Азастанны трбиелеу колонияларыны тарихи-ыты негіздері.

Кеестік мемлекетте 17-і жастан 21 жаса дейінгі адамдарды стауа арналан бірінші реформатори 1918 жылы желтосан айында Мскеу аласында ашылан болатын. Бан аныталмаан кіммен кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар келіп тскен, трбиеленушіні одан ары тадырын осы мекемені басармасы алалы трде шешкен.

Алайда, педагогикалы кадрлар мен аражатты болмауы себептерінен бізді елімізде реформаторилер дамымаан. Реформаторилерді орнына 1921 жылы Ресейді кейбір айматарында ебек ету йлері рыла бастаан, онда трбиеленушілер рылан оу-ндірістік шеберханаларда ебек етуге жне жалпы білім беретін мектепте білім алуа тиіс болатын. Ебек ету йлерінде реформаторилерге араанда трбиеленушілерді кім бойынша жаза мерзімі біткенше стауа тиіс болатын, ал ажет болан жадайда тзелгенше, біра трбиеленушілер 20-жаса жеткенше ана стаан.

Ал азастана келетін болса, бнда кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар шін лкелік реформатор 1925 жылы 7-мамырда рылан болатын. Одан кейін бірінші РСФСР-ді 1924 жылы ЕТК жариялануына байланысты бл лкелік реформаторий екі блімнен тратын «ебек ету йі» болып айта аталан.

Атап ту керек, РСФСР-ді 1924 жылы ЕТК 175-бабында кмелеттік жаса толмаандарды ебек йлеріне орналастыруды масаты крсетілген болатын: «оларды ебекті білікті тріне йрету, жалпы жне ксіби білім беру арылы оларды аыл-ой танымын кеейту жне олардан з алдына дербес жне зіні ы мен міндетін сезінуші азамат жасау, олара дене шынытыру трбиесін беру».

Ебек йлерінде кмелеттік жаса толмаандарды екі категорияа блу арастырылан: ы бзушы-рецидивистік белгісі барлар жне алан кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар. Оларды жмыс уаытында болсын, мектептегі саба уаытында болсын жеке-жеке стауа тиіс болатын.

РСФСР-ді ЕТК 187-бабына сйкес жазасын теп болан со тзелу жолына тспеген трбиеленушілерге атысты ебекпен тзеу йі директорыны педагогикалы кееспен бірлесе отырып сота оларды ебек йінде 20-жаса толанша алдыру шін мерзімін зарту туралы сыныс жасауына болатын, егер тек бндай кмелеттік жаса толмаан жмысшы-шаруа жастарынан шыан ы бзушылар шін ебек йінде стауа жатпайтын болса.

Мраатты материалдарды зерттеп білу барысында жоарыда аталан лкелік ебек йі азалы аласына кшірілгендігін білеміз. Кмелеттік жаса толмаандара арналан бл ебек йі 100 орына есептелген жне республикалы бюджеттен аржыландырылан.

Осылайша, ХХ асырды 20-жылдары бізді елімізде жастара арналан американды реформаторилерді тжірибесі бойынша кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар шін реформаторилер мен ебек йлерін руа талпыныс жасалан болатын. Алайда, белгілі бір занамалы базаны зірлеуге армастан практикада объективті себептерге байланысты олар одан рі дамымады.

Бдан кейін кмелеттік жаса толмаан ы бзушыларды стау шін ебек йлерін руа талпыныс болан. Алайда, 20-жылдары объективті себептерді салдарынан (кш пен аражатты, кадрларды жне т.б. болмауы) бл мекемелер де одан рі жаласын таппаан. Осыан байланысты РСФСР-де бар жоы бірнеше шаын ебек йлері рылан болатын, ал А КСР толыу лимиті 100 адамды жалыз ана ебек йі ашылан еді.

1931 жылдан бастап кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар шін кеестік тзеу мекемелерін ру бойынша жаа реформа басталды. Жаа реформаны ажеттілігі сонда, 1931 жылды 1-атарынан бастап азастанны барлы амауда стау орындары, оны ішінде кмелеттік жаса толмаандарды стауа арналан лкелік ебек йлері з шыынын зі атау аидаіне кшуге тиіс болатын. Алайда, шаын оны стіне материалды ресурстармен амтамасыз етілмеген лкелік ебек йлері тиімсіз болып шыан. Осыан байланысты бндай ебек йлері 1931 жылды шілде айыны соында жойылан болатын. Оны орнынан улиеата ебекпен тзеу колониясыны жанынан кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар шін блім рылан.

