Ылмысты-атару ыы нормаларыны тсінігі, мазмны, трлері мен рылымы.

ылмысты-атару норма ы саласыны негізгі элементі, оны бірінші дегейі болып есептеледі. ылмысты-атару ыыны нормасы дегеніміз субъектілерді тиісті мінез-лы лгісін жне атысушыларды ыты атынасын анытайтын зада крсетілген баптар. Нормаларда жалпыа бірдей міндетті ереже ойылады, оамды атынас реттеледі.

ы нормалары рылымы ш блімнен трады: гипотеза, диспозиция, санкция.
Гипотеза дегеніміз нормаларды олдану жадайын крсететін бапты бір блігі.
Диспозиция дегеніміз ы субъектілері баынатын тртіп ережесін крсететін норманы бір блігі.
Санкция дегеніміз ы нормаларыны орындалмау немесе орындалу нтижесін крсететін норманы соы блігі.
ылмысты-атару ыыны институтыдеп бріне орта, немесе бір-біріне сас оамды атынастарды реттейтін нормалар жиынтыын айтамыз. Яни, ы саласыны екінші дегейі – ылмысты атару ыыны институттары.
ылмысты-атару ыыны нормалары мен институттарыны жиынтыын ы саласы дейміз. Соныменен, ылмысты-атару ыы рылымын райтын элементтерді былайша крсетуге болады: ы саласы – ы институты – ы нормасы.
ылмысты-атару ы нормалары азаматты, отбасылы таы да баса ы салаларымен зара байланыста болады. ылмысты-атару нормалары сотталандарды тратын мекенін тадап алу ммкіндігінен айырады да кптеген баса да азаматтыпен отбасылы ыы мен міндеттерін іске асыруа белгілі бір шектеулер ояды.
Басып айтарлы мселе, нормаларды брі бірдей тиісті мінез-лыты лгісін крсетпейді. Пайдаланылатын нормалар топтары ішінде ы саласыны барлы, яни оны жеке институтыны масаттарын, міндеттерін, аидатерін растыратын белгілі бір тсінігі пайда болады (дефинициялар). ы теориясында олар нормативке тн емес, алдын ала белгіленбеген жарлы немесе арнайы нормалар. ылмысты-атару ыында арнайы нормалар – норма міндет, аидатер нормасы жне норма-дефиницй (йарым) трінде іске асырылады. Мысалы, дефинициялы нормалара Р АК-ні 7, 23, 34, 54 баптарын, аида - нормаларына Р АК-ні 6, 10 баптарын жаызуа болады.
ы нормасын р трлі негіздермен жіктеуге болады. ылмысты-атару нормаларыны жазба сипаты бойынша: материалды ы нормалары, процессуалды нормалар жне техникалы нормалар болып блінеді.
Материалды ы нормалары мінез-лы ережелері маызын белгілейді. Мысалы, АК-ні 69-бабы.
Процессуалды норма оны жадайы мен тртібін реттейді.Мысалы, АК 91-бабыны, 1-тармаы.
Техникалы нормалар субъектілерді ебек, техникалы ралдарын жне баса да ралдарды пайдалану ережесін олдайды. Мысалы, Р АК-ні 100-бабыны 8-тармаы.
ылмысты-атару ыы нормаларында бекітілген тртіп ережесі сипатына байланысты: реттеуші; мадатаушы, ораушы нормалар болып блінеді.
Реттеуші нормалар субъектілерді ыы мен міндеттерін жне баса да ылмысты-атару ы атынастарына атысушыларды белгілейді.
ораушы нормалар ылмысты жазаны атару ткеру рдісінде пайда болатын ы атынастарын орауды амтамасыз етуге шаыратын нормалар. А-ны баса да нормаларыны жргізілуін амтамасыз етеді. Мысалы, Р А-ні 22, 35, 42, 52, 66, 111, 132, 148 баптары.
ылмысты-атару ыыны мадатаушы нормалары сотталандарды за абылдайтын мінез-лына жадай жасауа, -ны ынталандыруа баытталан. Мысалы; Р А-ні 41, 51, 66, 109, 130, 148, 160-баптары.
Реттеуші нормалар з кезегінде ы пен міндеттерді сипаты бойынша: міндеттеуші; укілеттік етуші; тыйым салушы нормалар болып блінеді.
Міндеттеуші нормалар субъектілерден белгілі бір имыл істеуді талап етеді.Мысалы, Р А-ні 77 бабы.
Укілеттілік етеуші нормалар субъектілерге замен белгіленген шеберде, мінез-лы трін тадауды сынады. Мысалы, Р А-ні 84-б. 4-тармаы.
Тыйым салушы нормалар субъектілерге тиісті бір рекет етуді тотата труды талап етеді. Мысалы, Р А-ні 85- бабы.

Нормалар блшектену ережесіні трлері бойынша блінеді: жалпы сипаттаы нормалар; арнайы нормалар; санаулы нормалар.
Жалпы сипаттаы нормалар жаза тріне арамастан ылмысты жазаа тартыландарды барлыына бірдей нормалар, мысалы Р АК-ні 8, 9-баптары.
Арнайы нормалар ылмысты жазаны тек ана осы не баса трлерін теп жатан сотталандара атысты нормалар, мысалы Р АК-ні 22, 23-баптары.
Санаулы нормалар белгілі бір тлаа ана олданылады, мысалы мір бойы бас бостандыынан айырылан сотталандара.
Соныменен, ылмысты-атару ыы саласы дегеніміз ылмысты атару ыыны институттары мен нормаларыны жиынтыы. ылмысты-атару нормалары ш блімнен трады жне жіктеу негіздеріне байланысты бірнеше трге блінеді.


