Шы жылдарындаы азастандаы саяси партиялар мен аымдар. 4 страница

64. ХХ . 20-30 жж. азастандаы мдени шаралар.Республикада алашыларды бірі болып лтты дебиет пен мдениетті дамыту жне насихаттау ісімен айналысан Тркістан лкесіндегі «Талап» оамы. Басарманырылтайшысы жне жетекшілері жазушы М.уезов, этнограф .Диваев, профессорлар Х.Досмхамедов, А.Шмидт, Н. Архангельский, М. Тынышпаев, М. Есболов, И. Тотыбаев, . Тыныстановтар болды. оам Жарысыны жобасын Тркістан аарту ісі жніндегі халы комиссариаты мемлекеттік алымдар кеесі бекітті. 1923 жылы 4 желтосандаы «Талап» оамыны масаты мен ызмет шебері тмендегідей болды:

· аза деби тіліні, терминологиясы мен орфографиясы, т.б. мселелерін арастыру;

· лтты нерді зерттеу;

· аза халыны тарихы мен трмысын зерттеу;

· аза мектептерінде оыту мселелерін арастыру;

· аза ылыми ызметкерлері мен аза нері айраткерлеріне кмек крсету.

оам рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, М Дулатлы, .Кемегеров, т.б. енді.

Осы кезеде жаа кеестік дебиет алыптаса бастайды. Оны азастандаы кілдері С.Сейфуллин, С.Манов, Б.Ізтлин жн т.б. болды. Оларды шыармашылыы айын социалистік реализм жне пролетарлы интернационализм станымына негізделді.1925 жылы 18 мамырда азастанда Пролетар-шаруа жазушыларды аза ассоциациясы (азАПП) рылды. азАПП жаа социалистікдебиет жасау ісін ола алды.Мдениеттегі кез келген былыс тапты, пролетарлы крес трысынан бааланды. Халы шыармашылыыны кптеген трлері, мысалы, «Едіге», «обыланды батыр» реакцияшыл, лтшылды кзарастаы шыарма деп жарияланды. А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, М.Дулатлы уына шырады. Абай шыармалары талылауа тсті.Баса жанрларды арасында бірінші орына саяси лирика шыарылды. Кеестік жарын шындыты жабырау ткен мірмен салыстыру тсілі ке олданыса енді. азАПП ызметінде азаты ауыз дебиеті мен жазба дебиеті дстрлерін жоа шыару кзарасы баран сайын беле ала бастады.аза кркем дебиетіндегі осы екі аым арасында 1922—1923 жылдары, содан со 1926-1928 жылдары ызу пікірталас болып тті. 20-жылдарды ортасы мен соында аза дебиетіне .Мсірепов, .Мстафин, .Тжібаев, А.Томаамбетов, .Орманов секілді талантты жастар келіп, кеес адамдарыны — ауыл жне ала ебеккерлеріні бейнесін жасады. аза кеес аын-жазушыларыны шыармашылыында В.И.Ленин бейнесі жеке таырыпа айналды.1934 жылы 12—18 маусым кндері азастан жазушыларыны I съезі тіп, онда идеялы трбие жргізудегі уатты рал кеестік дебиет болуы керек екендігі баса айтылды.аза кеес дебиеті фольклор дстріне сйенді. Мселен, Жамбыл Жабаев (1846—1945 жылдары) шыармаларында ел міріні айтулы оиалары крініс тапты. Жаа мір мен кеес адамдарын аын Нрпейіс Байанин (1860—1945 жылдары) зіні эпосты жырларына арау етті.Иса Байзаов (1900—1946 жылдары) шыармашылыы наыз халыты мнге ие болды.20—30-жылдар аза кеес дебиетінде проза, драматургия жне деби сын сияты жаа жанрлар дамыан кезе болды. І.Жансгіров«Жолдастар» романын жазды, С.Манов «Байды лы», «Достар», «Ботагз» романдарын тудырды. аза драматургиясын дамытуда Мхтар уезовті рлі зор. аза театр неріні дамуы оны есімімен тыыз байланысты.Ресми билік птаан негізгі таырып — кеестік оамны рылуы жне дамуы, азатарды туан лкесін тлетуге осан лесі, жергілікті халыты социалистік ебектегі ерлігі, т.б. болып саналды. 1934 жылы республикада аза дебиеті баспасы ашылды.Баспадан социалистік реализм рухындаы р трлі жанрдаы шыармалар жары кре бастады. Бл кезде азастанда тратын зге лт кілдері — И.Шухов, П.Кузнецов, Г.Шарипов, т.б. жазушылар кпшілікке танылды. Д.Снегинні «Шыыстан соан жел», «Жетісу» жне «Мені алам» атты жинатары жары крді. Латиф Ансари жас йыр аындарыны «Таы суле» атты ледер жинаын растырды.Сонымен бірге Коммунистік партия тарапынан идеологиялы баылауды кшеюіне байланысты кптеген дебиет кілдері удалауа тсе бастады. 1937—1938 жылдардаы уын-сргін барысында аза дебиеті зіні бетке стар кілдерінен айырылды аза дебиетіні лтты аымыны кілдері — Ж.Аймауытов, М.Жмабаев, Ш.дайберділы, .Бкейханов, А.Байтрсынлы, т.б. уын-сргінге шырады. Осы жылдары аза кеес дебиетіні крнекті кілдері — С.Сейфуллин, І.Жансгіров, Б.Майлин, т.б. да удаланан болатын. Саяси уын-сргін аза дебиеті мен тіліні дамуына айтарлытай зиянын тигізді.

