Шы жылдарындаы азастандаы саяси партиялар мен аымдар. 2 страница

1917 ж. 24 азанда (6 арашада) Петроградта арулы ктеріліс басталды. Келесі кні ктерілісшілер аланы е маызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 азанда (7 арашада) скери-революциялы комитет Уаытша кіметті билігіні жойыландыын жариялады. Осылайша азан ткерісі жеіске жетті.

азан арулы ктерілісіні Петроградта жеіске жетуі, сондай- а азастанмен іргелес Ташкент, Омбы, Орынбор, Астрахань т- різді ірі алаларда Кеес кіметіні орнауы азастанда да билікті Кеестерді олына туіне ыпал етті. Алайда азастанда Кеес кіметін орнату трт айа, 1917 ж. соынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бл процесс айматы леуметтік-экономикалы жэне мдени баяу дамуымен, лтаралы атынастарды крделілігімен, жмысшылар мен болыиевиктік йымдарды аздыымен шиеленісе тсті. Кеес кіметіні азастанда орнауына Ленин бастаан болыиевиктерді халыа бейбітшілік, жмысшылара зауыт пен фабрика, шаруалара жер, лттар мен лыстара тедік пен бостанды беру жніндегі уэдесі з септігін тигізді. Кеес кіметін орнатуа Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак скерлері мен лаан Уаытша кіметті жатастарыны табанды арсылы крсетуі жадайды одан эрі шиеленістіре тсті.Кеес кіметі Уаытша кіметті жатастары арулы арсылы крсете алмаан Сырдария, Амола облыстары жэне Бкей Орда- сында бейбіт жолмен орнады. Ал, Торай, Орал, Орынбор, Семей жэне Жетісу облыстарында Кеес кіметін орнату шін иян-кескі крес болды. Облысты орталытар мен уездік алаларда кеес кіметі ызыл гвардиялы отрядтарды жэне жергілікті горни- зондар солдаттарыны арулы ктерілісі арылы орнады. Перовск (ызылорда) жмысшылары мен солдаттары кімет билігін 1917 ж. 30 азанда (12 араша) з олына алды. Ташкентте Кеес кіметі 1916 жылы 1 арашада кескілескен рыс нтижесінде орнады. Ал 1916 жылды араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша-желтосан айларында Кеес кіметі улиеатада, Тркістанда, азалыда, Арал поселкесінде жэне облысты баса да ірі елді мекендерінде бейбіт жолмен ор­нады. Ккшетау, Павлодар, Атбасар, скемен уездерінде казак- орыс скерлеріні басым болуынан Кеес кіметі шін крес біраз иындыа кездесті. Кеес кіметі 1918 ж. наурыз айында Жаркент- те, Сергиопольде (Аягзде), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады.

1916 ж. соы мен 1918 ж. наурызы аралыында Кеес кіметі азастанда негізінен алалар мен баса да ірі халы тыыз орналасан жерлерде орнады. Кеес кіметін орнатумен бірге лкені шаруашылыы мен мэдениетін айта ру шаралары атар жргізілді. нерксіп орындарында, мселен Спасск зау- ытында, араанды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мнай ксіпорындарында баылау ойылып, сондай-а банктер мемле­кет меншігіне кшірілді. Кеестерді 2- Бкілресейлік съезінде абылданан Жер туралы декрет бойынша алашы шаралар жргізіле бастады.азан ткерісіні алашы кндерінен бастап-а облысты жэне уездік орталытарда да жмысшылар мен шаруаларды кіметін ныайту ісі, ауылды жэне селолы Кеестерді ру ісімен бірге жргізілді. Алайда ауылды экономикалы жэне мдени жаынан артта алуынан туындаан иыншылытар, элі де кшті рулы байланыстар аза ауылдары мен болыстарында Кеес кіметіні органдарын йымдастыру жніндегі жмыстарын иындатты.

