Азастанны трмелеріні тарихи-ыты негіздері.

Кшпенділерді, яни азатарды жазалау жйесінде бас бостандыынан айыру немесе лім жазасы детте олданылмаан. Кшпенділерде негізгі жаза ретінде айыппл тлеу, мысалы, ылмыскер кісі лтірген кезде н, ал басадай ылмыс жасаан кезде айып тлейтін болан.

Осыан орай аза оамында трме салу жне осы сияты мекемелерді ажеттілігі болмаан. азастан аумаында трме салу патшалы Ресейді колониялды саясаты дуірінде басталан. ХХ асырды басында азастан аумаында 20-а жуы трме болан.

Бл трмелерде амауда отырандарды шектен тыс кп болуына байланысты ашты, суы, ауру жне сотталандар арасында адам лімі кп болан. Трмелерді анааттанарлысыз жадайда болуыны бір себебі, бірнеше асырлар бойында Ресей империясында жазаны масаты сазайын тарттыру жне орыту болып табылан. Бндай масата ол жеткізу шін трмелерде мыты лып пен берік кзет болса жетіп жатыр. Дл сондытан да патшалы Ресейде ХХ асырды ішінде мысалы, Батыс Еуропа елдерімен салыстыранда пенитенциарлы білімге деген сраныс болмаан, осыдан барып пенитенциарлы ылым алыптаспаан, амауа алу орыны ызметіні занамалы негізі дамымаан еді.

Трме ызметіні таы бір айтарлытай кемшілігі трмелерде сотталандарды арасында зіне тн салт дстрі жне зін стау ережесі бар ылмысты орта алыптасып, олар баса сотталандара ысым крсетеді.

ХІХ асырды соында Батыс Еуропа елдеріні ысым крсетуімен патшалы кімет зіні станымын айта арастырады, орыту мен ш алуды орнына трмеге амау тріндегі жазаны масаты ылмыскерді тзету екендігін мойындайды. Осыан орай патшалы кімет айдауда жрген каторжандара жне айдауда жрген оныс аударушылара атысты бастарын таырлап ырып тастау, амшымен сабау, арбаа байлау сияты жазалауды згерткен, сондай-а шартты-жедел босату енгізілді. Бдан баса, патшалы кімет 1905 жылы жаа трмелер салуды бастауа мжбр болан. Бл бадарламаны аятауа соыс жне революция кедергі келтірген болатын.

1917 жылы апан революциясынан кейін Уаытша кімет тарапынан трме жйесін реформалауа талпыныс жасалан. Алайда ол да аяталмай алан, ал кіметті зі 1917 жылы азан революциясымен орынан тайдырылан.

1917 жылы азан айынан кейін бас бостандыынан айыру орындарына басшылы ету РСФСР Халы ділет комиссариатына жктелген, оны жанынан амауда стауды Бас басармасы рылан, 1918 жылы мамырда жазалаушы болып атын ауыстыран, ал 1919 жылы орталы жазалаушы блім болып айта рылан. Губерниялы (облысты) ділет комиссариаттары жанында трме инспекциялары, ал 1919 жылдан бастап жазалаушы блімдер жмыс істеген.

азастанда 1920 жылы тамыз айында аза автономиялы республикасын румен байланысты азКСР ділет Халы Комиссариаты (ХК) енгізумен амауда стау орныны бас басармасы (ОББ) рылан, оан республика аумаында жмыс істеген 20 жалпы амауда стау орыны тікелей баынан. Бдан баса азКСР Ішкі Істер Халы комиссариаты (ІІХК) рамында трт ебек лагері болан.

1921 жылды наурыз айыны соында аз КСР СНК шешімі бойынша милицияны арауында йде амауа алынандар жне ІІЖК ебек лагерлерінде отырандар азКСР ділет Халы комиссариятыны ОББ рамына енеді.

Алайда 1922 жылы амауда стау барлы орындары Ф.Э. Дзержинскийді сынысы бойынша РСФСР ІІХК арауына берілген болатын. Сондытан 1922 жылды жазынан бастап азастанда да барлы амауда стау орындары азКСР ІІХК арауына кшкен болатын.

Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленин Кеес мемлекетіндегі амау орындары патшалы трмелерден згеше болуа тиіс екендігін, оларды басты масаты амаудаыларды тзеу болуа тиістігін жне трмелерді трбиелеу мекемелерімен ауыстыру ажет деп айтандыын атап ту ажет.

Арнайы дебиеттерде крсетілгендей дл Кеес кіметіні бірінші жылдарында мемлекет басшысы бола отырып В.И.Ленин Халы Комиссарияты Кеесіні біратар декреттері мен аулыларына ол ойан, мысалы «Губерниялы жне облысты ділет блімдеріні жазалаушы блімдері жанындаы бліп таратушы комиссия мекемелері туралы»; 1921 жылы 21-наурыздаы «Бас бостандыынан айыру жне сотталандарды шартты-жедел босату тртібі туралы» декрет, 1921 жылы 28-арашадаы «РСФСР бас бостандыынан айыру орындарындаы сотталандарды жне бас бостандыынан айырусыз мжбрлеу жмыстарын теушілерді ебегін пайдалану туралы» жне таы басалар.

абылданан актілерді арасында 1918 жылы 23-шілдеде РСФСР ХК бекіткен «Жазалау шарасы ретіндегі бас бостандыынан айыру жне оны теу тртібі туралы» Уаытша нсау маызды орын алады.

РСФСР ХК бл уаытша нсауы 1920 жылды араша айына дейін олданылан. Одан кейін 1920 жылды 15-арашасында РСФСР ХК аулысымен «амауда стауды жалпы орындары туралы ереже» бекітілген, онда оамды пайдалы жмысты, оу-трбие жне мдени-аарту жмысты олдану, жазаны ту режимі жне т.б. толыымен реттелінген болатын. Бл аулымен жазаны теуді прогрессивті жйесі бекітілген.

Осылайша, Кеес кіметіні алашы жылдарында амауда стау орындары ызметіні ыты негізін дамытуа ылмысты ыты классикалы мектебі жне тзеу трмелерін руда айтарлытай тжірибесі бар Батыс Еуропа елдеріні пенитенциарлы жйесі ызметіні практикасы орасан зор ыпал еткендігін айтуа болады. Біра елдегі леуметтік-саяси, экономикалы трасызды жне амауда стау орындарыны нашар материалды-техникалы базасы, кадрларды ксіптік дегейлеріні тмендігінен абылданан ыты норманы концептуальды ережесін іске асыруа ммкіндік бермеген.

Азамат соысынан кейін 1921 жылы кеес кіметіні басшысы В.И.Ленин социализмге нарыты экономика арылы, мемлекеттік капитализм арылы туді сынан болатын. Нарыты экономикаа кшу бірінші кезекте мемлекетті ыты жйесін руды талап етті. Осыан байланысты келесі 1922 жылы, млім боландай, йымдастырушылы-ыты реформа жылы болды. Сондытан бір жыл ішінде ылмысты жне азаматты кодекс, жаа жер жне ебек кодекстері дайындалып, абылданды. Задарды абылдау соттарды реформалаумен бірге жрді. Сол кезде мемлекеттік прокуратура таайындалып, адвокатура жйесі реттелінді. Ал азамат соыс кезінде жмыс істеген ревтрибунал жне кімшілік сот ісін жргізу сияты сот органдары ысартылан болатын.

1922 жылы РСФСР ылмысты кодексі абылдананнан кейін РСФСР бірінші Ебекпен тзеті кодексі (ЕТК) жобасы зірленді. Бір жыл ішінде бл жоба кптеген ксіпорындар мен йымдарда, бан оса 1923 жылы Мскеу аласында ткен пенитенциарлы іс ызметкерлеріні бірінші Бкілресейлік съезінде талыланан.

