Шы жылдарындаы азастандаы саяси партиялар мен аымдар. 1 страница

азастанда Кеестер мен Уаытша кімет органдарыны рылуы.1917 жылды басында Россияда революциялы жаа толын ктерілді. Империалистік соысты азамат соысына айналдыру раны кеінен насихатталды. Патша кіметі бараны жаппай арулануынан атты сескене бастады. Революциялы дадарыст пісіп-жетіліп келе жатандыы лт айматарында оны ішінде азастанда да сезіне басталды. 1917 жылы 27 апанда Россияда Апан буржуазиялы – демократиялы революция жеіске жетті. Монархия латылып, Романовтар улеті биліктен кетті. Бл жадайды азастан халы уанышпен абылдады. «анйлы Николай татан латыланын білгеніміздегі бізді уанышымызды айтып жеткізу иын», - деп крнекті мемлекет айраткері Б.Алманов з естелігінде айтты. . Бкейханов бастаан лтты демократия кілдері буржуазиялы – демократиялы революцияны лтты аза автономиясын ратын ст туды деп уанышпен арсы алды. Патша кіметі латыланнан кейін бкіл Россиядаы сияты азастанда да кос (екі) кімет орнады. Уаытша кімет (буржуазия кіметі).Жмысшы шаруа, солдат депутаттарыны Кеесі (советтер) рылды.Уаытша кіметті стаан баыты-капитализмді дамыту.Жысшы, шаруа жне солдат депутаттары Кеесі баыты – социализм ру.Буржуазиялы – демократиялы Апан революциясыны жеіске жетуі лкендегі ебекшілерді саяси белсенділігін сірді.азастанда Кеестер 1917 жылы наурыз – мамыр айларында Семейде, улиеатада, Петропавлда, Ккшетауда, Амолада, Павлодарда, Оралда, скеменде, Атбасарда, Тркістан лкесінде жне т.б. жерлерде рыла бастады. Жмысшы табы мен солдат депутаттарыны ізінше суір – мамыр айларында шаруа депутаттарыны еістері рылды. Оларда кпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды.Уаытша кіметті аза лкесіндегі жергілікті органдары 1917 жылы наурыз – суірде рылды. Уаытша кімет облыстарды басаруа брыы патша чиновниктерін жне азаты лтты зиялыларын сайлады. . Бкейханов Трайдаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Тынышбаев Жетісудаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Шоай Тркістанны Уаытша кіметіні комиссары болып ызмет атарды. Апан революциясынан кейін лтты-либералды озалысты басшылары (. Бкейханов, М.Тынышбаев, М.Шоай жне т.б.) оамды – саяси дамуды маызды мселелері бойынша Уаытша кімет жаына шыты. Уаытша кімет органдары зіні леуметтік рамы, басару дістері жаынан революцияа дейінгі патша кімшілігі жергілікті халыа алай араса, бл да солай арады.

Дегенменде, Уаытша кімет біраз шараларды жзеге асырды:

1. 1917 жылы 14 наурызда – «Братаналарды» тыл жмысына алу тотатылды.

2. 1917 жылы 20 наурызда «Азаматтарды дін стауына, дінге сенуіне, лта байланысты ытарды шектеуді кшін жою туралы» аулы абылданды.

3. 1917 жылы 5 мамырда – «ара жмыса аландарды еліне айтару туралы», 1917 жылы 8 ыркйекте – «Жетісу облысыны 1916 жылы ктеріліс кезінде зардап шеккен халына азынадан 11 млн. 150000 сом блу туралы» аулылар абылданды. (5 млн. сомы – жергілікті халыа, 6 млн. 150000 сомы – орыс халына).

Кеес кіметіні ктерген мселелері:

1. Шаруалара жер беру

2. Жмысшылара – 8 саатты жмыс кні

3. Соысты тотату

4. Халыа бейбітшілік беру

Алайда, Уаытша-кімет большевиктерді (Кеестерді) ктерген мселелеріні бірде – береуін орындамады. Сйтіп, Уаытша кімет самодержавиені аграрлы жне лтты саясатын жаластыра берді.

Саяси партиялар мен аымдар.

Тыл жмысшыларыны орыс жмысшыларымен, солдаттармен арым-атынаста болуы оларды саяси санасыны суіне ыпал етті1917 жылы аза лкесінде ртурлі саяси партиялар мен аымардар (озалыстар) рылды. Верныйда – «ара жмысшылар одаы» (жетекшесі Жсіп Бабаев), Сергиопольде (Аяоз) – «Солдаттарды орыс-мсылман йымы», Петропавлда – «Жас арбакештер одаы» рылды.Осы жылдары жастар йымдары рылып, белсенді жмыс жргізді: улиеата мен Меркеде «аза жастарыны революцияшыл одаы», Амолада - «Жас аза»йымы, Петропавлда - «Талап» йымы, Спасск заводында - «Жас жрек» йымдары рылды.

