Азастанны тзеу колонияларыны тарихи-ыты негіздері.

Ебек колонияларын (азіргі колония-оныстар сияты ашы мекемелер) салу азан революциясынан кейін басталан еді. Артынан Ебек колониялары (ауыл шаруашылы, ол нер, фабрикалы) РСФСР-ді 1924 жылы Ебекпен тзеу кодексіні нормасында бекітілген болатын.

РСФСР-ді ЕТК 150-бабында Ебек колониялары ата ошаулаусыз бес жылдан кп емес мерзімге бас бостандыынан айыруа кім шыарыландар шін рылады жне онда бірінші рет немесе байаусызда немесе ауыр материалды жадай салдарынан ылмыс жасаан ебекші адамдар амауда отыран.

Ебек колонияларында стауды жеілдетілген режимі арастырылан. Онда амаудаылар колония аумаы бойынша еркін жріп тран, оларды адаалаусыз р трлі тапсырмамен колониядан тыс жерге жібере беретін, ал кездесу олара РСФСР ЕТК 154-бабында крсетілгендей тікелей берілетін болан.

1924 жылы ЕТК крсетілген ебек колоиялары ХХ асырды 20-жылдары азастан аумаында дами оймаан. Мраатты деректер бойынша азастан аумаында ебек колонияларыны боландыы туралы мліметті таппады.

Атап терлік нрсе, РСФСР 1933 жылы ЕТК бойынша бас бостандыынан айыру орындарыны негізгі трі болып тмендегідей типтерге блінген ебекпен тзеу колониялары саналан:

- ебек етуші элементтерді атарынан сотталандарды стау шін – фабрикалы-зауытты жне ауыл шаруашылыы колониялары;

- тапты жауласан элементтер мен ауыр ылмыстар жасаан адамдар шін – жаппай жмыс істеу колониялары;

- стау режимін асаана бзушыларды ошаулауа арналан – айыпты колониялар.

стау режимі мселесі бойынша атап терлік бір нрсе, айыппл колонияларында сотталандарды камера бойынша стау арастырылан. Кн сайын кем дегенде бір саат серуенге шыару арастырылан болатын .

азастан аумаында 1933 жылдан бастап нерксіптік, ауыл шаруашылыы колониялары жне жаппай жмыс колониялары рыла бастады. Оларды орналасан жерлерін біз Б осымшасында крсетеміз.

Кріп отыранымыздай жаппай жмыс істеу ебекпен тзеу колониялары контрагенттік жмыс негізінде рылан, сондытан оларды толыу лимиті наты ндірісті жмыс кшіне деген ажеттілігіне байланысты болан. Бір жерде жаппай жмыс істеу ебекпен тзеу колониясы ашылып жатса, баса жерлерде жмысты аяталуына байланысты жабылып жатты. Деректер крсетіп отырандай, біз арастырып отыран кезеде жаппай жмыс істеу колонияларыны лимиті млшермен аланда 100-ден 800 адама дейін згеріп отыран.

Жазасын теу режиміне атысты айтатын болса, сотталандар колония аумаында болсын, сол сияты ндірістік объектілерді аумаында еркін жріп, тратын болан. 1933 жылы Ебекпен тзеу кодексіні нормасына сйкес сотталандарды белгілі бір категорияа блу болмаан. Мысалы, жаппай жмыс істеу ЕТК тапты-дшпанды элементтер атарынан шыан адамдар шін, сол сияты аса ауыр ылмыс жасаан ебекшілер ортасынан шыан сотталандара да арналан болатын. Алайда, мраат материалдары крсеткендей бндай адамдар, детте ебекпен тзеу лагерлеріне жіберілетін.

лы Отан соысыны басталуымен ЕТМ барлы блімшелері жне барлы жеке рамы скери жадайа ауыстырылан. Сотталандарды айтарлытай блігі мен ызметкерлерді жеке рамы ызыл Армия атарына шаырылып, майдана жіберілген. Республиканы ебек колониялары скери німдерді шыара бастаан: скери киім-кешектерден, пима, ботинкадан бастап, ет, картоп, ккніс ндірумен аятай отырып жне екінші жаынан ауыл шаруашылыы німдерін оса аланда.