РСФСР ЕТК 1924 жылы 16-азандаы Бкілодаты орталы атару комитеті (БОАК) екінші сессиясыны ХІ шаырылымында бекітілген болатын жне осы кодекс белгілі бір згерістер мен толытырулар енгізу арылы жеті жыл бойы олданылан.

1924 жылы РСФСР ЕТК кіріспе блімінде кеес мемлекетіні тзеу-ебек саясатыны негізгі аидатері айтылан. Жалпы, РСФСР-ді 1924 жылы ЕТК барлыы 231-бап болан. Талдау жасау крсеткендей, Ебекпен тзеу кодексіні концептуалды негізі - амаудаыларды тзеу идеясы болан.

1924 жылы РСФСР ЕТК амауда стау орындарыны жабы типтерін: амауда стау йі, тзеу-ебек йлері жне арнайы таайындалан изоляторларды руды арастырандыын атап ткен жн.

1924 жылы РСФСР ЕТК нормаларына сйкес амауда стау йлері тергеуде отыран жне алты айа дейін бас бостандыынан айыруа кім шыарылан адамдарды стау шін арналан.

Тзеу-ебек йлері алты айдан он жыла дейін бас бостандыынан айыруа кім шыарылан адамдарды стау шін арналан.

Арнайы таайындалан изоляторлар ш категориядаы, яни ебекші табына жатпайтын жне тапты деттері, кзарастары немесе тапты мддесі жаынан адамдар; ебекші табына жататын, біра Республика шін аса ауіпті болып танылан адамдарды; тртіптік жазалау ретінде ауыстырылан адамдарды ата ошаулаумен бас бостандыынан айыруа кім шыарыландарды стау шін арналан болатын. 1924 жылы ЕТК нормаларына сйкес аталан мекемелерде сотталандарды камералар, топтар бойынша стау арастырыландыы фактісін атап тпеуге болмайды.

Сотталандарды стау режимі 1924 жылы РСФСР ЕТК нормаларында арастырылан жазаны теуді прогрессивті жйесі туралы ережеге негізделген болатын. Оны мнісі сонда, сотталан амауда стау орнында жазасын тей жріп, бірнеше кезенен туге тиісті болатын, оны зін-зі стауы мен жазаны теу мерзіміне байланысты оны стау жадайы да згеруге тиісті болатын. Мселен, ЕТК 100-бабына сйкес бас бостандыынан айыру орындарында ш разрядты: бастапы, ортаы жне жоары ру талап етілген болатын. Ал сотталандарды ш категорияа блу ажет болатын:

- бірінші категория – ата ошаулаумен бас бостандыынан айыруа жататын адамдар;

- екінші категория – ксіби ылмыскерлер, сондай-а ебекшілер табына жатпайтын, зіні тапты дет-салты жне кзарасы немесе мддесі салдарынан ылмыс жасаан сотталандар;

- шінші категория – не бірінші категорияа, не екінші категорияа жатпайтын барлы алан сотталандар.

Бірінші жне екінші категориядаы сотталандар ЕТМ тскен кезде бастапы разряда жатызылуа тиіс болатын, онда бірінші категориядаы сотталандар ЕТК 103-бабына сйкес мерзімні кем дегенде жартысын теуге, ал екінші категориядаы сотталандар сот таайындаан мерзімні кем дегенде трттен бірін теуге тиісті болатын. Орта топа ауыстырылан сотталандар барлы мерзіміні штен бірін теуге, тіпті болмаанда кем дегенде онда алты ай отыруа тиісті.

Жоарыдан баса барлы разрядтаы сотталандарды камералары тулік бойы жабы болуа тиісті. Ал жоары разрядтаы сотталандарды камералары таертенен кешкі тексеруге дейін ашы болуа тиіс болатын.