1917 жылды кзінен бастап басарудаы ала-лалы жойылып, билік Кеес атару комитеттері олына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда элі Кеестер кш ала алмай жатты. Кеес кіметіні нсау, жарлытарын іске асыруа арсылы кшті бол­ды. Халы азы-тлік тапшылыынан зардап шекті. Кеес кіметіне арсы кштер бас ктерді. Кееске арсы кштерді арсылыын басу шін, жергілікті жерлерде кімет билігін ныайту ажет болды. Кеес кіметін ныайту жолындаы кресте облысты жэне уездік кеестер съездері кп рл атарды. Облысты, уездік, болысты кеестерде жер, азы-тлік, шаруашылы, сот, баылау, аржы блімдеріні жмысын жола оюа баытталан шаралар іске асырылды. Кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдері ашылды. Кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады. Осындай ткерістік шараларды іске асыру барысында, асыра сілтеушілік, солаайлы, теріс рекеттер орын алып, Кеес кіметіне деген сенімсіздік кшейді.

сіресе, азан ткерісіні жеісінен кейін лтты, е алдымен лтты-мемлекеттік рылыс мэселелері ткір сипат алып, талылана бастады. Кеес кіметіні лтты саясатыны негізгі принциптері маызды екі жатта — 1917 ж. 2 арашада абылдан- ан “Ресей халытары ытарыны Декларациясында” жэне 1917 ж. 20 арашада жарияланан Кеес кіметіні “Барлы Ресей жэне Шыыс мсылман ебекшілеріне” ндеуінде крініс тапты. 1918 ж. атарда кеестерді Бкілресейлік 3-съезінде В.И.Ленинні дайындаан “Ебекшілер мен аналан халытарды ытары Декларациясы” абылданды. Бл жатта Коммунистік партияны кеес республикасыны мемлекеттік рылымы тріндегі кеестік федерацияны ымырасыз жатайтыны айын крсетілді. Декларацияда “Кеестік Ресей Республикасы еркін лттар одаыны негізіндегі кеестік лтты республикаларды федерациясы трінде рылады” делінген.

57. азастан азаматты арсыласты жылдарында (1918-1920 жж.).азан ткерісінен кейін кп уаыт тпей-а елде азамат соысы мен шетел басыншылыыны жорыы басталды. Себебі ткерісті жеісі латылан анаушы тап кілдеріні арсылыын тудырды.1918 жылы 23 наурызда Орал аза-орыстары Гурьевте блік шыарды. Сол жылды 28-29 наурызында а казактар алашордашылармен бірігіп Орал аласында ткеріс жасады.Ресейдегі азамат соысыны рістеуіне Антанта елдері дем берді де, оларды кмегімен Сібірдегі Чехословак корпусыны скерлері блік шыарды. Блікшілер Сібір алаларымен бірге азастанны солтстіктегі алалары Петропавл, Амола, Атбасар, останай, Семей алаларын басып алып, Кеес органдардан амауа алды.1918 жылы жазында Кеес елі шін е басты майдан – Шыыс майданы болды. Бл баытта атармен 4-ші армия рыс жргізді. Осы жылды жазында аза лтты скери блімдер йымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал алаларында рылды. Бкей ордасында аза атты скер полкі ызыл армияны рамдас блігі болды.1918 жылыны аяы мен 1918 жылыны басында ліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торайда екі атты скер эскадроны, скери оу жне пулемат топтарын, Ырызда атты скер рды. Атбе майданына 1918 жылы ліби Жагельдин бастаан экспедиция Мскеудан кп ару-жара пен о-дрі жеткізді. Атбе майданыны арулы кштері 1919 жылы 22 атарында Орынборды, 26 атарда Орал аласын азат етіп, азастан мен Тркістан аудандары мен Орталы Ресей арасындаы атынасты алпына келтірді. 1919 жылы кктемде Фрунзе бастаан ызыл скер отрядтары азастанны Солтстік аудандарында Колчак скерлеріне арсы крес жргізді. азастанда Колчакты тртібіне арсы ірі ктеріліс останайуезінде болды. Амола, Семей облыстарында партизанды озалыстар рістеді. азастанны Солтстік-Шыыс аймаында Жетісу майданы1918 жылы тамыз жне 1919 жылы азанны орта кезіне дейін а гвардияшылара арсы табанды крес жргізді. Осы айматаы ораныс орталыы болан Черкасское селосын атауа болады.1919 жылы орта кезінде ызыл армияны шабуылдарыны нтижесінде Колчак скерлері екіге блінді. Оларды бір блігі Сібірге, екіншісі Тркістана арай шегінеді.ызыл армияны Тркістан майданы 1919 жылы тамыз айыны екінші жартысында Колчакты «Отстік армиясын» біржолата таландады. Осыны нтижесінде Тркістан майданыны скер блімдері Солтстік Жетісуа жеткізліп, мндаы арсылыты тезірек басуа ммкіндік берді. Сйтіп, 1920 жылы наурызда азамат соысыны азастандаы е соы Солтстік майданы жабылады.Азамат соысы жылдарында Кеес кіметі «соыс коммунизмі» саясатын жзеге асырды. Оны негізгі мні-кеес еліні баса да аудандары сияты азастанда да азы-тлік салырты жргізіледі. Ол бойынша шаруаларды кн крісінен артылан азы-тлік скер мен ндіріс орындарындаы жмысшыларды асырау шін ешбір теусіз алынды. Бл жадай шаруаларды табии наразылыын туызды. сіресе, ауатты шаруалар атты наразы болды. Кеес кіметіні осы саясатына наразы шаруалар ктеріліске де шыып, кпшілігі жаа кіметке арсы атарды жаында соысы.Азамат соысы аяталаннан кейін азастанда экономиканы алпына келтіру, мемлекеттік рылысты ныайту жмыстары жргізілді. Сол жылдары алашы ауыл шаруашылы артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяында 999 колхоз, оны ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп дейтін 28 серіктестік (ТОЗ) рылды.

