мы данамен 88 нмірі жары крген. Алашы редакторы - М.Сералин. "Айап" азаты оамды санасыны оянуына жне лтты мдениетті дамуына лкен лес осан. Журналда аза ауылдарындаы оу-аарту жмыстары, йел тедігі, отырышылы мір салтына кшу, сонымен атар Мемлекеттік Думаа атысу жніндегі саяси мселелер ктерілді. Журналды шыару жмыстарына А.алымов, С.Торайыров атысан. Журналда А.Байтрсынов, Ш.дайбердиев, Б.Майлин, Б.тетілеуов, С.Кбеев, Н.лжанов, т.б. сияты белгілі жазушылар белсенді ызмет атаран. Абай, Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин ледерімен атар халы ауыз дебиетіні шыармалары, шыыс, орыс жне еуропа дебиетіні туындылары жарияланан.

51. азастандаы 1916 ж. лт-азатты ктеріліс. Ктерілісті шыу себебі леуметтік-экономикалы жне саяси сипаттаы факторлар еді. Яни отарлы езгіні соыс кезінде барынша кшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты жне т.б. Ктерілісті басталуына патшаны 1916 ж. маусымды 25 армияны ара жмысына Тркістан лкесіні жне ішінара Сібірді 19-дан 43-жаса дейінгі ер-азаматтарын шаыру жніндегі жарлыы трткі болды.

Шілдені басында аза даласында кп кешікпей арулы ктеріліске айналан стихиялы бас ктерулер басталды. Ол біртіндеп йымдасан сипат алды: Торай мен Жетісуда оны танылан жетекшілері А. Иманов, . Жанкелдин, Т. Бокин, Б. шекеев, . Саурыов басшылы еткен ірі ошатары пайда болды.

аза оамында патша жарлыы мен ктеріліске деген кзарас бір мнді болан жо: бай-феодалдарды бір блігі, жергілікті кімшілікті кейбір шенеуніктері патша жарлыын олдап, оны орындауа шаырды. аза интеллигенциясыны кейбірі (Бокин, Ниязбеков, Жнісов) жарлыа арсы шыып, оны орындауа арсыласты крсетуге шаырса, «аза» гзеті тірегіндегі зиялылар (. Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов жне т.б.) кші басым кіметке арсы шыуды халыты ырына шыратарын ескертіп, сабыр сатауа шаырды.

Ктерілісті аса ірі ошатары Жетісу, Торай болды. Жетісу облысында арулы арсыласты шілде-тамыз айларында жаппай арын алды. Шілдені 17 Жетісу мен Тркістан лкесінде скери жадай жарияланды. Патша кіметі мнда ірі скери кштерді жібере бастады. ыркйек, азан айыны басында жетісулы ктерілісшілер шегініп, Шыыс Тркістана тіп кетуге мжбр болды.

Торай ктерілісі (басшылары А. Иманов, . Жанкелдин) 50 мыдай адам амтыан ірі озалыс болды. А. Иманов ктерілісшілерді ондыа, елулікке, жздікке, мыдыа блді. Арнайы мергендер блімшесі рылды. А. Иманов бас сардар болды. Оны жанында скери кеес жмыс істеді.

Торай облысындаы ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады.

1916 ж. ктеріліс аза халыны кп асырлы лт-азатты озалысыны тарихында маызды орын алды. Ол отарлауа жне империалистік саясата арсы рбіді.

Жергілікті халытан алынатын салы 3 – 4 есе кбейді, шаруаларды ірі ара малы мен мал азыын соыс ажетіне алу кшейді. Осынны брі егістік жерді ысаруына, ірі ара мал басынны азаюына кеп сотырды. Елді нрксібіндегі жалпы кйзеліс пен ауыл шаруашылыыны кйзелуі азастан экономикасын лдыратты. алалар мен ауылдардаы ебекші бараны жадайы крт тмендеді.

