Азастанда ты жне тыайан жерлерді игеру.

1954 жылы 23 апан мен 2 наурыз аралыында Компартия ОК пленумы болып, онда «Елде асты ндіруді лайту мен ты жне тыайан жерлерді игеру» женінде аулы абылданды. Бл КСРО-да нан тапшылыын жою шін жасалды. Асты мселесін шешуді теориялы трыда екі баыты болды:

1. Интенсивтік баыт - экономиканы реттеуді нарыкты атынасына кшу. Біра та бул социализм идеологиясына айшы келетін еді. Егер Кеес Ода-ында ты игеруге дейінп асты ндіруде гектарына 1 центнерден осса, онда бул нім бкіл игерілген ты жерлерді енімімен пара-пар болар еді.

2. Экстенсивтік баыт - асты німін жаа жерлерді жырту, ты жерлерді игеру арылы арттыру жолы. Азы-тлік мселесін шешуде Кеес кіметі осы екінші жолды тацады.

Кеес Одаы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар ты жне тыайан жерлер жыртылды. Оны 6,5 млн гектары, яни 50%-ы азастанда. Осы-лайша жаппай ты жне тыайан жерлерді игеру озалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары бір жыл ішінде аза лкесінде жаа 337 совхоз рыл-ды. Жаадан рылан совхоздарды атауларыны зі кеп жайтты аар-тып трса керек: «Мскеу», «Ленинград», «Киев», «Ростов», «Одесса», «Кан-темировец», «Тамановец» совхоздары рылды. Олар Амола, Кекшетау, останай, Павлодар, Солтстік азастан облыстарында рылды. 1954-1955 жылдары бкіл Кеес Одаы бойынша 29,7 млн га ты жне тыайан жер, оны ішінде азастан бойынша 18 млн га, яни 66,6% жер жыртылды. Ты жне тыайан жерді игеру нтижесінде Кеес Одаында жан басына ша-канда 2 мы кг асты ндіру ммкін болды. Ал дниежзілік тжірибеде жан басына 1 мы кг асты жеткілікті болатын.

Ты игеруді непзп орытындысы - ол сол уаыттан осы кезге дейін аза-стан халын нанмен амтамасыз ету мселесіні шешілуі. Сонымен бірге азастан сырт елдерге экспорта асты шыаратын елге айналды.

Ты жне тыайан жерлерді игеруді зардаптары да болды. 1960 жыл-дара арай азастанны ты лкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына шырады. 1954-1962 жылдар аралыында ты игеру шін азастана КСРО-ны тек еуропалы блігінен 2 млн адам келінді. Республикада аза халыны лесі 30%-а дейін тмендеп, лтты тіл, салт-дстр мен халы-ты леуметтік институттарыны жойылып кету аупі туды.

1962 жылы Н. Хрущевті бастамасымен солтстік облыстар ты лкесіне біріктіріліп, Амола аласы Целиноград деп згертілді.