58. аза кеестік мемлекеттілігіні рылуы.1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халы Комиссарлар Кеесі ырыз (аза) лкесін басару жніндегі ткерістік комитет туралы» декрет абылданды. Онда болаша аза мемлекетіні жер аумаы аныталды 1920 жылы 26 тамызда «ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік республикасын ру туралы» декрет жарияланды. Орынбор аласы – астана (1920 – 1924 жж.). Территориясы – Семей, Амола, Торай, Орал облыстары, Манышла уезі, Красноводск уезіні бір блігі, Астрахань губерниясыны бір блігі. Жетісу мен Сырдария облыстары Тркістан Автономиялы Кеестік Социалистік республикасыны рамына енгізілген болатын (1918 ж). Халы – 5 млн.-а жуы адам. 1920 жылы 4 азанда Орынбор аласында аза АКСР Кеестеріні съезі тті. Мнда жоары кімет органдары сайланды: аза АКСР Орталы Атару Комитетіні траасы С. Мендешев, ал аза АКСР – іні Халы Комиссарлар Кеесіні траасы В. А. Радус – Зенькович болды. Съезде «аза АКСР ебекшілері ытарыны декларациясы»абылданды. Декларацияда аза АКСР – ні мемлекеттік басару органдары, азаматтарды ытары мен міндеттері айындалды.

аза АКСР – ні рылуыны тарихи маызы:

1) аза халыны асырлы арманы орындалуыны крінісі.

2) Отаршылдыа арсы крес нтижесі.

3) лтты айта рлеу жолындаы алашы адам.