аза зиялылары ран озалыстар.

Отаршылдыа, империализмге арсы кресті басарушы, лт-азатты озалыстарды идиологтары лтты зиялылар болды. Оларды басшысы .Бкейханов болды. озалысты белсенді мшелері: А.Байтурсынов, МДулатов, Ж.Досмухамедов, Х.Досмухамедов, .Ермеков, М.Шоай, Ж.Абаев, Ш.дайбердиев, Х.Габбасов, М.Тынышбаев. Оларды масаты аза елін отарлы езгіден тарып, з алдына лтты автономия ру болды.

«Алаш» партиясы 1905 жылы пайда болан алаш озалысы негізінде 1917 жылы шілдеде рылды. Осы жылды суір айынан бастап азастанда жер-жерде «Алаш» партиясыны съездері те бастады.

1917 жылы суірде Жетісу облысты съезі тті. Мнда леуметтік, аграрлы, аарту мселелерімен атар сырттан оныс аудартуа жол бермеу, ытайдаы босындарды айтару мселелері талыланды. 1917 жылы 27 суірде Семейде азатарды съезі болды. Онда лтты автономия ру мселесі талыланды.1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор аласында жалпы аза съезі тті.аралан мселелер

1. Мемлекеттік басару формасы.

2. Автономия ру мселесі.

3. Жер мселесі.

4. Халы милициясын ру.

5. Сот ісі.

6. Дін мселесі.

7. «Алаш»саяси партиясын рып, оны бадарламасын жасау.

8. рылтай жиналысын шаыру.

9. ытайдаы 83 мы аза босындары туралы.

10. Жетісуды ашыан халына кмек.

11. Халы аарту ісі.

12. Земство

Осы съезде «Алаш» партиясын рып, оны жмыс істеу баытын бекітті.1917 жылы мамырда Букілроссиялы мсылмандар съезі болды. Мнда соысты тотату, лтты – айматы – федерациялы негіздегі демократиялы республика ру, йелдерді еркектермен те ыы (оан 250 молда арсы болды), кп йел алушылы пен алымала арсылы, 8 саатты жмыс кнін енгізу, міндетті жне тегін жалпыа бірдей ана тілінде бастауыш білім беру мселелер аралып бекітілді.1917 жылы 17 ыркйекте Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінде «Иттифок-и-Муслимин» (тныш мсылман) партиясы рылды. Мнда «Тркістан федерациялы республикасы» парламенттік республикасыны жобасы аралды. 1917 жылы арашада аза социалистік «ш жз» партиясы рылды. Алашы траасы М.йткенов болды. Кейіннен партия траасы ызметін Клбай Тгісов атарды. Партия орталыы Омбы аласында орналасты. «ш жз» партиясы 1917 жылы екіге болінді, «ш жз» партиясыны солшыл анатын К.Тгісов басарды. «ш жз» партия мшелері Кеестерді олдап, азатарды жеке мемлекет ру идеясын сынды: «ш жз» партиясы Клбай Тгісовты редакторлыымен «ш жз» газетін шыарды. 1917 жылы Апан революциясынан кейін Семейде, Петропавлда, останайда, Оралда, скеменде кадеттер(конституцияшыл демократтар) йымы рылды. Масаты:1. Блінбес, бірттас Россия, конституциялы монархия ру.2. оныстандыру саясатын олдау. 1917 жылы кктемде - лкеде серлер(социал-революционерлер) партиясы рылды. Масаты: 1. Жерді шаруалара беру, жер-бкіл халыты меншігі ранын ктерді.2. Патша кіметіні отырлау саясатын айыптау. 1917 жылы Апан революциясыны тарихи маызы:1. Патша кіметіні геноцид саясатын тежеді.2. лт саясатында бостандыты, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді.3. Халыты кейбір демократиялы бостандытара олы жетті.4.Буржуазиялы–демократиялы революцияны социалистік революцияа ласуы шін алы шарттар дайындады.Кемшіліктері:1. лтты – айматы зін-зі билеу ыын беруден тартынды.2. Отаршылды басару органдарын жоймады3. Шаруалара жер бермеді.4. Империалистік соысты жаластырды