аза КСР ІІХК ебекпен тзеу мекемесіні жне ебек оныстарыны блімі 1942 жылды атар айында аза КСР ІІХК ебекпен тзеу лагерлері мен колонияларыны басармасы (ЕТЛКБ) болып айта рылан. Соысыны рамында ндірістік блім жне сімдік шаруашылыы, мал шаруашылыы, ветеринария рылан болатын.

Сол 1942 жылы азастанда таы да 22 жаппай жмыс істейтін колония йымдастырылан болатын. Одан кейінгі уаытта оларды саны кбейе тсті, 1944 жылы 32 жетті.

1953 жылы раымшылдытан кейін сотталандарды саныны кезекті азаюы болды. Осыан байланысты, 32 колониядан бар жоы 14 алдырылан болатын, оны ішінде 4 нерксіптік, 3 ауыл шаруашылыы, 5 контрагенттік колония жне 4 мгедектерге арналан алдырылды.

1961 жылы КСРО коммунистеріні жаа партиялы бадарламасына сйкес елімізде коммунизм орнату басталды. Осы кезде сотталандарды ебегін тиімді пайдалану шін 1960-80 жылдары КСРО-да жабы типтегі ебекпен тзеу колониялары жйесі рылды. Оларды ызметі басында КОКП ОК жне КСРО Министрлер Кеесіні 1961 жылы 3-суірдегі «КСРО ІІМ ебекпен тзеу мекемелеріні ызметін жасарту бойынша шаралары туралы» аулысымен бекітілген «КСРО ІІМ ебекпен тзеу мекемелері мен трмелері туралы Ережемен» реттелінді.

Бл Ережеде режим трлері бойынша сотталандарды жеке-жеке орналастыру кзделген болатын: жалпы, кшейтілген, ата жне айырыша. Жалпы режимде ауыр емес ылмыс шін тек бірінші рет ана сотталандарды стау, кшейтілгенде – бірінші рет ауыр ылмыс шін сотталандарды, атада – екі жне одан да кп рет сотталандарды, айырыша режимде – аса ауіпті рецидивистерді жне лім жазасы ретіндегі жазалау мір баи бас бостандыынан айырумен алмастырылан адамдарды стау арастырылан. йелдер мен кмелетке толмаан сотталандар шін стау режиміні екі трі таайындалан болатын.

Атап терлік нрсе, осы уаытта рылан ебекпен тзеу колониялары здеріні ндірістік ммкіншіліктеріне орай здерінде 1800-2000 адам клемінде сотталандарды траты санын стап труа ммкіндіктері болан. Осыан байланысты жалпы, кшейтілген, ата жне айырыша режимдегі колонияларда сотталандарды трлі категориясын ыайластырып стауды ммкіндігі пайда болан.

Осылайша, ебекпен тзеу колонияларыны ндірістік саласын йымдастыруды ерекшелігі КСРО ІІМ ебекпен тзеу мекемелері мен трмелері туралы жоарыда аталан Ережені стауа тікелей ыпал еткендігін айтуа болады.

Бдан кейінгі уаытта ебекпен тзеу колониялары ебекпен тзеу мекемесіні негізгі трі ретінде аза КСР 1971 жылы ЕТК нормасында занамалы трыдан бекітілген болатын.

аза КСР ЕТК 12-бабына сйкес бас бостандыынан айыру трінде жазаны орындаушы ебекпен тзеу мекемелері болып табылатындар: ебекпен тзеу колониялары, трмелер, ебекпен трбиелеу колониялары.

з кезегінде ебекпен тзеу колониялары келесі режимдерге блінген: жалпы режимдегі колониялар, кшейтілген режимдегі, ата режимдегі, ерекше режимдегі, сол сияты абайсызда ылмыс жасаан адамдара арналан колония-оныстар.