65. лы Отан соысындаы жеіске азастанны осан лесі.Соыс жылдары азастан жерінде 12 атыштар дивизиясы, 4 лтты атты скер дивизиясы, 7 атыштар бригадасы мен 50-ге жуы ртрлі полктер, батальондар рылып, майдана аттанады.

 

Жауынгерлері жаумен жан аямай шайасан азастанды бес скери рама «гвардиялы» деген рметті ата беріліп, оларды туларына бірнеше ордендер адалды. Оларды атарында жауынгерлеріні ерлігі аыза айналан ататы 8-гвардиялы Панфилов дивизиясы да бар.

Соыс кезінде 3,5 мыдай азастандытар партизан отрядтарыны рамында болып, Жеісті жаындатуа з лестерін осты.

Жаниярлы ерлігі мен батырлыы шін 96638 азастанды жауынгер бірнеше дркіннен орден жне медальдармен наградталды. 497 жерлесіміз Кеес Одаыны Батыры атанды. Оларды 97-сі аза болатын. 142 жауынгер «Да» орденіні толы иегері болды.

Соысты 4 жылы ішінде азастан мемлекетке 482,8 мы тонна асты, 217,6 мы тонна картоп, 143,2 мы тонна ккніс, 1193,2 мы тонна ант ызылшасын, 155 ,3 мы тонна мата тапсырды.

азастан ебекшілері майдана 25 миллион дана жылы киім, Отан орау орына 4 миллиард сомнан астам аражат берді.

лы Отан соысына барлыы 35 миллион адам атынасты, Орта Азия республикаларынан соыса 3 миллиона жуы адам атысса, соны 1 миллион 366 мыы азастандытар екен.

лы Отан соысы жылдарында арулы Кштерде 4 орталы, 19 майданды жне флотты, 103 армиялы газет, лттар тілінде 50 газет шыып трды. Сол срапыл ауыр жылдарда аза тілінде 10 майданды, 3 дивизиялы, 1 округтік газет жары крген. Олар: «ызыл скер аиаты», «ызыл Армия», «Жауа арсы аттан», «Отан шін ала», «Дабыл» жне т.б.
лы Отан соысы тарихыны беттерін паратаан адам жеіс саатын сотыруа азастанны осан лесі телегей-теіз екенін байар еді. Осы бір ая астынан басталан ділетсіз арпалыса азастаннан 2 миллиона жуы трлі лт кілдері скер атарына шаырылды. Майдан даласынан 394 мы аза боздатары айтпай алды. Бл соыс айы-асірет келмеген бірде-бір отбасы болмады... Біріні кесі, біріні аасы аза тапты. аншама жас боздатарды ыршын жасы иылды... Ішінде аын да, ншісі де бар еді. ауызын ашпай кктей ырылан сол жастарды ішінде, тте дариа-ай, анша Абай, анша Шоан кетті екен ...