59. 1918-1921 жж. азастандаы «скери коммунизм» саясаты жне оны мні мен салдары. «скери коммунизм» саясаты: Большевизмні «тауарсызды» утопиясыны азастанды практикасы мен аиаты Ленин социалистік революцияны стратегиялы масатын «бкілндіріс рал-жабдытарын халы игілігіне берумен» байланыстырды. Ф. Энгельс ндіріс ралдарыны наты иесін атап крсеткен еді. «Пролетариатты билікті басып алуымен, — деп жазды ол, — брінен брын ндіріс кралы мемлекеттік меншікке айналады».ндіріс рал-жабдытарын мемлекетті арамаына беру идеясы большевиктік революцияны алтын арауы болды. Ол жйелі трде толы жзеге асырылды. Жер оры сияты, нерксіп, клік инфрарылымдары мен банктер тгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.азастанда 300-ден астам нерксіп орны мемлекет меншігіне берілді. Оларды атарында Спасск мыс балыту жне Шымкент дермене зауыттары, ырыз тау-кен нерксібі акционерлік оамыны орасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші ксіпорындары, Екібастз жне Байкоыр кмір кені орындары, Ембі мнай ксіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент жнеЖетісу теміржолы, Арал теізі, Ертіс пен Жайы зендеріндегі кемелер мен барлы сауда флоты, азастан алаларындаы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен оса жне банк блімшелеріні объектілері де мемлекет меншігіне жатызылды.Ленин азан революциясы арсаында-а: «Буржуйлардан тартып алынан ндіріс рал-жабдытарына бкілхалыты демократиялы басаруды йымдастырмайынша капитализмді тізе бктіру ммкін емес...», — деген болатын. «Бкілхалыты басшылыты» жзеге асыру масатында жмысшы баылауы енгізілді, ал елді экономикасын жоспарлы трде басару, оны халы шаруашылыы мен аржысын бір орталытан йымдастыру шін кен кілетті директивалы орган — Халы шаруашылыы Жоары Кеесі рылды. Демек, ш басымды – мемлекет меншігіне алу, орталытандыру жне директивалы жоспарлау экономикалы саясатта мемлекет бадарын дл айындайтын болды.Алайда кп замай мндай идеология нерксіптін ирауына келіп сотырды. Соысы бюджетке тсетін салы тсімдеріні е маызды кздеріні бірі болып табылатындытан, ондаы орасан зор тапшылыты тек станокта басып шыару арылы ана жабуа болатын еді.

