Сотталандара тзету ралдарын олдану процесіні тсінігі, мазмны жне масаты.
Р АК 105-бабына сйкес бас бостандыынан айыруа сотталандармен трбие жмысыны міндеттері мынадай болып саналады:
- сотталандарды тзеу;
- оамды пайдалы ызметпен айналысуа мтылысын алыптастыру;
- ебекке адал кзарасын алыптастыру;
- задарды талаптарын жне оамда абылданан мінез-лы ережелерін сатау;
- білім жне мдени дегейін арттыру жне одан рі дамыту.
азастан Республикасыны ылмысты-атару занамалары трбие жмысын сотталандарды тзеуді негізгі ралдарыны бірі деп анытайды.
Бас бостандыынан айырылан адамдарды ткізілетін трбиелік шаралара тарту масатында олар белсене атысан жадайда ктермеленеді жне оларды тзелеу дегейін анытау кезінде ескеріледі.
Трбие жмыстары тзеу мекемелеріні тріне, ондаы белгіленген режимге арай жргізіледі.
Бас бостандыынан айыруа сотталан адамдармен жргізілетін трбие жмыстарыны негізгі трлері мыналар саналады:
- адамгершілік трбие;
- ыты трбие;
- ебек трбиесі;
- дене трбиесі.
ыты трбие сотталан адамны бойында ыты мдениетін ктеруді, зады рметтеуді жне оны наты рі блжытпай сатауа мтылыс алыптастыруды масат етеді. Сотталан адамны бас бостандыынан айыру орнында за талаптарын бзандытан отырандыын ескеретін болса, трбиелеуді осы тріні маыздылыын асыра баалау тым артытау болар еді.
Сотталандара ыты трбие беру дегенді мемлекет задарыны талаптарын, азастан Республикасыны Конституциясын, конституциялы ытары мен міндеттерін жоспарлы, масатты трде талдап, тсіндіру, баса адамдарды зады мдделерін де рметтеуге баулу деп тсінуге болады. Мндай жмысты соы нтижесі сотталан адамны бойында адал ниетті дадыа ие болуын, заа баынушылыты, оам шін пайдалы мір салтын стануын алыптастыру болып табылады.
Ебек трбиесі сотталан адамны бойында ебекке деген адал ниетті кзарас алыптастыруды масат етеді. Ебек трбиесі тла мен оам шін адамгершілікке айшы, блдіргіш кзкарастара тойтарыс беруге жмылдырылады. Бас бостандыынан айыру орнындаы жне одан босааннан кейінгі адал ебегі ана сотталан адамды дрыс жола тсуге жетелеп, екінші айтара ылмыс жасамайтындай исы жолдан алып шыады.
Дене трбиесі бас бостандыынан айыру орындарында тек ана баралы дене шынытыру шараларын блек жргізіп отыру керек деген ой туызбайды. Бл шара зіні денсаулыы мен дене рылысын сатап алсын деген масатта жргізіледі.
Адамгершілік трбие бл сотталандар арасында иына тсетін жне кп ебекті ажет ететін рекет. Сотталандара адамгершілік ндылыты мазмнын тсіндіру ажет. Мндайда басты назар арамтаматы мірді зияны мен залалына жне оан ала арсы тру жолдарын, ылмысты мір салтынан бойды алай аластату жолдарына, айналадаы адамдара рметпен, сыйластыпен арауды не беретіне, бір сзбен айтанда адамдытан арылмауа салынады.
Эстетикалы трбие бас бостандыынан айыруа сотталан адамдарды мірден кдерін збей семдікті, слулыты, жасылыты, нерді рметтеу асиеттерін алыптастыруа жетелейді, мдени ндылытарымызды баалауа, бл лемдегі мдени дамуа зіні де лес осатында сезімде болуына баулиды.
Жеке жмыс жргізу жасаан ылмысын, жас шамасын, білімін, ксібін жне баса да жеке асиеттерін ескере отырып сотталан тланы зерттеп білу масатында жргізіледі.
Жеке трбие жмыстарын жргізу бас бостандыынан айыру орындарында отряд бастыына жктеледі (Р ІІМ 05.03.1993 жылы №93 бйрыыны ХІІІ-тарауы). Ол жмыс жоспарына сйкес, саба, саяси хабар, лекция, баяндама, гіме-сбхат жргізуді йымдастырады. Задарды ата саталуын, сотталандарды ыты талаптарын анааттандыруды амтамасыз етеді; сотталандарды ы бзушылыыны себептері мен жадайларын анытайды. Отрядтаы тртіпті жне тртіптік тжірибені жай-кйін талдайды; сотталандарды з кінсін мойындап келу, жасаан ылмыстарымен келтірілген материалды шыындарды орнын мерзімінен брын толтыру жмыстарына араласады; ыты білім негіздері бойынша саба ткізуді йымдастырады.