Фашистік Германия тізе бкті... Біра сол см соыс зімен бірге 10 миллионнан астам немісті мірін алып кетті. Оны жеген Кеестер Одаы 27 миллион адамны мірін берді. Талай асырлар бойы жасалан материалды жне мдени азынаны ртты. Міне, соысты келген асіреті. Сондытан адамзата рашан соысты тотататын жеіс керек. 1418 кн мен тн толарсатан ан кешіп, кейінгі рпаа тынышты келгені шін асиетті. рине, жеіс здігінен келген жо. Оны елі, жері шін ота тскен ерлер ерлігі жеткізді. азастаннан 1941-1945 жылдардаы анды ырына 1,3 миллион л мен ыз аттаныпты. Брі де жаниярлыпен соысты. 500-ден астамы елге Батыр атанып, аыза айнала оралды Отанын жаудан орау шін кп лтты кеес халыны ішінде аза халы ерекше ерліктерімен, аыздарымен жауа арсы трды. Халы жадында сапында 30 лтты кілі бар (бларды 3 мыдайы азастандытар) Брест ораушыларыны шпес ерлігі мгі саталма. азастан жерінде жасаталан И.В.Панфилов атындаы 8-гвардиялы дивизия Москваны орауда тарихта болып крмеген тедессіз ерлікті лгісін танытты. Панфиловшыларды ішінде шын мнінде болаттай беріктік пен ер жректілік крсеткен, з заманында-а аты аыза айналан Бауыржан Момышлы да бар еді жеттік пен ерлікке бару кездейсоты емес. Отаны мен артында алан еліні алдында жауынгерлік борышты теуде болаттай берік тртіпке бойсыну еді. Алматыда жасаталан генерал-майор И.Панфилов атындаы сегізінші азастанды гвардияшы атыштар дивизиясы Кеес Одаыны астанасы – Москваны орау кндерінде лы Отан соысыны тарихына мгі шпейтін ерлік беттерін жазды. Москваны айсарлыпен ораан 28 панфиловшы батырларды халы мыр бойы рметтеп есте сатайды. азастанды жауынгерлер рейхстага шабуыл жасауа атысты, оны шаыраына Жеіс туын алашы болып аза халыны даты лы Раымжан ошарбаев адады лы Отан соысыны шежіресіне Мншк Мметова мен лия Молдалованы, Млік абдуллинні, Бауыржан Момышлы мен Талат Бигельдиновты жне кптеген жерлестерімізді аттары алтын ріптермен жазылды.Севастополь шін шайаста Кеес Одаыны батыры Дабаш Бабажанов айрыша кзге тсті. Оны ерлігі батыр аланы орау шін болан ырын-иямет соыс бейнеленген панорамаа тсірілген. Николай Гастеллоны ерлігін айталаан Нркен бдіров, Александр Матросовты ерлігін айталаан Слтан Баймаамбетовты, жау “жолбарысына” ас апай арсы шауып, гранатамен оса жарылан арсыбай Сыпатаевты есімдерін матанышпен атайды. Бларды бріне Кеес Одаыны батыры атаы берілген. Кеес Одаыны Батыры атаын екі реттен алан, даты сарларымыз Талат Бигелдиновты, Сергей Луганскийді, Леонид Беданы жне Иван Павловты ерліктері халымызды мгі есінде. Белорусс ормандарында ди Шріповты басаруындаы партизан отрядтары жауа арсы шайасты. Украин жерінде лы Отан соысыны аты аыза айналан батыры С.Ковпакты партизанды бірлестігінде асым айсеновты отряды болан еді.Біз 900 кн оршауда алан ленинградтытарды рухын ктеріп, ажырын жаныан Жамбыл атамызды «Ленинградты ренім» атты жалынды жырын жадымызда стаймызРеспублика лы жеіс шін орасан лес осты. азастан майдана орасынны 85 пайызын, мысты 30 пайызын, кмір мен мнайды барлыын ндірді. Сол ауыр жылдарда еліміз майдана 6 миллион тонна бидай, 797 мы тонна ет, 150 мы мініс жылысын берді. Сондай а, республикамыз 4 миллиард сом аша жинап, скери техникалар мен ару-жаратар сатып перді.