52. Апан революциясы — 1917 жылы 27 апанда (12 наурыз) Ресей империясында патша кіметін латып, елде буржуазиялы-демократиялы республика орнатан ткеріс. Апан революциясыны жеісі саяси жйені жоары сатысы — республикалы рылыса кшуге жадай туызумен атар отаршыл жйені кш-уатын лсіретуге де ммкіндік берді. Апан революциясы нтижесінде ресми билікті олына алан Мемлекеттік Думаны шешімімен рылан Уаытша кімет аза халыны 1916 жылы зін-зі билеуге ыты боландыын мойындады. 1916 жылы лт-азатты ктеріліске атысандарды жазалау экспедицияларыны рекеттері тотатылды. Апан революциясыны жеісіні е маызды нтижесі брыны Ресей империясы аумаында ке клемде саяси бостандытар орын алып, бкіл оамды мірді демократиялануы болды. Бкіл аймата буржуазиялы мндегі бостандытар (саяси йым ру, сз, баспасз т.б.) жзеге асырыла бастады, жасырын трдегі партиялар жариялы жадайа шыты, жаа партиялар мен баса да саяси йымдар руа рсат етілді. Алайда Апан революциясы жеісі оамды мірді барлы мселелерін шеше алан жо (мысалы, соыс жне жер мселелерін). Апан революциясы монархияны латанымен жер-жердегі ескі басару аппаратын тбегейлі жоя алмады. Жаа кімет органдарын ру шін крес крделі болып, заа созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уаытша кіметті органдарымен атар орталыта Петроград кеесі басаран жмысшы, солдат жне шаруалар Кеестері рылды. Революция жеісіне жеткеннен кейінгі алашы кндерде Кеестерді олында айтарлытай кш болды. Елде ос кіметтілік (ресми Уаытша кімет жне оны жергілікті жйесі мен натылы кшке ие болан Кеестер) жйесі атар орын алды.Уаытша кімет Ресей империясыны азастан сияты отар айматарында кадеттерден, эсерлерден жне зіні саяси баытын жзеге асыруа сенімді деп табылан азатылтты-демократиялы интеллигенциясыны жекелеген кілдерінен лкелік, облысты жне уездік комиссарларын таайындады. Мысалы, .Бкейханов Уаытша кіметті Торай облысындаы, М.Тынышбаев Жетісу облысындаы комиссарлары болып таайындалса, М.Шоай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Тркістан лкесі мен Торай іріндегі Уаытша кіметті жергілікті органдарында жауапты ызметтер атарды. азастанны облыс, уезд орталытарында Уаытша кіметті жергілікті органдары — атару катеттер, коалициялы катеттер, азаматты катеттер жйесі алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясыны, ксіпкерлерді, банкирлерді кілдерінен рылып, кадеттерді, серлерді жне солара жаын саяси партиялар мен озалыстарды мшелері болды. Уаытша кіметті лкедегі лтты тірегі 1917 жылы наурыз айынан рыла бастаан аза жне мсылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылы шілде айында азаты лтты Алаш партиясын йымдастыран .Бкейханов басаран лтты-демократиялы интеллигенцияны жетекшілігімен рылды.Апан революциясы жеіске жетісімен лтты-демократиялы озалыс (1917 жылы шілдеден — Алаш озалысы) басшыларыны халыа сынан саяси бадарламасы жалпы аланда тбірлі трде Уаытша кіметті жне оны саяси тірегі болан кадеттер партиясыны ел басарудаы баытына айшы келген жо. Сондытан да лтты-демократиялы интеллигенция басшылары Уаытша кіметке айшы келетін жолды стаан кеестерге уел бастан-а о кзараста болмады, олардан з іргесін ашыыра салды. Кейінірек, Кеестер жаппай рылып, Уаытша кіметке ашы арсы шыа бастаан кезде азаты лтты-демократиялы озалысы крделі жадайа душар болды.оскіметтілік зіні дниеге келуі арылы 1917 жылы Апан революциясыны ішкі айшылытарын бейнеледі, елді оамды-саяси міріні трасыз екенін крсетті. Мндай жадай заа созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, оскіметтілік жойылып, барлы билік буржуазия мен оны одатастарыны мддесін орайтын Уаытша кіметті немесе 1917 жылы кктемде леуметтік жне лтты езгіні ауыртпалыын ктерген халыты басым кпшілігі жмысшылар мен шаруаларды айтарлытай блігіні сеніміне ие болан Кеестерді олына кшуге тиіс еді. Аырында Апан революциясынан басталан саяси трасызды азан революциясына ласып, Уаытша кімет биліктен тайдырылды.