Осылайша, з шыынын зі атауа кшумен байланысты кмелеттік жаса толмаандар шін тзеу мекемесіні жаа типін руды аса кшті ажеттілігі туындаан, оны жмыс істеуіні басты шарты зін-зі амтамасыз ету мен зін-зі аржыландыруа деген ммкіншілігі болып табылан.

РСФСР-ді 1933 жылы Ебекпен тзеу кодексінде бас бостандыынан айырылан кмелеттік жаса толмаандар шін мекемелерді ру арастырылан болатын (индустиральды жне ауыл шаруашылыы типіндегі ФЗУ мектептері).

Осыан байланысты азастанда ФЗУ мектептерін ру мселесіне кп кіл блінген болатын. Біра аражатты аздыынан, материалды-ндірістік базаны нашарлыынан жне білікті мамандарды болмауы салдарынан индустриальды жне ауыл шаруашылыы типіндегі ФЗУ мектептері азастан аумаында дами оймады.

КСРО ХКК жне БКП (б) ОК 1935 жылы 31-мамырдаы «Балаларды панасыздыын жне адаалаусыздыын жою туралы» аулысында кмелеттік жаса толмаандара арналан мекемелерді жаа типі: изоляторлар, ебек колониялары жне абылдау-блу орындары крсетілгендігін айту ажет.

Кмелеттік жаса толмаандара арналан ебек колониясыны ызметі КСРО ІІХК 1935 жылы 29-шілдеде зірлеген жне абылдаан «Кмелеттік жаса толмаандара арналан ебек колониясы туралы Ережемен» реттелінген. Ол екі жыл бойында іске жараан. Одан кейін 1937 жылы 20-тамыздаы №329 бйрыпен жаа «ІІХК ебек колониясы туралы Ереже» бекітілген болатын.

1937 жылы Ережені 1-бабында ІІХК ебек колонияларыны міндеті кмелеттік жаса толмаан ы бзушыларды, панасыздарды жне адаалаусыз аландарды ебек режимі жадайында олара ебек дадысын сііру шін, ксіпке оыту жне оама адал жне социалистік отана берілген азаматтарды айтару шін трбиелеу болып табылады деп жазылан.

Аталан Ережені 3-бабына сйкес ебек колонияларына жіберуге жататындар:

1) 12 жастан 16 жаса дейінгі амауда стау орындарындаы сотталан ы бзушылар;

2) 14 жастан 16 жаса дейінгі абылдау-блу орындарындаы леуметтік «араусыз алан панасыздар мен адаалаусыз аландар».

Осы Ережені 6-бабына сйкес трбиеленушілер тамаа жне олара берілген киім-кешекке деген шыынды теуге міндетті болан. теу трбиеленушілерді тапан ебекаысынан стап алу арылы жргізілген. стап алуды млшері рбір колонияда трбиеленушілерді тапан табысына байланысты аныталан жне олар олына тапан аысыны кем дегенде жиырма пайызын аландай есеп бойынша жргізілген. рбір колонияда ішкі кн тртібі ережесін колония директоры таайындаан.

Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жаса дейінгі трбиеленушілер шін кніне 4 саат жмыс, ал 16 жастан 18 жаса дейінгілер шін кніне 6 саат жмыс таайындалан. Оушылар шін ебекті тлеу уаыт бойынша, ал аландары шін прогрессивті-келісімді болан.

Ебек колониясыны рылымы тмендегідей блімді амтыан: оу-трбие, ндірістік-жоспарлы, кімшілік-шаруашылы, аржылы.

Ебек колониясында трбиеленушілер орташа аланда 100 адамнан тратын топ болып блінген. рбір топа траты жмыс істеу шін бір аа трбиеші жне оны кмекшісі таайындалан.

Бдан баса, ебек колониясында оу-трбие бліміні басшылыымен трбиеленушілер атарынан тмендегідей комиссия рылан: атыысты, ндірістік, мдени-кпшілік, таматандыру, шаруашылы, санитарлы, мектеп, дене шынытыру.