амауда стау жадайын тмендегідей трде згерту арастырылан:

1) бастапы разрядтаы сотталандара ЕТК 130-бабы талаптарына сйкес екі аптада бір рет кездесу жне шыу, аптасына бір рет слемдеме алуына, сондай-а олар здеріні есебіндегі бар ашасыны штен бірін жмсай алатын;

2) орташа разрядтаы сотталандар ЕТК 131-бабыны талаптарына сйкес аптасына бір рет кездесу, шыу жне слемдеме алуына болатын. Олар здеріні есебіндегі ашасыны штен екісін жмсауына болатын;

3) жоары разрядтаы сотталандара ЕТК 132-бабына сйкес кні бойы олар шін арнайы блінген жер аумаында еркін жріп труына рсат берілген; аптасына екі рет кездесу, шыу жне слемдеме алуына рсат етілген, ал здеріні есебіндегі ашаны тртен шін жмсауына болатын.

Бдан баса ЕТК 143-бабына сйкес адаалау комиссиясыны аулысы бойынша орта жне жоары разрядтаы сотталандара бір апталы жне екі апталы демалыс беру арастырылан болатын.

Арнайы таайындалан изоляторларда ЕТК 167-бабына сйкес тек бір ана бастапы разрядтаы сотталандарды стау арастырыландыын атап ткен жн. Изоляторлардаы стау жадайы баса бас бостандыынан айыру орындарымен салыстыранда барынша ата болан. Атап айтанда, сотталандарды изолятор территориясынан тыс жердегі жмыса пайдалануа млдем тыйым салынан. Демалыс беруге жне іссапараа жіберуге рсат берілмеген. Кездесу, хат-хабар жне слемдеме алуа екі аптада бір рет ана рсат берілген, ондаы сотталандар тапан ашаларыны штен бірін ана ажетіне жарата алан. Изоляторда отыран сотталандарды бліп таратушы комиссияны аулысы бойынша орта разряда ауыстыру арылы ебекпен тзеу йлеріне ауыстыруа рсат берілген.

Бан оса ЕТК 121-бабына сйкес мекемені тріне жне разрядына арамастан амауда отырандара здеріні киімдерін киіп жруге жне егер заттарды млшері мен трі рсат етілген заттарды тізіміне сйкес келетін болса, онда камерада здерімен бірге ажетті заттарын алдыруа рсат етілген. Ал тесетін жне кесетін заттара мекеме бастыыны тек жазбаша рсатымен ана рсат берілген.

Сол сияты барлы мекемелер мен разрядтарда амауда отырандара атысты бау салуа, ол кісенін олдануа, оларды карцерге, ата бір кісілік орына жабуа, тама бергізбеуге млдем тыйым салынан. Арнайы таайындалан изоляторлардан баса жерлерде амауда отырандара темір шарба арылы кездесу беруге тыйым салынан.

ЕТК 115-бабына сйкес йел жынысты амауда отырандарды жне тергеуде жрген амаудаыларды, сондай-а баса жатан жіберілген амауда отырандарды згелерден жеке стау арастырыландыын атап айту керек.

Аталан кодекс нормасы талаптарына сйкес амаудаыларды карантинде болан кезінде кітапхана баруына, газет, журнал оуына, шахмат ойнауына жне т.б. рсат берілген. Осы кодекс бойынша тергеуде жргендерге жне сотталушылара жмыс істеу трін здеріні тадау ын сатаумен оларды жмыса тарту арастырылан.

Мраатты деректер бойынша 1924 жылдан 1929 жылдар аралыында азастанда 13 амауда стау орындары, 9 ебекпен тзеу мекемелері жне 3 арнайы таайындалан изоляторлар боландыы аныталды.

Мраат материалдарынан 1924 жылы ебекпен тзеу кодексінде кзделген жазаны теуді прогрессивті жйесі туралы деректерді, яни сотталандарды категориясы мен разряды бойынша блу туралы мраатты материалдарды біз кездестірмедік. Бізді ойымызша жазаны теуді прогрессивті жйесін аяына дейін жеткізу шін иынды тудыран жадайлар: білікті кадрларды болмауы; нашар материалды-техникалы база мен аражатты жетіспеушілігі; сотталандарды млшерден кп болуы т с.с.