69. 1960-1985 жылдардаы азастанны леуметтік-экономикалы, мдени ахуалы. Н.С.Хрущев азастанды сына алаы сияты пайдаланып, кптеген ты тжірибелерді, оны ішінде келешегі жо тжірибелерді сынатан ткізіп байап крді. Гидропоникалы діспен сімдік сіру, жгері егу т.б. осы сияты тжірибелер азастан шаруашылытарында байаудан тті. Оны айтуымен республиканы отстіктегі аудандары кршілес республикалара берілді, лкелер рылды. Кптеген осаларды аттары згертілді: Амола – Целиноград атанды, Батыс азастан облысы – Орал облысы болды. Хрущевті жолсыздытары мен жнсіз ылытарын ашы айтпаса да халы оан наразы болды. Сойтіп, елді экономикасын жаа сатыа ктеру, халы шаруашылыын басару, ндірісті жоспарлау мен ынталандыру жйесін тубегейлі жасарту ажеттігі кесіп жетілін келе жатты. Экономикалы мселелерді шешуде субъектівизмде, валюнтаризмді жою ажеттігі баран сайын айындала тсті.Елде алыптасан жадайы тзеу жне жол берілген ателіктерді жою жнінде кезек кттірмейтін шыл шараларды 1964 жылы 14 азанда болып ткен КОКП-ны пленумында абылдады. Пленум Н.С.Хрущевті КОКП ОК-ні бірінші хатшысы жне КСРО Министралер Советіні траасы міндеттерінен босатты. Оны орнына КОКП Орталы Комитетіні бірінші хатшысы етіп Л.И.Брежневті сайлады, ал Кеес кіметіні басшысы етіп КСРО Жоары Кенесі А.Н. Косыгинді таайындады. Осыны артынша партия, совет жне баса оам йымдарын 1962 жылы жзеге асырылан ндірістік принцип бойынша блу ойластырылмаан іс деп бааланып, оларды территориялы - ндірістік принцип бойынша рылуын алпына келтіру ісі ола алынды. Сонымен бірге жоспарлау мен экономикалы ынталандыру дістеріндегі ателер де тзетіле бастады. Осы жылдарда іске асырылан шаруашылы реформа дйекті жргізілмегенні зінде елді экономикасын ктеруге елеулі ыпал жасады.70 жылдарды басында брыныдай социализмнен коммунизмге ту туралы территориялы идея басым болды. Бл жайлы 1967 жылы азан ткерісіні 50 жылдыына арналан сзінде Л.И.Брежнев млімдеді.1977 жылы 7 азанда КСРО Конституциясы абылданды. Конституцияда ияли болжамдар кп болды. Коммунизмге тер жол мселесі, кемелденген социализм теориясы ке таралды.1978 жылы 20 суірде аза КСР-іні конституциясы абылданды. Бл Кеестік жйедегі азастанны соы Конституциясы болды. Бл Конституциясында да демократияны шектеу, адам ыын елемеу т.с. оама жат былыстар орын алды. лтаралы атынастарда да келесіз жадайлар кбейді. Республикада орыс тілі «лы тіл» ретінде дріптеліп, аза тіліне немрайды арау кеейді.1979 жылы КОК ПК–ы азастан жерінде неміс автономиялы облысын ру туралы шешім абылдады. Автономиялы облысты рамына Амола, Павлодар, араанды, Кокшетау облыстарыны бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша автономиялы облыс орталыы Ерейментау аласында орналасатын болды. Бл жнінде арнайы комиссия рылын, оан КОКП ОК-ыны хатшысы А.Коркин тораалы етті. Партияны бл шешімі аза халыны лтты мддесін аяа таптауды крінісі болды.1979 жылы 16 маусымда Амола аласындаы Ленин алаына аза жерінде неміс автономиясын руа наразы болан жастар жиналды. «Неміс автономиясына жол жо!» «азастан блінбейді!» деген жазулары бар плакаттар стаан жастар партияны бл шешімін атты айыптады. Осы жылы 19 маусымда жастар алдына шыан атару комитетіні траасы Жмахметов пен облысты партия комитетіні бірінші хатшысы Морозов азастан жерінде ешандай автономия рымайтынына жастарды сендірді.70 жылдар мен сексенінші жылдарды бірінші жартасында партияны жоары орындарында сз бен істі бірлігіне шаырылан ндеулер баран сайын кштірек естіле бастады. Мны зі екі жзділік ндеу еді. Ойткені, оны басшы органдарында отырандарды здеріні орындауы міндетті болмады, талап тек ана тменгі буындаылара баытталды. Ішкі партиялы жмыстарды жасарту мен жетілдіру жніндегі кптеген аулылар кзбояушылы сипат алды. Партия басшыларыны атып алан жаттандылы жне дмшелік пен цифрлардан, алуан трлі есеп растырудан баса ешнрсе талап етілмеді. Партия беделі баран сайын лдырай бастады.Сонымен азастан президенті Н.А.Назарбаев айтандай, тоырау мірді барлы салаларында: идеология да, адамдар арасындаы арым-атынаста да, орын алды. Брежневті жеке басына табыну етек алан жадайда, сіресе, жетпісінші жылдарды аяы мен сексенінші жылдарды бас кезінде ол баран сайын кшейе тсті.

нерксіпті дамуы. 1965 жылы ыркйекте КОКП ОК-ні пленумы болып тті. Пленум нерксіпті дамытуа арналды. Пленумда ойылан міндеттер:
1. нерксіпті салалы принцип (станым) бойынша басару.
2. нерксіп салалары бойынша одаты республикалы министрліктер ру.
3. Ксіпорындар дербестігін арттыру.
4. Шаруашылы есепті дамыту.
5.Жмыскерлерді экономикалы ынталандыру мен материалды мадатаулары кбейту.