Атап ту керек, Ережені 37-бабына сйкес келесі жазалау шаралары арастырылан: ескерту жасау, сгіс, осымша жмыса уаытша ауыстыру, зіндік ызмет крсету бойынша кезектен тыс наряд таайындау, келтірілген материалды нсан шін ашалай стап алу, ола аша беруді шектеу, изолятора жабу, жабы колонияа немесе амауда стау орнына жіберу арылы ебек колониясынан шыару.

Ебек колониясынан баса КСРО-да кмелеттік жаса толмаан сотталандара арналан ебек колониясы рылан болатын. Оларды ызметі КСРО ІІХК жекелеген Ережесімен реттелген, оны ішінде 1956 жыла дейін бл Ереже 5 рет жаыртылан болатын.

азастанда ебек колониясы араанды аласында рылан, сол сияты 1935 жылды маусым айында Талар ебек колониясы рылан болатын. Алайда ндірістік-шаруашылы жаынан аланда азастанны бл ебек колониялары тиімсіз болан. Сондытан бл шыынды, пайдасыз ебек колониялары жойылан болатын. Ал оны трбиеленушілері баса айматаы кмелеттік жаса толмаан ы бзушылара арналан ебек колонияларына жіберілді.

лы Отан соысыны басында азастан аумаында кмелеттік жаса толмаандар шін жаадан трт ебек колониясы рылан болатын, оны ішінде шеуі Алма-Аты аласында жне біреуі Жамбыл аласында болан.

1943 жылды ыркйек айында екі Алма-Аты ебек колониясы біреу болып біріктірілген. Бл колонияда ндірістік цех болан: киім тігу, ая киім жндеу, ааш німдерін жасау, ойыншы жасау жне трлі нім шыару. Екінші Алма-Аты балалар ебек колониясында да ааш деу бойынша ірі цех болан, онда о-дрілер шін арнайы орамалар дайындалан. Ал Жамбыл балалар ебек колониясында ая киім, мата фуфайкалар, шалбар жне т.б. тігетін ндірістік цех жмыс істеген.

Бл ебек колониялары соыстан кейінгі кезде де жмыс істеген, онда кмелеттік жаса толмаандарды айтарлытай млшері сталан. Пенитенциарлы кзарас трысынан аланда кмелеттік жаса толмаандара арналан ебек колониялары оларды тзетпеген. Керісінше, оларды бойында криминалды ылытар алыптасан, олар жаа жат рекеттер мен ылмыстар жасаан.

Келесі уаытта «ебекпен трбиелеу колониясы» деген атпен аталан кмелеттік жаса толмаан ы бзушылара арналан ебек колониялары оларды архитектурасыны жне орналасан жері оншалыты згермей ХХ асырды 60-80 жылдары жмыс істеуін жаластыра берген. Бл туралы мысалы, КСРО ЖКП 1968 жылы 3-маусымдаы жарлыымен бекітілген «Кмелеттік жаса толмаандара арналан ебек колониясы туралы Ереже» длел болады. Осы Ережемен оамды зін-зі басаруды жаа формасы (трбиеленушілер кеесі, отряд кеесі, блім кеесі) енгізілген болатын, сондай-а отряд рылымы, шартты-жедел босату тртібі, кмелеттік жаса толмаандарды ебегін тлеу, трбиелеу процесіне жртшылыты атысуы, сол сияты кмелеттік жаса толмаандар ісі бойынша комиссия ызметі аныталан.

Бан оса атап ту ажет, аза КСР ЕТК 1971 жылы бекіткеннен кейін ебек колониялары «ебекпен трбиелеу колониясы» деген жаа атау алан. аза КСР 1971 жылы ЕТК нормасына сйкес трбиелеу-ебек колониялары жалпы режимдегі жне кшейтілген режимдегі колония болып блінген.

Жалпы режимдегі ебекпен трбиелеу колониясы тмендегілерге арналан:

1) ауыр болып табылмайтын ылмыс шін бас бостандыынан айыруа бірінші рет сотталан еркек жынысты кмелеттік жаса толмаандарды жазасын теуі шін;

2) ауыр ылмыс шін ш жылдан арты емес мерзімге бірінші рет сотталан еркек жынысты шін;

3) кмелеттік жаса толмаан йел жынысты барлы сотталандар шін.