60. азастандаы жаа экономикалы саясат (ЖЭС). Жаа экономикалы саясат: саяси-идеологиялы салада - ката бірпартиялы тртіп, басаша ойлау мен басаша іс-рекетті андайын болса да басып-жаныштауды; экономикалы салада - шаруашылыты кімшіл-рыноты жйесін орнатуды білдірді. НЭП-ті енгізілуімен жерді жала беру мен жала алуа, жалдамалы ебекті олдануа рксат етіліп, ауыл шаруашылы, несие, ттынушылар кооперациясын дамыту ктермеленді. «скери коммунизм» кезінде егізілген ебек міндеткерлігі мен ебекке мобилизациялау жойылды. са ксіпорындар жеке адамдара немесе кооперативтерге жала берілді.Жаа экономикалы саясат - халы шаруашылыына кімшіл- міршілдікті сатай отырып, белгілі дрежеде капитализмге уаытша ерік беруге есептелген пролетариат мемлекетіні ерекше саясаты. 1921 жылы кктемде БОАК жергілікті тауар айырбасына, жеке саудага, жеке меншік ксіпорындар круа рсат беру жніндегі декреттер абылдады. Нарыты катьшастара кшу аша айналысьш ретке келтіру жніндегі мселені кн тртібіне ойды. 1921 жылы жалпыа бірдей ебек міндеткерлігі мен карточкалы жйе жойылды. 1922- 1924 жылдар аралыында бір мезгілде ескі жне жаа аша белгілеріні атар олданылуына рсат етілген аша реформасы жргізілді. Рынокты алпына келтірілуі шаруашылы жргізуді кімшілдік дістерінен бас тартып, экономикалы, материалды ызыушылы тудыратын дістерге кшуді талап етті.Жаа экономикалы саясат аз уаыт рекет етіп, барлы саланы біртутас амтыган жйе болып алыптасып ірлгермеді. Ол ауыл шаруашылыыны соыс пен революцияданкейінгі лсіреуі мен кіметті НЭП жылдарындаы ішкі саясатта жіберген елеулі ателіктеріне байланысты толы жзеге аспады. Алайда осы кезді зінде кіметті нарыты атынастарды ке олдану арылы елді барлы ндіргіш кштерін жадандырып, жалпы шаруашылыкты ркендеуін амтамасыз ете алатын абілеті айын керінді. Жаа экономикалы саясат тарихка Кеес кіметіні орнауы мен Азамат соысынан кейінгі мдени, идеологиялы, леуметтік жне экономикалы жандану кезеі ретінде енді.Барлы арама-айшылытарына арамастан жаа экономикалы саясат ыса мерзімде халыты трмыс дрежесін арттырып, халы шаруашылыын калпына келтіруге, елдін, саяси мірін жандандыруа жне мдени мірін сауытыруа ммкіндік жасады. Жаа экономикалы саясатты тежелу себебін партия мен мемлекет басшыларыны бл саясатты тсіну мен іске асырылу ммкіндіктерін баалаудаы жіберген елеулі ателіктерімен тсіндіруге болады. Осындай жете тсінбеушілікті нтижесінде жеке меншік капитала арсы мерзімінен брын шабуыл науаны басталды. Оны нтижесі - деревнядаы шаруалар мен каладаы жмысшылар наразылыымен атар жрген рынок айналымы берекесіні кетуі болды. 20-жылдарды соында жаа экономикалы саясатты бседеуі байалды. Осыны брі Ленин есімімен іске асырылса да, іс жзінде партия мен бкіл елді тарихында келесі кезе басталды. 20-жылдарды соында партиялы (мемлекеттік) басшылыты крамы тбірімен згеріп, Сталин мен оны жатастары шектеусіз жеіске жеткен шата жаа экономикалы саясатты соы сті туды.Сталинні тдрегіндегілерді белсенділігімен «скери коммунизм» жылдары алыптасан басшылыты міршіл-кімшілдік тсілдері, сіресе нерксіпте, тіпті нарыты атынастарды нерлым еркіндік алан жылдарында (1925-1927) да толы жойылан жо. Жаа экономикалы саясат бкіл шаруашылы пен басару жйесін толыынан айта ру, бірттас рі барлы саланы амтыан жйені алыптастыру масатын кздеп, те ыса мерзім ішінде рекет етті. Ол іс жзінде елді дадарыстан, ашты жадайынан алып шыты. Алайда ол зіні барлы ммкіндіктерін толы пайдалана алмады,мемлекетті экономикалы монополиясын, бизнес саласындаы бюрократия мен асыра сілтеушілікті, атал бсекелестікті, тапты крес пен барынша идеологияландырылан тсінікті баындыра алатын тсіл, еркін шаруашылы жргізу тсілін алыптастыра алмады.азастандаы жаа экономикалы саясатты мні. Кеестерді азастандаы 1921-1925 жылдардаы жргізілген экономикалы саясаты арама-айшылытара толы болды. Революциянышалай аудандар мен лтты шеткері аймактара крсеткен олдауыны маызды мні жнінде кп айтылса да, жаа режим Кеес кіметіні Мскеу мен Ресейдінегізгі астыкты аудандарында ныаюына кп кіл блді. лтты аудандар мемлекетті шеткері бліктері ретінде арастырылып, орыс емес халытарды мтаждытары мен олара аморлы жасау іс жзінде емес, кбінесе сз жзінде крсетілді. Стсіздіктерді себептері шаруаларды жермен, тыммен, керекті крал-саймандармен амтамасыз ете алмаан, ауыл шаруашылыыны дамуын андай да бір жоспарлы арнаа баыттай алмаан мемлекетті зінде болды.азатара сол кез ушін е ажетті нрсе - оларды мал шаруашылыымен айналысуа, дстрлі леуметтік рылымдар мен мдени салттарды сатауа ммкіндік беретін экономиканы алпына келтіру еді. Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті за мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондытан, олар ЖЭС аясында шаруа ожалытарын біртіндеп кооперативтендіру арылы ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта руды кздеді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік трыдан еріксіз кштеу арылы емес, керісінше экономикалы ажеттіліктен туындайтын озалыс болу керек еді. Алайда, большевиктер аза ауылында леуметтік тесіздікті жою масатында шабынды жне жайылымды жерлерді бліске салды. Ф. Голощекин: “Жайылымды жерді блу деген не?“ дей отырып, бл науана зор екпін беру шін жне з тірегіндегі большевиктерді жігерлендіру шін “Бл кіші азан“ – деді. Ф.Голощекин алаш “Кіші азан“ ткерісін бір ана леуметтік-саяси науанмен, яни шабынды-жайылымды жне егістік жерлерді айта блумен аятай аламын деген пікірде болды. Большевиктер жерге орналастыру жніндегі бл шара сіресе ауылдаы байа те тиімді болып отыран жерді дстрлі ауымды (рулы) пайдалануды жояды деп есептеді. Алайда Ф.Голощекин бастаан азастан большевиктеріні аза оамына байланысты жргізген бл шаралары аза ауылында Кеес кіметіні жеісін амтамасы ете алмады. Оны себебі бл реформа алашы кезден-а ате тжырымдара негізделген еді. Біріншіден, азаты дстрлі шаруашылы жйесі саталып отыран жадайда шабынды жне жайылымды жерлерді жй бліске салу еш нтиже бермеді. Екіншіден, шабынды жне жайылымды жерді блуді зі дстрлі егін шаруашылыы жйесіндегі задылытар жетегінде алып ойды, яни шабынды жне жайылымды жерлерді блу шаруа ожалыындаы отбасы мшелеріні санына байланысты жргізілді. Ал азаты дстрлі шаруашылыында, керісінше, жерді малды санына арай иемденді, яни кшпелілер шін жайылыма сраныс мал басыны санына жне оны рамына байланысты болды. шіншіден, жартылай кшпелі аудандардаы жер блінісі нтижесінде жерге ие болан шаруалар шін бл кезеде ол жерлерден келер пайда жо еді. Себебі ауылдаы кедей шаруаларды ожалытары ана емес, тіпті орта шаруа ожалытары да бл кезеде ауыл-шаруашылы рал саймандарына, егетін тым жне т.б. заттара те зру болды. Мысалы, 1928 жылы республикада 1927 жылы есеп бойынша 800 мы аза шаруа ожалытары бар боланы 124 мы те арапайым ебек ралдарына ие болды.