КСРО жоары Кеесіні сессиясы 1965 жылы нерксіпті басару жйесін згерту жне мемлекеттік жоспарлау жніндегі кейбір басару оргадары згеше ру туралы за абылдады. Кп замай осындай аулылар мен задарды азастан Компартиясы ОК-ні XIV пленумы мен аза КСР Жоары Кеесі де абылдады. абылданан шешімдерге сйкес 1965-1966 жылдары азастанда халы шаруашылыы еесі жне экономикалы аудандарды халы шаруашылыы кеестері таратылып, салалы одаты – республикалы министрліктер рылып, нерксіптік, рылыс материалдары, орман, целлюлоза – ааз жне ааш деу, азы – тлік т.б. ксіп орыдары біріктірілді.60 жылдардын басында нерксіпті сапалы жаынан згерту, ылыми негізде ру рдісі басталды. азастанда нерксіпке жаа техниканы енгізу жоспары жасалды. Е алдымен ндірісті электрлендіру мселесі ола алынды. араандыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бтырма су – электір станциясы техникалы – экономикалы крсеткіштеріні жоарылыымен ерекшеленді – 45 мы шаырымнан асатын уатты электр тасымалдау жйесін орнатты. араанды кмір кеніндегі механикаландырылан жйе ебек німділігін 6%-а дейін ктерді. ндірісті автоматтандырылан жйесі 27 мы адамны ебегін атарды. 1985 жылы жаа технологиялы процесті ндіріске енгізгені шін Ащысай полиметалл комбинатына Лениндік сыйлы берілді. Екібастуз кмір кесіндісіне озы технология олданылып, уатты экскаваторлар пайдаланылды. ылыми – техникалы жетістігі нтижесінде Шымкенттегі М.И.Калинин атындаы заводта жміс технологиясы жасартілді. 1965 жылы зен кен орнында жаа технология негізінде алашы мнай ндірілді.1965 жылы шаруашылы реформасы нтижесінде ылыми – технологиялы процестерді ндіріске енгізу ісі нерксіптегі жадайды тбірімен згертті. Реформа ебекпен ндірісті йымдастыруды жетілдіруге о жол ашты. Ксіпорындар ызметін жоарыдан реттеуге шамадан тыс уестенушілік доарылды, оларды шаруашылы дербестігі лая тусті. Пайда, баа, ашалай сыйлы, несие трізді экономикалы тталар озалыса келтірілді. рбір жмыскерді, ттастай аландаы ксіпорынны материалды мдделігіне баса назар аударылды. 1966 жылы азастанны скемен орасын – мырыш комбинаты, Шымкент – цемент заводы бастаан II нерксіп жмыс жргізуді жаа тртібіне кшті. 1970 жылы азастан нерксібіні 70% - ы жоспарлауды жаа жйесіне жмыс істеді.1970 жыла арай КСРО-ны халы шаруашылыында азастанны кмір жне темір кенін ндіру, болат балыту, ара металдар прокаттау жніндегі лес салмаы сті. Республикада брын болмаан нерксіп салалары ркендеді: титан, магний, синтетикалы каучук, полиэтилен, ктергіш крандар ндірістері т.б.. Мнай ндіру жне химиянерксібі де бл уаытта жалпыодаты маыза ие болды.Женіл нерксіптер атары сті: Теміртау, Жамбыл алаларында азы-тлік нерксібі, Алматыда мата-мата нерксібі, Семейде трикотаж фабрикасы алашы німін бере бастады. Бес жылды ішінде республикада жеіл нерксіпті 14 ксіпорны салынды.Аз ана уаытты ішінде азастанда 170-ке жуы ксіпорын іске осылды. уатты Екібастз отын энергетика кешеніні рылысы 1970 жыла арай басталды. 1975 жыла арай еліміздегі ксіпорындарды барлыы энергиямен амтамасыз етілді. 80 жылдары ода клемінде ндіріске енгізілген алыми-техникалы жаалытарды 3% - ы азастана тиесілі болды.Тоырау кезеі дейтін 1971-1985 жылдар аралыында азастан экономикасы брынысынша техникалы прогреске кабілетсіз, арабайыр (экстенсивті) діспен жмыс істеді. Соны зінде халы шаруашылыыны дамуында кейбір келелі крсеткіштерге ол жеткізді. Мселен, осы жылдарда ндіріс жне ылыми ндірістер рылымдарыны саны 28-162 дейін, оны ішінде ксіпорындар 1971 жылы – 97, ал 1985 жылы – 610 дейін сті.