Жалпы режимдегі ебекпен тзеу колониялары тмендегідей сотталандарды жазасын теуі шін арналан болатын:

- ауыр болып табылмайтын ылмыс шін бірінші рет бас бостандыынан айыруа сотталандар;

- ауыр ылмыс шін ш жылдан кп емес мерзімге бірінші рет сотталандар;

- аса ауіпті рецидивист болып танылмайтын бас бостандыынан айыруа сотталан йелдер жне лім жазасы тріндегі жазалау кешірім жасау немесе раымшылды тртібінде бас бостандыынан айырумен алмастырылан йелдер.

ЕТК 24-бабына сйкес кшейтілген режимдегі ебекпен тзеу колониясы ауыр ылмыс шін ш жылдан жоары мерзімге бас бостандыынан айыруа бірінші рет сотталандара (еркектерге) арналан.

ата режимдегі ебекпен тзеу колониялары тмендегідей сотталандарды жазасын теуі шін арналан болатын:

- аса ауіпті мемлекеттік ылмыстар шін бас бостандыынан айыруа сотталандар (еркектер);

- бас бостандыынан айыру трінде брын жазасын тегендер;

- аса ауіпті мемлекеттік ылмыстар шін бас бостандыынан айыруа сотталан йелдер;

- аса ауіпті рецидивист деп танылан йелдер;

- лім жазасы тріндегі жаза кешірім жасау немесе раымшылды тртібінде бас бостандыынан айырумен алмастырылан йелдер.

стау жадайы, посылка, слемдеме, бандерол алу ебекпен тзеу колониясыны режиміні тріне байланысты болады. Мысалы, жалпы режимде азы-тлік жне алашы ажеттілік заттарын сатып алу шін айына жеті сома дейін сумманы стауа, ш ыса мерзімді жне екі за кездесуге, жылына екеуден арты емес бандерол алуа жне хатты шектеусіз оларды саны бойынша жіберуге рсат етіледі. Мерзімні жартысын тегеннен кейін сотталана сол сияты бір жыл ішінде ш посылка немесе слемдеме алуа рсат беріледі.

Жасы ылыы жне ебекке шын ниетімен араанда жаза мерзіміні жартысынан кбін теген кезде стау жадайы жасартылуы ммкін, яни айына трт сом клемінде осымша аша жмсауа рсат етіледі, сол сияты бір жыл ішінде бір за кездесу, ал жаын туыстары болмаан жадайда – бір ыса мерзімді кездесу алуына рсат беріледі.

Кшейтілген режимде айына алты сома дейін сумманы жмсауа, екі ыса мерзімді жне екі за кездесу, жылына екеуден арты емес бандерол жне айына шеуден кп емес хат жіберуге рсат беріледі. Мерзімні жартысын тегеннен кейін сотталана сол сияты бір жыл ішінде екі посылка немесе слемдеме алуына рсат етілген.

Жасартылан стау жадайына ауыстырылан кезде жаза мерзіміні кем дегенде жартысын теген со сотталана айына ш сом млшерінде осымша аша жмсауа, сол сияты бір жыл ішінде бір за кездесу, ал жаын туысаны болмаан жадайда – бір ыса мерзімді кездесу алуына рсат етілген.

ата режимде айына бес сома дейін аша стауа, екі ыса мерзімді жне бір за кездесуге, жылына екеуден арты емес бандерол алуа жне айына екі хаттан кп емес жіберуге рсат етілген. Жаза мерзімні жартысын теген со сотталана сол сияты бір жыл ішінде бір посылка немесе слемдеме алуа рсат етілген.

Жаза мерзіміні кем дегенде жартысын тегеннен кейін жасартылан стау жадайына ауыстырылан кезде сотталана айына екі сом млшерінде осымша аша жмсауа, сол сияты бір жыл ішінде бір за кездесу, ал жаын туысаны болмаан жадайда – бір ыса мерзімді кездесу алуа рсат етіледі.