54. Бірінші Жалпыазаты съезі (1917 ж. шілде). 1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпыаза съезінде «Алаш» атты партия рылып, бл сиезде 14 мселе аралды. Осыларды ішінде ерекше атайтынымыз:1) Мемлекет билеу трі; 2) аза облыстарында автономия; 3) Жер мселесі; 4) Оу мселесі жне т.б. Мемлекетті билеу трі Ресейде демократиялы, федеративтік парламенттік республика болу керек деп крсетілген Н.Мартыненконы «Алашорда» атты жаттар жинаында. Ал 1917 жылы 24 маусымдаы «аза» газетінде автономиялыты негізі туралы ртрлі пікір-сыныстар айтылан. аза мемлекетіні лде Федеративтік Россияны бір автономиялы блігі боланы жн бе? азатар з бетімен туелсіз ел бола ала ма, лде туелсіздікке баса халытармен одатасан жадайда жете ме деген сратар талыланды . Біра бл сиезде наты пікірге келе алмады. Ал жер мселесі рылтай сиезіне алдырылды. Кн тртібінде айрыша мнге ие болан дін, оу-аарту, йел мселелері жне сот жйесі болды. Брыны ескі сот жйесі («Народный сот») таратылып, оларды орнына «аза трмысына лайы айрыша сот рылуа» тиіс болды. Келесі мселе оу-аарту саласы: «міндетті бастауыш оу енгізу», «бастапы екі жылда оу баланы ана тілінде» жргізілу керектігі айтылып, тіл мселесін айрыша назара алан жне білім беруді тегін болуы талап етілген. Білім алуды орта, арнайы, жоары сатылары да айтылан. 1917 жылды 21 араша кні «аза» газетінде Алаш партиясы бадарламасыны жобасы жне съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясыны мірге келуі лкен саяси мселе еді. Сол кездегі аза зияларыны ылыми жмыстарымен де, оу-аарту ісімен де, алашы аза тілінде басылымдар шыару рекетімен де, кркем дебиетімен де айналысанын круге болады. «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасындаы тоызыншы тарауда «ылым-білім йрету» жнінде

- оу ордаларыны есігі кімге де болса ашы, аысыз болуы;

- жрта жалпы оу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оылады;

- аза з тілінде орта мектеп, университет ашуа;

- оу жолы з алдына автономия трінде болуы;

- кімет оу ісіне кіріспеуі;

- малімдер-профессорлар зара сайлаумен ойылуы;

- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.