Сйтіп, рбір сотталанмен жеке-жеке трбие жмысын жргізу – сотталан адамны сана-сезіміне ыпал етуді е тиімді жолы. Трбиелік жмыстарыны жалпыа арналан, яни жымды трі анша жасы йымдастырыланымен, ойлаандай нтиже бере алмайды. Трбие жмыстарыны жеке адама арналан жне баралы трлерін, сондай-а кейбір кездерде оны жасыра нтиже беретін трлерін пайдалану – педагогиканы негізді талабы. «Мен, – деп, жазады А.С. Макаренко, – трбиені масаты дегенді адами тланы бадарламасы, адамгершілік сипатты бадарламасы деп тсінемін... зімні трбие жніндегі жмысымда жалпы бадарлама болуын, «стандартты» жне жеке жымны болуы керек екенінін тсіндім».
Жеке адамды трбиелеу жмысы онымен айналысатын адамнан жоары адами жне ксіби асиетті, адам бойындаы жаман мен жасыны айыра білуді, ашанда біреуге кмектесуге зір труды, талапшылды пен сз табыса білушілікті талап етеді.
Жеке трбие жмысы сотталан адамны тласын тере зерттеп білуді, оны мінез-лын, сранысын, мдделері мен лшынысын білуді талап етеді. Жасаан ылмысыны сипатына арай оны андай адам екенін леуметтік кзарасыны андай екенін білу ажет.
Халыаралы жадайды згеруіне арай занамалар да згеріп сотталандар арасындаы трбие жмысында маызды орынды діни баыттаы трбие баса бастады. Айта кететін бір жай, азір брыны саяси баыттаы трбие беру кн тртібінен алынып тасталды. Алайда, сотталандарды былай ойанны зінде зге де адамдарды адамгершілік пен моральды, отансйгіштік, лтаралы атынас мдениеті, оамды былыстарды объективті баалау, зіні кзарасы мен мінез-лын йлестіре білу рухында трбиелеу кейінге алдырыла ойан жо. Осы сияты адамгершілік асиеттерді алыптастыруда діни уаыздаулар, жалпы аланда дінге сенушілік рухани баытта трбие беру саласында ерекше орын ала бастады.
Атап ту керек, діни жолмен ыпал ету сияты сатыты ажет ететін істе, мысалы, брыны осы трбие жмысына ызмет етіп келген лениндік блмелерді айтадан ибадат блмесінде айналдыру сияты науанды сипаттаы, осы істі алыпа айналдыра баытталан рекеттен аша алмайтындай кйге жеттік. Сонымен бірге діни жолмен трбиелеуде сотталандарды православие мен мсылмандытан баса діндерді жолына тсіп кетпеуін арастыру керек. Адамды бйрыпен дін жолына тсіріп, дін жолымен трбиелеуге млдем болмайды. Мндайда ркімні еркіне арау керек. Зорлыпен, ысымшылыпен жргізілетін трбие жмысы наразылы пен арсы рекет тудырудан баса ешандай нтиже бермейді.
Жоарыда аталан Бйрыты 422-бабында былай делінген: «Ешандай дін мен діни бірлестіктер бір-біріне атысты артышылытара ие бола алмайды. Дінге байланысты азаматтарды ытарын тура немесе жанама трде кемсіту немесе белгілі бір адамдара байланысты артышылы беру азастан Республикасыны заы бойынша жауапа тартылады».
Жаа за бойынша тзеу мекемелеріндегі трбие жмыстарыны аса маызы барлары атарынан сотталандара жалпы білім беру болып табылады. Р АК 7-бабына сйкес жалпыа бірдей орта білім беру сотталандарды тзелу жолына тсіруді негізгі ралдарды бірі болып саналады. Р АК 108-бабында бас бостандыынан айыруа сотталандарды орта білім алуын йымдастыру натылап крсетілген. Ол 30 жаса толмаан сотталандар шін міндетті трде болса, ал 30 жастан асандар мен 1 жне 2-топтаы мгедектер орта білімді здеріні алауы бойынша алады. Сотталандарды орта білім алуа байланысты мтылысы ктермеленеді жне оларды тзеу жолына тсу дрежесін анытау кезінде кімшілікпен ескеріледі.
Бас бостандыынан айыруа сотталандарды оуын йымдастыруды негізгі нысандары алалы, ауданды халыа білім беру блімдеріндегі кешкі (сменалы) мектеп немесе оу-консультация пунктері болды. Сотталандара жалпы білім алуын йымдастырылуына жалпы басшылыты тергеу мекемесіні саяси органы жргізді.
Жалпы білім беру сияты сотталандара ксіптік-техникалы білім беру де сотталандарды тзеу мен айта трбиелеуді негізгі ралдарына жатады. Дегенмен ол іс жзінде тзеу мекемелеріні кбінесе аымды ндірістік тапсырмаларын орындауа пайдаланылды. Бгінде азастан Республикасыны бас бостандыынан айыру орындарында орта білім алу немесе ксіптік-техникалы училищелерінде оу крделілене тсті. аржы тапшылыынан оларды кбісі жабылып, ысартылып алды.