Сонымен, рылан занамалы негізге арамастан 20-жылдары трмелерді тзеу мекемелеріне айналдыруа ммкіндік болмаан. Оларды атауларына (амауда стау йлері, ебекпен тзеу йлері, арнайы рылан изоляторлар) арамастан олар здеріні сипаты бойынша трме болып ала берген, онда амаудаылар патшалы Ресей кезіндегі сияты жалпы трме камераларында сталан.

1928 жылдан бастап Кеестік социалистік республикалар Одаындаы (КСРО) амауда стау орындарындаы сотталандарды саны крт кбейе бастаан. Сол себептен арнайы изоляторларда сотталандарды баса да категориялары бірге сталды. Біра сотталандарды бндай жабы типтегі мекемелерде стау орасан зор аражатты талап етті, ел бюджетіне айтарлытай салма тсірді. Осыны брі ылмысты жаза атару мекемелерімен органдарын реформалауа себеп болды.

1929 жылды жазында Бкілодаты коммунистік партиясыны саяси бюросыны олдауымен КСРО-да екі жйе рылды: КСРО Біріккен мемлекеттік саяси басарманы (БМСБ) ебекпен тзеу лагерлер жйесі, онда ш жылдан бастап одан кп мерзімге бас бостандыынан айыруа сотталандар жазасын теуге тиіс болатын. Екінші жйе одаты жне автономиялы республикаларды ІІХК амауда стау орындары, онда ш жыла дейін мерзімге бас бостандыынан айырылан сотталандар болуа тиіс болды.

КСРО БМСБ-ны ебекпен тзеу лагерлері сияты одаты жне автономиялы республикаларды ІІХК амауда стау орындары да зін зі амтамасыз ету аидаі негізінде жмыс істеуге, яни здерін здері барлы ажетті нрселермен амтамасыз етуі тиісті болатын.

амауда стау орындарын здерін здері амтамасыз ету аидаіне кшу олданылып жрген ебекпен тзеу занамаларына біратар згерістер мен толытыруларды енгізуді талап етті. 1929-1930 жылдары РСФСР-ді 1924 жылы Ебекпен тзеу кодексіне біратар згерістер енгізілді. Атап айтанда: амаудаыларды ата ошаулау жойылды, бліп таратушы жне адаалушы комиссиялары жойылды т с.с.

1933 жылы РСФСР ХК бастамасы бойынша жаа ебекпен тзеу кодексі дайындалып, ол Бкілодаты орталы атару комитетті (БОАК) 1933 жылы 1-тамыздаы аулысымен бекітілген болатын.

зіні рылымы бойынша РСФСР-ді 1933 жылы ЕТК бас бостандыынан айырусыз ебекпен тзеу жмысы; бас бостандыынан айыру; ебекпен тзеу жмысымен біріктірілген жер аудару; баылау комиссиясы; шартты-жедел босату жне жмыс кнін есепке алу; ебекпен тзеу мекемелерін басару; ебекпен тзеу мекемелері жйесіні аражаты, оларды пайдалану тртібі жне есеп беру сияты 7 тараудан тран. Жаа кодексте барлыы 147 бап болан.

РСФСР-ді 1933 жылы ЕТК басты ерекшелігі сонда, онда тапты кзарас айын крсетілген болатын. Бл туралы кодексті 1-бабы длел болады, онда: «Капитализмнен коммунизмге тпелі кезедегі пролетариатты ылмысты саясатыны міндеті пролетариатты диктатурасын жне олар жзеге асырып жатан социалистік рылысты тапты-дшпанды элементтер, сол сияты ебекшілер ортасынан шыан трасыз элементтер тарапынан ол судан орау болып табылады»,- деп крсетілген.

РСФСР-ді 1933 жылы ЕТК-де тмендегідей амауда стау орындары крсетілген болатын:

1) тергеуде отырандара арналан изоляторлар;

2) айдауа жіберу пункттері;

3) ебекпен тзеу колониялары;

4) бас бостандыынан айырылан кмелеттік жаса толмаандара арналан мекемелер (индустриалды жне ауыл шаруашылы типіндегі ФЗУ мектептері) жне медициналы сипаттаы шараны олдануа арналан мекемелер.