61.Ауыл шаруашылыын жымдастыру — КСРО-да са, жеке шаруа ожалытарын біріктіру арылы ауыл шаруашылыын мемлекет мддесіне толы баындырып, айта руды теориясы мен практикасы. са тауарлы шаруашылытарды кооперациялау идеясын ыл. коммунизмні негізін алаушылар К.Маркс, Ф.Энгельс сынан болатын. азан ткерісінен (1917) кейін рылан Кеес империясыны экономикалы даму жолын тадау мселесінде кімет пен партия басшылары екі топа блінді. Оларды алашысы — Бухарин тобы (Н.И. Бухарин, А.Н. Рыков, М.П. Томский) экономикалы жйеде лі де кп жылдар нарыты атынас трі шешуші тетік болып ала береді деп санады. Екінші топты наыз сталиншілдер: В.В. Куйбышев, В.М. Молотов, А.А. Андреев, Л.М. Каганович, С.М. Киров, А.И. Микоян, Г.К. Орджоникидзе жне т.б., бел алып келе жатан тоталитарлы тртіп басшылары рады. Блар берік сенімге жне кштеуге сйену жолымен крделі экономикалы мселелерді партиялы-мемлекеттік жйе шеше алады деген кзарасты станды жне “жарын болашаа” жету шін едуір рбандытарды болуын орынды санады. Алашы бухариндік балама жолды кейде толы, кейде ішінара сол кезені ірі экономистері Н.Д. Кондратьев, Н.П. Макаров, В.В. Новожилов, А.В. Чаянов, Л.Н. Юрьевский жне т.б. олдады. аза лтты интеллигенциясыны крнекті кілдері .Н. Бкейханов, А. Байтрсынов, . Ермеков, М. Дулатов, М. Шоай жне т.б. азастандаы дстрлі мал шаруашылыымен айналысатын халыты эволюциялы дамуын сатауды жатады.