Жалпы режимдегі ебекпен трбиелеу колонияларында сотталандарды кдімгі тратын баспанада стау йарылан. Олара азы-тлік жне кнделікті ажеттілікке керекті заттарды сатып алуа айына жеті сома дейін аша стауа, жылына алты посылка немесе слемдеме алуа, жылына кп дегенде екі бандероль алуа, хатты шектеусіз жіберуге рсат етілген, сондай-а бір жыл ішінде алты ыса мерзімді кездесуге ы болан.

Сотталандарды жасы зін зі стауы жне ебекке жне оуа адал арым-атынасы кезінде жаза мерзіміні трттен бірін теген болса стау жадайы жасартылан, яни олара айына ш сом ашаны осымша стауа рсат етілген, сол сияты жылына алты ыса мерзімді кездесуге ы болан.

Кшейтілген режимдегі ебекпен трбиелеу колониясы тмендегілерге арналан:

- бас бостандыынан айыру трінде брын жазасын теген еркек жынысты кмелеттік жаса толмаандарды жазасын теуі шін;

- ауыр ылмыс шін ш жылдан жоары мерзімге бас бостандыынан айырылан сотталандар шін;

- жалпы режимдегі ебекпен трбиелеу колониясынан ауыстырыландар шін.

Сотталандарды кдімгі баспаналарда стау йарылан жне олара айына бес сома дейін аша стауына рсат етілген, бір жыл ішінде трт ыса мерзімді кездесу алуына, жылына бес посылка немесе беріп жіберу алуына болатын, сондай-а жылына кп дегенде екі бандероль алуына жне хатты оны санына шектеусіз жіберуіне болатын.

зін зі жасы стауы жне ебекке жне оуа адал арым-атынасы кезінде жаза мерзіміні штен бірін теген жадайда сотталандар жасы стау жадайына кшірілген. Бндай жадайда олара айына екі сом ашаны осымша стауа жне бір жыл ішінде екі ыса мерзімді кездесуге рсат берілген.

Кріп отыранымыздай, тзеу мекемелеріндегі сотталандарды стау жадайы 30-50 жылдардаы ебек колонияларындаы стау жадайымен салыстыранда, 20-жалдардаы ебек йлері туралы айтпаанны зінде одан рі натылана жне ата бола тскен.

Ебекпен трбиелеу колонияларыны санына атысты, 60-80 жылдары азастан территориясында мынандай ебекпен трбиелеу колониялары жмыс істеген: Алма-Аты, Атбе, скемен жне Петропавловск.

70-80 жылдары лкен ндірістік база азастанны барлы трт ебекпен трбиелеу колониясында болан. Мысалы, Петропавловск ЕТК ааш деуші станоктар, Алма-Аты ЕТК – электордвигателдер мен желдеткіштер, Атбе ЕТК - р алуан электр блшектерін, скемен ЕТК – баша тележкаларын жне т.б. шыаран.

Осы жылдар ішінде азастанны ебекпен трбиелеу колонияларында мектептер жне ксіби-техникалы училищелер рылан, онда трбиеленушілер олара бостандыта ажетті белгілі бір мамандытарды алып шыан. Трбиеленушілермен саяси-трбиелеу жне мдени-кпшілік жмыстар жргізілген. Жергілікті ксіпорындарды жмысшы жымдары тарапынан шефтік жмыстар жзеге асырылан.

Осымен атар, бізді ойымызша трбиелеу-ебек колонияларыны трбиеленушілерді тзеу саласындаы жмысыны тиімділігі тменгі дегейде болып ала берген. Трбиеленушілер жазасын теп шыаннан кейін р трлі ылмыстар бойынша ересектер колониясына жиі тсіп отыран.

Бл тарау бойынша орытынды жасай отырып, трбиелеу колонияларыны алыптасуы мен дамуын шартты трде трт кезеге блуге болады:

1-ші кезе, 1917 жылды азан айы ХХ асырды 20-жылдарыны соы: Батыс Еуропа елдері мен АШ пенитенциарлы жйесі тжірибесі негізінде кмелеттік жаса толмаан ы бзушылар шін трбиелеу мекемелері ызметін реттеуші нормативтік актілерді зірлеу жне абылдаумен, бл актілерді іс жзінде іске аспауымен сипатталады. Кмелеттік жаса толмаан ы бзушылара арналан трбиелеу мекемелері, оны ішінде ебек йлері одан рі зіні жаласын таппаан.