Кріп отыранымыздай, РСФСР-ді 1933 жылы ЕТК-да сотталандарды стау шін трмелер ру арастырылмаан.

Келесі 1934 жылы БМСБ зіні барлы ебекпен тзеу лагерлерімен жне одаты жне автономиялы республикаларды ХК барлы амауда стау орындары КСРО орталы атару комитеті (ОАК) 1934 жылы 10-шілдедегі аулысымен рылан КСРО ішкі істер Халы комиссариатыны рамына енген. КСРО ІІХК рылымында ебекпен тзеу лагерлеріні жне ебек оныстарыны Бас басармасы (ГУЛАГ) рылан болатын.

Осы тарихи актіден кейін Одаты жне автономиялы республикаларды ХК арамаында болан амауда стау йлері, тергеу изоляторлары, ебек колониялары жне мжбрлеу жмысы бюросы КСРО ІІХК жне оны жергілікті органдарыны арамаына берілді. Осылайша, 1934 жылы барлы ы орау органдары ата трде бір ортаа жинаталып, тікелей КСРО ІІХК баынан. Осы арылы одаты жне автономиялы республикаларды билік органдары мен басармалары тек ылмыстылыпен крес проблемасы бойынша ана емес, сонымен атар ы орау органдарыны ызметіне, оны ішінде амауда стау орындарына баылау жасаудан толыымен айырылан болатын.

Атап ту керек, трмелер КСРО ІІХК ведомствалы актісімен рылан. Атап айтанда, КСРО ІІХК 1935 жылы 8-тамызда №0105 «Тергеу трмелерін жне бас бостандыынан айыруа сотталандар шін трме йымдастыру туралы» бйрыы болан. КСРО ІІХК 1935 жылы 10-арашадаы №0105 бйрыыны талаптарына сйкес ІІХК ГУЛАГ бастыы М.Д.Берман «Ебекпен тзеу лагерлерінен жедел трмелерге сотталандарды жіберуді тртібі туралы нсаулыты» бекіткен еді.

Осы Нсаулыты 1-пунктіне сйкес ебекпен тзеу лагерлерінен трмеге сотталандарды тмендегідей категориясы ауыстыруа жатан:

а) революцияа арсы белсенді іс-рекет жасаушы жне осы шін лагерде стеме мерзім аландар;

б) бірнеше рет ашып шыан аскй бандиттер жне зіні рекетін одан рі жаластырушы жне осы шін лагерге сотталандар;

в) лагер міріне іріткі салушы аскй тзелмейтін элемент.

Сотталандарды бл категорияларын 6 ай бойында айып изоляторында стааннан кейін немесе сот тртібінде жаза мерзімі осылан кезде, яни «ыпал етуді барлы шарасы таусылан» со трмеге жіберуге рсат етілген.

КСРО ІІХК №105 бйрыыны мазмны тура бір жылдан кейін КСРО ОАК жне ХКК 1936 жылы 8-тамыздаы «КСРО жне одаты республикаларды ылмысты задарыны Негізгі бастауыны 13-ші жне 18-баптарына толытырулар туралы» аулысында крсетілген болатын.

Ал трмелерді санына келетін болса, азастан аумаында 1936-1950 жылдары 23 трме болан, оларда шамамен 20 мынан астам сотталандар сталды. Келесі пенитенциарлы жйені реформасы 1961 жылы жабы типті ебекпен тзеу колонияларын салумен басталды. КСРО аумаында зіндік ндірісі бар ебекпен тзеу колонияларыны ке клемдегі жйесін ру КСРО Кеестер Одаы Коммунистік Партиясыны Орталы Комитеті (КОКП ОК) жне Министрлер Кеесіні 1961 жылы 3-суірдегі «КСРО ІІМ ебекпен тзеу мекемелеріні ызметін жасарту бойынша шаралар туралы» аулысына сйкес 1961 жылдан басталан болатын.