Айырыша режимдегі колониялар ЕТК 26-бабына сйкес аса ауіпті рецидивистерді жне лім жазасы тріндегі жазалау кешірім жасау немесе раымшылды тртібінде бас бостандыынан айырумен алмастырылан адамдара арналан болатын. Бнда сотталандарды ата ошаулау жадайында камера типіндегі баспанада стау арастырылан. Олар айына трт сома дейін млшердегі ашаны жмсай алатын, бір жыл ішінде бір ыса мерзімді жне бір за кездесу алуа ы болатын, жылына екеуден арты емес бандерол алуына жне айына бір хат жібере алатын. Жаза мерзіміні жартысын тегеннен кейін олара бір жыл ішінде бір посылка немесе слемдеме алуына рсат беріледі.

Жаза мерзіміні кем дегенде жартысын тегеннен кейін сотталандар жасартылан стау жадайына кшуіне болатын, яни айына бір сом млшерінде ашаны осымша жмсауа рсат етілген. Сол сияты бір жыл ішінде бір за кездесу беруге болатын.

Абайсыздыта ылмыс жасаан адамдара деген колония-оныстар абайсызда жасаан ылмысы шін бес жылдан кп емес мерзімге бірінше рет бас бостандыынан айыруа сотталандара арналан болатын.

Сол сияты тзелу жолына берік тскен адамдара арналан, сонымен атар осы колониялара жалпы, кшейтілген жне ата режимдегі колониялардан ауыстырылан сотталандар шін колония-оныстар да бар.

Колония-оныстарда жеілдетілген режим арастырылан. Бнда ЕТК 27-бабына сйкес сотталандар кзетсіз, біра адаалауда болан. Олар таертегілік трудан кешкі жатуа дейін еркін жріп, тру ына ие болан. Колония кімшілігіні рсатымен колония-оныс территориясынан тыс жерде адаалаусыз жріп тран, жаымды азаматты лгідегі киім киюіне, зімен бірге аша, нды заттар алып жруіне болатын, хат жіберуіне жне бандерол, посылка, слемдеме алуына, шектеусіз кездесу алуына болатын. Колония кімшілігіні рсатымен трмыс жадайы болан кезде сотталандар колонияда здеріні жанясымен бірге труына, тратын й сатып алуына жне колония территориясында жеке меншік шаруашылыын иемденуіне болады.

аза КСР 1971 жылы ЕТК нормасына талдау жасау крсеткендей, ебекпен тзеу колонияларында сталиндік лагерлерден айырмашылыы сонда сотталандар міріні барлы жаына йлеріне жіберетін хатты санынан бастап, посылка арылы алатын азы-тлікті тріне дейін реттеу енгізілген болатын. Жазалау жйесі де атал бола тскен. Камералы типтегі баспанаа (трмелік режим) ауыстыру жне ебекпен тзеу мекемесіні жмысына іріткі саланы шін ылмысты жауапкершілік задастырылан болатын.

Сонымен, ебекпен тзеу колонияларында ата режимі жне жазалауды ата жйесін енгізілді. Олай болса, біз 60-80 жылдары ебекпен тзеу колонияларында заны зі сотталандара психологиялы сер ету ралы ретінде пайдаланандыы туралы айта аламыз.

Ебекпен тзеу колонияларыны ндірістік баыттылыы оларды архитектурасына сер тигізді. детте ебекпен тзеу колониясыны сыртында екі абатты штабы, ал колонияны зі екі зонаа: ндірістік жне сотталандар тратын болып блінген.

азастанны ебекпен тзеу колонияларыны ндірістік зонасында детте, бірнеше ірі цехтардан тратын зауыт жне жмыс істейтін сотталандар шін асхана болан. Сотталандар тратын зонада, детте мектеп, ксіптік техникалы училище, кітапхана, колония бастыыны кезекші кмекшісіні баспанасы, ларек, клуб жне санитарлы блім болан. Тратын зонаны алан блігі бірнеше локальды учаскеге темір тор арылы блінген, онда бірнеше барактар болан, оларды райсында детте, жалпы саны 120-150 сотталандардан тратын екі-трт отряд орналастырылан.