- газет шыаруа, кітап бастыруа еркіншілік - деп крсетілген

1917 жылы 5-13 желтосанда Орынбор аласында Екінші жалпыаза сиезі теді. Сиездегі аралан аса маызды мселелер: аза-ырыз автономиясы; милиция ру; лт кеесі; оу мселесі т.б..Бл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы ызу тартыстар бірнеше кнге созылды. Осы сиезде Алашты аяулы азаматы Міржаып Дулатов баяндама жасады: аза даласында медресе мен мектептерді аздыын, аза тілінде оулытарды жетіспейтінін, сондытан міндетті трде лтты мектептерді ру керектігін тілге тиек етті. Осы мселе бойынша рамы 5 адамнан тратын бастауыш жне орта мектептерге арналан аза тілінде оулы жазатын комиссия рылды. Комиссия орталы лтты кееспен бірге болу керек. Комиссияа оулытан баса да жмыстар жктелді. Атап айтса: лтты мектептерге арналан бадарламалар; малімдерге арналан нсаулар; бала трбиесі жніндегі кітаптар; барлы ырыз-аза мектептерінде халыты білім беру іс-шараларыны Ережелерін жасау; аза тілінде жазу лгілерін енгізу; аза тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с. Комиссия 1918 жылды басынан жмыса кірісу керек. здері растыран кітаптарын, бадарламаларын баспаа жариялап отыру ажет. Комиссия птамаан окулытар басылыма шыарылмайды. Комиссия жмысына аражатты облысты земстволар лтты ордан блуге тиіс делінген. Міне, здерііз кріп отырандай, жаадан рылып жатан «Алашорда» кіметі алашы саатынан бастап рпа трбиесіне, рпа болашаына зор кіл блген. Жас рпаты туан тіліне дегенсауаттылыын арттыру шін, ана тіліндегі оулытарды жасауа кіріскен. Бала трбиесіне, оуына осындай иын заманда жааша бетбрыс, бл болашаа деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты ызмет етеріне деген міт болатын-ды .Орынбордан айтып оралан бойында Жаанша, Халел Досмхамедовтер азаты батыс аймаын басаратын кімет руа кірісті. «Ойыл улаяты» уаытша кіметі – XX асырды басында Жайы ірінде орнаан мемлекеттік-автономиялы рылым. Ол 1918 жылды мамыр айыны соында Жымпитыда ткен І Орал облысты аза сиезіні арарымен рылды. «Ойыл уэлаяты» уаытша кіметіні атаран істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халыты меншігі деп жариялады; халы сайлаан улаятты, уездік соттар іске кірісті; аша-финанс жйесі жасалынды; халыа з саясатын жеткізу, тсіндіру шін газет шыарылды (оны редакторы болып Ахмет Мметов жмыс атарды. Ол М.Мметованы кесі, крнекті Алашорда айраткерлеріні бірі); жерді пайдалану, салы, дін, сот, білім, скер істері жнінде аулы-арарлар абылдады.Осыан оса, іс-ааздарын ана тілінде жргізу туралы мселе айын жола ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдарды аза тілінде болуына ерекше назар аударан 1918 жылы 1 суірде Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Мскеуге барып, Орталы Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты лтты автономиялы кімет рыланын, «Алашорда» кіметіні траасы .Бкейханов екенін млімдейді. Біра «Алашорда» мемлекетіні ойан талап-тілектерін Орталы Кеес кіметі толытай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-ді лт істері жніндегі комиссариатыны рамында аза блімі рылады «Тіл адамны даын асырады. Адам ол арылы баыт табады» деп Жсіп Баласанны «дату білік» ебегінде жазандай тіл саясатын ктерген XX асырды басындаы Алаш айраткерлеріні аза оамындаы басты аымдарыны бірі – автономиялы басару жйесіндегі мемлекеттік рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген лкен жауапкершілік еді. Алашты арыстарыны бірі – Ахмет Байтрсынов «Дниеде ешбір тіл з-зінен шыпайды. Тіл деген нрсе алы елді кндегі трмыс азанында айнап, пісіп дниеге келеді,» - десе, Кнбатыс Алашордасыны идеологы саналан .араш: «Тіл болмаса, лт та болмайды, яни лт бтіндей лген, жоалан лт болады. Е уелі ана тілі ажет. Егер ана тілін білмесе, онда сен ол лтты баласы емессі. Ана тілін білмей трып, лт білімін ала алмайсы. лт білімі болмаса, онда дебиетті болмайтындыы зі-а белгілі. дебиеті жо лтты нері де ршімейді», - деген Батыс Алашорда кіметі жетекшілеріні бірі Х.Досмхамедлы тіл туралы: «Бізді тжірибемізде аза тілі – бай тіл. Тек сздерін ылым жолына салып реттесе, ешбір жртты тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтан

55. Екінші Жалпыазаты съезі (1917 ж. желтосан) - 1917 жылы 5-13 желтосан аралыында Орынбор аласында XX асыр басындаы аза айраткерлері Алашорда кіметін жариялаан сиез. Бл сиезРесейде азан ткерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмаайып кезеде йымдастырылды. Сиез шаыру жніндегі комиссия мшелері .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны йымдастыруда айрыша белсенділік танытты.^[1] йымдастыру кадеті тарапынан р уезден, р облысты аза кадеттерінен келетін екі кілден блек 30-а жуы кісіге арнайы шаыру ааздары жіберіліп, «Сарыара», «ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ртрлі йымдардан бір-бір кілден шаырылды. Сиезге Орал, Торай, Амола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самаран облыстарынан жне Бкей Ордасынан барлыы 200-ден астам кіл атысты. Осыны ішінде сиезге Б.лманов, Ж.Досмхамедлы. .араш, Х.Досмхамедлы, М.Шоай т.б. белгілі тлалар арнайы шаырылды. Сиезді траласына Б.лманов (траа), .Бкейхан, Х.Досмхамедлы, .Кенесарин, .араш сайланды. Сиезді кн тртібіне Сібір, Тркістан автономиясы м отстік-шыыс ода туралы, аза автономиясы, милиция, лт Кеесі, оу мселесі, лт азынасы, мфтилік мселесі, халы соты, ауылды басару, азы-тлік, т.б. мселелер енгізіліп, маызы зор шешімдер абылданды. Сиез р айматан келген кілдерді з елдерінде болып жатан оиалар жайлы апарат берулерінен басталды. Одан со рылтай жиналысына сайлау жнінде айтылды. Сиез жмысына Башртстаннан Ахмет Зэки Улиди бастаан бірнеше онатар тілектестіктерін білдіріп, ттытаулар айтты. Сиез аза автономиясы мен милиция туралы Х.аббасов жасаан баяндаманы тыдап, осы мселе бойынша «Алашорда бгіннен бастап аза-ырыз билігін з олына алады» деген аулы шыарды. М.Дулатов оу мселесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия руды сынды. Сиездегі е басты мселе автономия мселесі жнінде .аббасовпен бірге Тркістан автономиясы жнінде М.Шоай сз сйледі. Осы негізгі мселеге байланысты сиез аса маызды тарихи аулы абылдады. Онда: «аза-ырыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясыны жері, стіндегі тгі, суы, астындаы кені - «Алаш» млкі болсын», «Алаш облыстарын азіргі бліншіліктен орау масатымен Уаытша лт Кеесін руа, мны аты «Алашорда» болсын. Алашорданы азасы - 25 болып, он орын аза-ырыз арасындаы баса халытара алдырылды. Алашордасыны уаытша тратын орны - Семей аласы. Алашорда бгіннен бастап аза-ырыз халыны билігін з олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бдан со Алаш автономиясын жариялау мселесі ктерілді. Ол бойынша делегаттарды пікірінде келіспеушілік байалды. Ресми жариялауды жатаушылар: Х.Досмхамедлы, Ж.Досмхамедлы, А.Кенжин, У.Танашев, .араш, С.Досжанлы жне т.б. барлыы - 33 адам; ресми жариялауды тотата тралы деушілер: .Бкейхан, М.Дулатов, А.Байтрсынлы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.аббасов жне т.б. барлыы - 42 адам, алыс аландар - А.Шегіров, М.Шоай, .Кенесарин болды. Нтижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланан аза-ырыз ісін басарушы 15 кісіге тапсыралы. Олар бізді Уаытша кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тотама келді. Сиез Сырдария облысы азатарыны сиезін шаыруды ажет деп тауып, з араларынан Б.лманов, Т.нанбаев, М.Дулатовты кілдер ретінде жіберу туралы шешім абылдады. аза зиялылары Алаш автономиясын аяынан тік трызу шін жне большевиктермен кресу масатында лтты скер ру жне кеестерге арсы р трлі саяси кштермен одатасу ісіне лкен мн берді. Сиез бл мселені жан-жаты талылап, аза милициясыны р облыс, уезд орталытарындаы саны, олара скер ылымын йрету жне ажетті заттармен (ару-жара, аржы, клік жне т.б.) амтамасыз ету тртібін анытап, «26 500 адам тіркелген халыты милиция рылуы ажет» деген аулы абылдады. Бл идеяны Алашорда кіметіні мшесі Ж.Апаев сынды. скер ру ісіне ажетті аражатты 6 облысты азатары есебінен алатын болды. Алашорда кіметі лт кеесіне мшелер сайланан со (осымшаны араыз), Алашорданы траасын сайлау мселесі ткізілді. Оан .Бкейхан, Б.лманов, А.Трлыханов тсті. Сайлау орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаан .Бкейхан Алашорданы траасы болып сайланды. Бдан со оу комиссиясыны рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Е.Омаров, Б.Срсенов, Т.Шонанов сайланды. Бл сиез асыр басынан бергі лт-азатты озалысыны лы орытындысы болды. Ол зіні тарихи маызы жаынан лтымызды сан асырлы міріндеі аса маызды оиаларды атарынан орын алады

56. 1917 ж. азан ткерісі. Уаытша кіметті халы кткен аграрлы мселені шеше алмауы, езілген халытара зін-зі билеуі немесе автономия алу мселесін кн тэртібіне оюа тырыспауы, жмысшылара 8 саатты жмыс кнін енгізу сияты ккейкесті мселелерді шешпеуі халы наразылыын одан эрі кшейтті. 1917 ж. жазыны соы мен кзіні бас кезінде бкіл Ресейді жер-жерінде бараны Уаытша кіметке деген арсылыы се тсті. Бл Кеестердегі болыиевиктерді ыпалыны артуына жадай жасады. Ал Корни­лов блігіні таландалуы болыиевиктер беделін біржола ктерді. Осындай жадайда болыиевиктер партиясы 1917 жылы шілде оиасынан кейін алынып тасталан “Барлы билік Кеестерге берілсін” деген ранды айта ктерді. Енді бл ран арулы ктеріліске, Уаытша кіметті латуа, пролетариат диктатурасын орнатуа баытталды.