Осы аталан аулымен «КСРО ІІМ ебекпен тзеу мекемелері жне трмелері туралы жаа Ереже» бекітілген. Осы Ережемен трмелерде режимні екі трі: жалпы жне ата енгізілген. ата трме режимінде ебекпен тзеу колонияларынан ш жыла дейінгі мерзіммен ауыстырылан режимді асаана бзушылар сталуа тиіс болатын.

Ескеретін бір нрсе, 60-жылдарды басында тергеу изоляторлары бас бостандыынан айыру орындары жйесіне кірмеген. Оларды ызметі КСРО Жоары Кеесіні аулысымен бекітілген жне 1969 жылы 1-арашада іске осылан алдын ала амауда стау туралы Ережемен реттелінген.

60-жылдарды соында бас бостандыынан айыру орныны негізгі трі тпкілікті жабы типтегі ебекпен тзеу колониясы болан кезде КСР Одаыны ебекпен тзеу задарыны Негізі 1969 жылы 11-шілдеде абылданан болатын. Онда да трме ру арастырылан болатын [10]. Осыларды брінен кейін аза КСР Жоары Кеесіні 1971 жылы 17-желтосандаы аулысымен аза КСР Ебекпен тзеу кодексі бекітілген.

аза КСР-ды 1971 жылы Ебекпен тзеу кодексі жеті блімнен тран, рбір блімде бірнеше тарау болан. Жалпы кодекс 125 баптан тран. Аталан кодексте бас бостандыынан айыру трінде жазаны орындау, жер аудару, баса жерге жіберу, бас бостандыынан айырусыз тзеу жмысыны тртібі жне жадайы толыымен реттелінген.

Бдан баса жазаны теуден босатуды негізі жне бас бостандыынан айыру орнынан босатылан адамдара жрдем жасау крсетілген, сондай-а жртшылыты сотталандарды тзеу мен айта трбиелеуге атысуы мселесі реттелінген.

ЕТК 12-бабына сйкес бас бостандыынан айыру жйесіне ебекпен тзеу колониялары, трмелер жне трбиелеу ебек колониялары енген.

аза КСР 1971 жылы ЕТК 28-бабына сйкес трмелерде сотталандарды тмендегідей категориясы жазасын теуге тиісті:

- трмеде стау трінде бас бостандыынан айыруа сотталан аса ауіпті рецидивистер;

- он сегіз жаса толуына арай аса ауіпті мемлекеттік ылмыс жасаан адамдар;

- он сегіз жаса толуына арай баса ауыр ылмыс жасаан, сол шін бес жылдан кп мерзімге бас бостандыынан айыруа сотталан адам;

- ЕТК 72-бабында кзделген негізде ебекпен тзеу колониясынан ауыстырылан сотталандар.

Бдан баса, трмеде шаруашылы ызмет крсету бойынша алдырылан сотталандар жазасын теуге тиіс болатын. Басаша айтанда трмелерде аса ауіпті ылмыскерлерді жне ЕТК ауыстырылан стау режимін асаана бзушылар отыруа тиісті. Бл ереже, біз білетіндей 30-жылдарды ортасында трмелер рыла бастаанда пайда болан. Тптеп келгенде содан бері ештее згермеген болып шыады.

згеріс тек стау жадайында ана болан. Ол тек атал бола тскен. Мселен, аза КСР ЕТК-да трме режиміні екі трі: жалпы жне ата арастырылан. Сотталандар бндай трме режимінде жалпы камерада бір-бірінен жеке сталуа тиіс болатын. ажетті жадайда трме бастыыны длелді аулысы бойынша жне прокурорды келісімімен сотталандар бір кісілік камерада сталан. Трмеде жалпы режимде бірінші рет трмеде стауа сотталан адам жне ата режимнен ауыстырылан адам сталуа тиіс екендігін айту керек.

аза КСР ЕТК 30-бабына сйкес жалпы трме режимінде сотталандар азы-тлік жне кнделікті ажетті заттарды сатып алу шін айына ш сома дейін ашаны жмсауына болады; бір жыл ішінде екі ыса мерзімді кездесуге ы болан; айына бір рет хат жібере алан жне жылына екі бандероль алуына; затыы бір саат болатын кн сайыны сырта шыуына болатын.