Ебекпен тзеу колонияларыны рылымына саяси блім, арнайы блім, бухгалтерия, ебек жне ебекаы тлеу блімі (ОТиЗ), жедел-режимдік блім, ндірістік блім енген. Барлы блімдер мен ызметтерді бастытары тікелей колония бастыына баынан.

Саяси блімді колония бастыыны саяси-трбие жмысы бойынша орынбасары басаран. Оан барлы отряд бастытары тікелей баынан.

Ебекпен тзеу колонияларыны орналасу орыны мен саны сталиндік лагерлер сияты экономикалы жаынан пайдалы болуы мен ндірістік жаынан масата сай болуына байланысты болан. Сондытан азастанда ебекпен тзеу колонияларыны басым кпшілігі республиканы ндірістік айматарында салынды, мысалы, Шыыс азастан, Павлодар жне араанды облыстарында.

Егер ебекпен тзеу колонияларыны саны туралы айтатын болса, ол біртіндеп кбейіп отыран. 80-жылдарды ортасында бл жата 71 ебекпен тзеу колониясы, 4 ауыл шаруашылы колония-онысы, 4 емдеу жмыс профилакториясы жмыс істеген. азастанны ебекпен тзеу колонияларында 1984 жылды басында 100 мынан аса сотталандар отыран.

Соныменен ебекпен тзеу колонияларыны алыптасуы мен дамуын шартты трде трт кезеге блуге болады.

1-ші кезе – ХХ асырды 1917 жылды азан айы – 20 жылды соы, Бл кезде Батыс Еуропа елдері мен АШ-ты пенитенциарлы жйесі тжірибесі негізіндегі ашы типтегі ебек колонияларыны ызметін реттеуші нормативтік актілер абылданды. Біра аастан аумаында ебекпен тзеу колониялары объективті себептерге байланысты рылмады.

2-ші кезе – ХХ асырды 30-жылдарынан бастап 60-жылдарды басына дейін. Бл кезеде нерксіптік, ауыл шаруашылыы колонияларыны жне жаппай жмыса салу колонияларыны рылан болатын. з шыынын зі теу аидаі негізінде жмыс істеген бндай шаын колониялар ндіріс ажетіне арай рылан, яни жмыс аяталаннан кейін оларды детте жойып отыран жне жмыс кші ажет болан баса жерлерде жаадан ашан.

Пенитенциарлы кзарас трысынан аланда ебек колониялары ылмыскерлерді тзеу шін жарамсыз болып табылан. Оларды руды негізінде ш жыла дейін бас бостандыынан айыруа сотталандарды ебегін тиімді пайдалану идеясы жатан жне ебекпен тзеу лагерлеріні осалы орыны болып табылан.

3-ші кезе – 60 жылдардан бастап – 1991 жыла дейінгі кезе. Жалпы, кшейтілген, ата жне айырыша режимдегі ебекпен тзеу колониялары жйесіні алыптасуымен жне дамуымен сипатталады. Бндай жабы типтегі ебекпен тзеу колониялары кеес мемлекеті шін экономикалы жаынан пайдалы болан.

Ебекпен тзеу колониялары ебекпен тзеу лагерлері сияты з шыынын зі теу аидаі негізінде жмыс істеген. Сондытан мемлекет немі оларды санын жне бас бостандыынан айыру трінде жазасын теуші сотталандарды санын немі арттырып отыран. Пенитенциарлы кзарас трысынан аланда ебекпен тзеу колониялары ылмыскерлерді тзеу шін жарамсыз болан. Керісінше оларда криминальды субмдениет жне криминальды лемні «философиясы» дамыан.

4-ші кезе – 1991 жылдан бастап бгінгі кнге дейін. Р-ны тзеу колониялары жйесіні дамуымен аталан. азіргі уаытта азастан территориясында тзеу колония-оныстары, жалпы, ата жне айырыша режимдегі тзеу колониялары жмыс істейді. азіргі жадайда азастанны тзеу колониялары мемлекеттік бюджеттен аржыландырылады.