Соысты ысылтая кезеінде емшектегі баласын жргекке орай салып, ксіпорын, колхоз бен совхоз жмысына та сріден жгіріп, тн ортасында айтан оларды жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, «зім жемесем жемейін, зім ішпесем ішпейін, брі де солар шін, брі де майдан шін, жеіс шін болсын!» деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шыара алады. лы Отан соысыны аарлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаа кіріп келе жатан жас баладан бастап, жасы жзге келген Жамбыла дейін отандастарымыз жауа арсы майдана жаппай атысты. азастандытар Ленинград (азіргі Санкт-Петербург) аласын туан жеріндей жаниярлыпен орады, Сталинград (азіргі Волгоград) тбінде, Украинаны, Белоруссияны, Прибалтиканы, Молдавияны неміс-фашист басыншыларынан азат етуге атысты. Ленинград аласына ауіп тнгенде Жамбыл Жабаев «Ленинградты ренім» атты жрек жарды, жалынды жырын майдандаы «жзі баса боланмен жрегі бір, тілі баса боланмен тілегі бір» жауынгер балаларына жолдады. Кейіннен аланы ораушы жауынгерлерді бірі: «Бл слемді кзге жас, кілге уаныш толы сезіммен оымауа болмайды... Біз кшімізді еселей тсіп рыса аттанды»,-деп еске алды. азастандытар Варшаваны, Софияны, Белградты, Праганы азат етушілерді атарында болды. 15 азастанды бригада негізінде рылан 150-Идриск атыштар дивизиясы жауынгерлері «ялы асырды» ордасы Берлинге шабуыл жасады, Рейхстагты кмбезіне жеіс туын тігуге атысты. Алызыл туды биікке ктеріп, алаш болып жеіс дабылын аандарды атарында аза Рахымжан ошарбаев болды.лы Жеіске жау тылында ел кегін, ер намысын ораан партизан жасатары да лес осты. Зерттеулер бойынша Белоруссия мен Украина ормандарыны партизан отрядтарында 3 мынан аса азатар шайасан. Партизан отрядтарына командир, комиссар болан, есімдері ел аузында аыза айналып, кейінгі рпаа жеткен ди Шріпов, асым айсенов, Жмаали Саин есімдері кзі араты кпшілікке млім.азастандытар анішер жаумен асы анын аямай осылай шайасты. Оларды брін орта іске, жеіске, отанына деген сезім біріктірді. Дниежзін шарпыан жианды соыс аза халыны батыр лт екенін баршаа млімдеді. «Правда» газетіні бетінде 1941 жылы азан айында «азатар» деген маала жаияланды. Бл Мскеуді ораан 8-гвардиялы Панфилов атындаы дивизия туралы еді. Осы бір жеіс кндері крнекті совет жазушысы И.Эренбургты 1942 жылы жазан «азатар» деген мааласында: «Бір фриц маан: «Біз жойын кші бар аарман солдаттармен беттестік, оларды алан бетінен тіпті ешандай о та, рт те тотата алмады. Олар тура бізге арай дауылдай дркіреп жгіріп келе жатты. Мен бларды аза деген халы екенін естідім. Брын мндай халы бар екенін естімеп едім...» деді. Фрицтер кп нрсені білмеуші еді. Олара Ресейді лкен екенін ана айтып, ал ол елде кптеген халы тратынын айтпаан.Шыысты ке даласында ежелден ысты ааан аязы мен жазды аптап ыстыында кндіккен ержрек адамдар трады. Бл елді аындары азастанны даты батырларыжайлы сыр шертеді. Ал бл елді батырлары е алдымен арын ардатаан. Ер Тарын алты кез алдаспаннан олына алып, алты мы жауа жалыз зі арсы шабуыла шыып трып: «Маан брінен де арым ымбат!» деп айай салан!...