аза КСР ЕТК 31-бабына сйкес ата режимдегі трмелерде сотталандарды бірнеше категориясын стау йарылан:

- брын трмеде жазасын теген адам;

- бас бостандыынан айыру орнында жасаан ылмысы шін трмеде стауа сотталан адам;

- трмеде жазасын теу шін колониядан ауыстырылан адам;

- жазалау шарасы ретінде таайындалан тртіпте ата режимге ауыстырылан адам.

ата режимдегі трмеде отыран сотталандарды азы-тлік жне кнделікті ажетті заттарды сатып алу шін айына екі сома дейін ашаны жмсауына ммкіндігі болан; екі айда бір рет хат жіберуіне жне алты ай ішінде бір бандероль алуына; затыы жарты саат болатын кн сайыны сырта шыуына болатын. Кездесу, посылка жне слемдеме алу ата режимдегі сотталандара рсат етілмеген.

Олай болса, жоарыда айтыландар негізінде 50-80 жылдардаы трмеде стау жадайы 30-40 жылдар кезеімен, ал сонау 20-жылдармен салыстыранда тіпті ата бола тскен деген орытынды жасауымыза толы негіз болады.

Трмелерде стау режимін ата етуді былайша тсіндіруге болады, 60-80 жылдары трмелер ебекпен тзеу колонияларыны осымша орыны болып табылан, трмелерге ебекпен тзеу колонияларынан стау режимін асаана бзушы сотталандарды жне аса ауіпті ылмыскерлерді жіберуді жаластыран. Соныменен, азастан трмелерді алыптасуы мен даму рдісін шартты трде трт кезеге блуге болады.

1-ші кезе азастан территориясындаы трме жйесіні алыптасуы мен дамуы ХVІІІ асырды 30-жылдарынан бастап 1917 жылы азан революциясы басталана дейінгі уаыт аралыын амтиды. ХХ асырды басына дейін азастан аумаында 20 трме салынан. Бл трмелерді айтарлытай кемшілігі сонда, оларда толыу лимитінен бірнеше рет асып тсетін кп млшерде сотталандар отыран. Оларды шамадан тыс толып кетуіне байланысты трмелерде ашты, суы, ауру жне сотталандар арасында кісі лімі кп болан. Бан оса адамдарды орытып стау мен кек айтару масатында рылан Ресей империясыны трмелері ылмыскерді тзеу міндетін шешуге жарамсыз болатын. ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басында Ресей империясында трме жйесіне Батыс Еуропа елдеріні пенитенциарлы жйесіні тжірибесі негізінде реформа жасау басталды, алайда ол объективті себептермен аяына дейін жеткізілмеген.

2-ші кезе 1971 жылы азан жне 20 жылдарды аяы Батыс Еуропа елдері мен АШ-ты пенитенциарлы жйесі тжірибесі негізінде ызметін реттейтін нормативтік актілерді зірлеу жне абылдаумен; бл актілерді іс жзінде іске аспауымен сипатталады.

3-ші кезе 1930 жылды ортасынан 1991 жыла дейінгі уаыт. 1930 жылды ортасында КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалы актісі негізінде тергеу трмелері жне ызметі КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалы Ережесімен реттелетін сотталандарды стайтын трмелер рылан. Трмелер «тзелмейтін сотталанны» жеке басына ысым крсету жне оны сындыру ызметін орындаан. Трмелерді мн-мазмны ХХ асырды 60-80 жылдары да згермеген еді.

4-ші кезе азастанны туелсіздік алан стінен бастап азіргі уаыта дейінгі. кінішке орай бізді ойымызша тзеу мекемелері жйесіне жргізіліп жатан реформалара арамастан лі кнге дейін не трмелерді атауы, не мн-мазмны, не атаратын міндеті згермеді. Трлелерді ызметі, оларды йымдастыру ыты негіздері жне ерекшеліктері ылмысты-атару пніні Ерекше блімінде арастырылады.