2-ші кезе, ХХ асырды 1930 жылдарыны басынан бастап 1960 жылды басына дейін. Кмелеттік жаса толмаандара арналан ебек колониясыны алыптасуы мен дамуы. з шыынын зі атау аидаі негізінде жмыс істеген ебек колониялары ндіріс ажетіне арай рылан. Пенитенциарлы кзарас трысынан аланда ебек колониялары ылмыскерлерді тзеу шін жарамсыз болып табылан. Оларды руды негізінде кмелеттік жаса толмаан амаудаыларды ебегін тиімді пайдалану идеясы жатан болатын.

3-ші кезе, 1960 жылды басынан бастап 1991 жыла дейін. Ебекпен трбиелеу колонияларыны алыптасуы мен дамуы. Бл жабы типтегі ебекпен трбиелеу колониялары ндіріс срауы бойынша рылан болатын. Олар да ебекпен тзеу колониялары сияты з шыынын зі атау аидаі негізінде жмыс істеген. Пенитенциарлы кзарас трысынан аланда трбиелеу-ебек колониялары ылмыскерлерді тзеу шін жарамсыз болып табылан.

4-ші кезе, 1991 жылдан азіргі уаыта дейін. азастан Республикасыны трбиелеу колониялары жйесіні алыптасуы мен дамуы. азіргі уаытта азастан территориясында трт трбиелеу колониясы жмыс істейді. Оларды ыты негіздері мен ерекшеліктері ылмысты-атару ыыны Ерекше блімде оытылады.

 

 

3.4. азастан Республикасыны ылмысты-атару занамасы.

1998 жылды 1-ші атарында зады кшіне енген Р-ны жаа ылмысты-атару кодексі, брыны азССР-і Ебекпен тзеу кодексіне араанда ылмысты жазалауды барлы трлеріні орындалуын реттейді.
Осы кодексті 1-бабында: «Р-ны ылмысты-атару задары осы Кодекстен жне Р-ны зге де задарынан, сондай-а жазаны жне сотталандара ылмысты-ыты ыпал етуді зге де шараларын атару мен теуді тртібін жне жадайларын белгілейтін нормативтік ыты актілерден трады» -деп крсетілген.
Яни, азастан Республикасыны ылмысты-атару задары болып саналады:
1) азастан Республикасыны ылмысты жазаларды атару кодексі;
2) азастан Республикасыны ылмысты жазаларды атару аясында туындайты оамды атынастырды реттеу жніндегі баса да задар;
3) Жазаларды атару жне баса да ылмысты-ыты шараларды тртібі мен шарттарын бекітетін нормативті-ыты актілер.
Сонымен, ылмысты-атару занамасы дегеніміз бл ылмысты жазаларды атаруды жне сотталандара тзету сері бар шараларды олдануды реттейтін барлы нормативті ыты актілер.
ылмысты-атару ыыны айнар кздеріне мыналар жатады:
1) азастан Республикасыны Конституциясы;
2) Конституциялы задар;
3) азастан Респуібликасыны ылмысты-атару кодексі;
4) азастан Республикасы Президентіні Жарлытары мен кімдері;
5) азастан Республикасы Парламентіні аулылары;
6) азастан Республикасы кіметіні аулылары;
7) азастан Республикасы Конституциялы Кеесіні нормативтік аулылары;
8) азастан Республикасы Жоары Сотыны нормативтік аулылар;
9) За негізінде абылданан ведомствалы нормативті-ыты актілер (бйры сипатындаы бйры, нсау, ережелер т с.с.);
10) Жергілікті кілетті жне атару органдарыны нормативтік актілері (маслихатты шешімдері, кімні шешімдері мен кімдері).

Р АК-ні 2-бабыны 1-блігінде азастан Республикасыны ылмысты-атару задарыны масаттары крсетілген. Ол масаттар:

- леуметтік ділеттілікті алпына келтіру;

- сотталандарды тзеу;