3.6. ылмысты-атару ы атынастары.

ылмысты жазаны атару негіздемесі сотты зады кшіне енген кімі немесе аулысы, сондай-а раымшылы немесе кешірім жасау актісі болып табылады.
кімні зады кшіне енуімен жне осы кімні атарыла бастаан кнінен бастап мемлекетті арнайы мекемелері мен органдарыны жазаны орындауа ытары пайда болады. Сотталан адам з кезегінде ыты шектеуге кнуге міндетті жне тзеу шараларын олдануды басынан ткеруі тиіс. Сйтіп, екі жаты арасында белгілі бір ы атынасы пайда болады.
ылмысты жазаны атаруда туындайтын ыты атынастарды р алуан трлері болады:
- ылмысты-атару атынастары, яни арнайы ы пен міндеттерді жзеге асыру саласында жазаны атарумен байланысты туындайтын атынастар;
- мемлекеттік-ыты (конституциялы) атынастар, яни сотталандарды ебекке, демалыса, ар-ждан бостандыыны еркіндігіне, білімге байланысты ытарын жзеге асыру саласындаы атынастар;
- кімшілік-ыты атынастар, яни жазаны атарушы басарма мекемелері мен органдары саласындаы атынастар;
- ебектік атынастар, яни ебекті орау, техника ауіпсіздігі, нерксіп санитариясы саласындаы атынастар;
- азаматты-ы атынастар, яни азаматты-ы келісімді жасаудаы меншіктік ыты жзеге асыру саласындаы атынастар;
- азаматты-іс жргізу атынастары, яни ы пен міндеттерді жекелей немесе азаматты іс жргізу кілдеріні атысуымен жзеге асыру саласындаы атынастар;
- неке жне отбасы атынастар, яни сотталанды некеге отыруы, некені бзу, балаларды трбиелеу ыы мен міндеттерін жзеге асырудаы атынастар;
- ылмысты-ыты атынастар, яни ылмыс жасауа байланысты ытар мен міндеттерді орындауа байланысты атынастар;
- ылмысты іс жргізу атынастары, яни жазаны теуден мерзімінен брын босату, стау жадайларын згерту ыы мен мемлекет міндеттерін атаруа байланысты атынастар.
ылмысты-атару ы атынастары дегеніміз ылмысты-атару ы нормаларымен реттелген. мемлекетті тиісті органдары мен сотталандарды жазаны атару немесе ткеру кезінде пайда болатын оамды атынастары.
Кез келген ы атынасы белгілі бір блімдерден (элементтерден) трады. ылмысты-атару ы атынастары рамына мынадай элементтер кіреді: субъектілер мен басада ы атынастара атысушылар; ыты атынасты мазмны, ы атынастары объектілері, за фактілері (аиаттары).
ы атынастарыны субъектілері болып ылмысты-атару занамасы нормаларында бекітілген ытары мен міндеттері бар зады йымдар мен жеке адамдар саналады. Мысалы, сот, ылмысты-атару инспекциясы, ылмысты-атару жйесіні тзеу мекемелері, баылау комиссиялары, лауазымды адамдар, сотталандар, оларды жаын- туыстары.
Айта кетерлік мселе, ы атынастарыны субъектілерінен ыты атынаса атысушыларды ажытата білуіміз керек.
ылмысты-атару ы атынасына атысушы дегеніміз – ылмысты-атару ыты атынастарыны субъектілері мен оны ытары мен міндеттерін жзеге асыру шін ажетті шарт болып табылатын жне заны белгілі бір талабына байланысты ажетті іс-рекеттер жасайтын тла. Мысалы, прокурор бас бостандыынан айырылан сотталана кездесуге келген тла.
ылмыстык-атару ы атынастарыны объектісі дегеніміз ыты атынастар пайда болуа негіз болан бьлыстар мен бйымдар.
ыты атынасты мазмны дегеніміз ылмысты-атару ы нормаларында бекітілген субъектіні ытары мен міндеттері жне субъектілерді жріс-трысы.
Зады фактілер дегеніміз ы нормасымен арастырылан ылмысты-атару ы атынастарын тудыратын, згертетін немесе тотататын наты іс-рекеттер немесе жадайлар.
ылмысты-атару ы атынастары осы оамды атынастарды реттейтін ылмысты-атару ыы нормаларыны трлеріне арай топтастырылады. Егер де мселе міндеттерді орындау, тікелей оамды атынастарда ыты пайдалану жне тыйым салуды бзбауда болса, онда ол материалды нормалар боланы. Оларды негізінде пайда болан ыты атынастар материалды ылмысты-атару ы атынастары болып саналады. Ал тртіп туралы сз боланда онда олар процессуалды нормалар боланы. Оларды негізінде процессуалды ылмысты-атару ы атынасы пайда болады, олар материалды ылмысты-атару ы атынастарына жол крсетеді. Басаша айтанда, ылмысты-атару ыыны процессуалды нормалары осы сала ыыны материалды нормаларын озалыса келтіреді.
Сонымен, ылмысты-атару ы атынастары дегеніміз ылмысты-атару ы нормаларымен реттелген мемлекетті арнайы мекемелері мен органдары жне сотталандарды арасында жазаны атару немесе ткеру кезінде пайда болатын оамдык атынастар.
ылмысты-атару ы атынастары рамына: субъектілер мен баса да ы атынастара атысушылар; ыты атынасты мазмны, кы атынастары объектілері жне за фактілері (аиаттары) кіреді.

Лекция.