Сотталандарды тзетуді негізгі ралдарын олдануды ыты реттеу.

 

Тзеу мекемелеріндегі ебек азіргі «колониялы» ндіріс шін білікті кадрлар даярлауды міндетті трдегі жйесімен бірлесе отырып, сотталан­дарды тзеуді мейілінше ыпалды ралы болып табылады. ылмысты-атару саясатыны негізгі аидасы ретіндегі ебекпен тзеуді маызы оны санау бастау кезінен-а белгілі бола бастады. 20-шы жылдарды зінде-а бас бостандыынан айыру орындарыны ебекпен тзеу мекемесі деп аталаны белгілі. Сотталандарды ебегін йымдастыру оларды тзу жола тсіруді уатты трбие ралы болды жне сола болып ала да береді. Бл жерде ылмысты-атару саясатыны маызды аидасы гуманизм крініс табады. Бас бостандыынан айыру орындарында толы болмаса да ебекке деген конституциялы ыты бір блігі жзеге асырылады. Тзеу мекемелеріндегі 46 ндіріс орындары ашылып, айтадан жмыс жасай бастады. 2003 жылы тзеу мекемелерінде 1 миллиард 300 мил­лион тегені нерксіптік німдері ндірілді. 30 миллион теге пайда алын­ды. 1500 жмыс орны пайда болды.

Сотталандарды тзелуіні негізі бола отырып, ебек ылмысты-атару ыыны аидаларыны бірі ретінде крінеді де, трбиелік ыпал етуді басты ралы болып табылады.

Сотталандарды оамды пайдалы ебекке тарту нтижесінде олар з­дерін арамтаматы сезімнен арылтады, ебек оларды тоышарлытан та­рады, кн кру шін ажетті материалды мселелерді шешеді. оама пай­далы ызмет сотталан адамны шыармашылы абілетін арттырады, ерік-жігерін шыдайды, кпшілдікті алыптастырады, згерлерді алдындаы жауапкершілігін арттырады.

Бір сзбен айтанда, ебексіз адамны мір сруі ммкін емес. Ебек, со­нымен бірге, адам игіліктеріні айнар-кзі, экономикалы мселелерін ше­шуді негізі, е уатты да сері трбиелік фактор болып табылады. Ебекті сотталандарды тзеуді негізгі ралы ретінде пайдалану оны объективті ммкіндігіне, оны сотталан адамны дрыс абылдай білетіндей санасы мен моральды тйсігіне байланысты.

оама пайдалы ебек барысында адамдарды бойынша: ебексйгіштік, ебекке адал ниетпен араушылы, адал ебек ету мір салтын стай білу, оамды игілікті кзді арашыындай сатау мен жеке меншіктілік, жым­шылды, зара кмекті, адамды сыйлап рметтеу, тртіптілік, зін зі стай білу сияты асыл асиеттер алыптасады. Сондытан да ебек барысында алыптасан адамгаршілік асиет тек іс стінде ана емес одан тысары жер­де де рашан жоары трады.

Ебек тланы зерттеп-білу ралы ретінде де, трбиелеу ісіні тиімділігін тексеру шін де пайдаланылуы ммкін.

Ебек барысында тланы сипаты мен асиеттерін білуге, сондай-а оны кемістіктері: салатыын, жалаулыын, салырттыын, зімшілдігін жне баса да асиеттерін білуге болады. Шындыында ебек ызметінде адамны наыз бейнесі мен келбеті, ішкі ойы, моральды жне айрат-жігер асиеттері ашылады; ебек ызметінде байсалдылыы мен ділеттілігі, о­ама пайдалы масата жету жолындаы табандылыы мен бірбеткейлік асиеттер алыптасады.

Шын мнінде сотталан адамны ебек етіп, жмыс істеуі жазалау болып саналмайтьындыына арамастан, оны жадайында жазалаушы, сондай-а жазалаушы емес асиеттегі шектеулер де болады.

Жазалаушы емес шектеулер: ебекші, жмысты тадау ыын алатын болса, наты бір жадайларды тзеу мекемелерінде сотталандарды бріне бірдей жмыс тауып беруге бола бермейді, сіресе оны ксібі бойынша: ауырып алан немесе ебекке жарамсыз болып алан жадайда леуметтік амсыздандыру жолымен аы тленбейді.

Ебекті жазалаушы шектеулері: іс жзінде ебек демалысы берілмейді; ерекше режимдегі сотталандарды ауыр жмыстара пайдаланады; ебек - тзелу жолына тсуді крсеткіші болып саналады.

Арнаулы міндеттерді орындау шін ебекті жекелеген шарттары сот­таландарды тзеу ісінде, жеке жне жалпы ескертуде осы жоары да аталан шектеулерді пайдаланады. Алайда оны ебекті мынадай негізгі сипатта­рына атысы жо: сотталандарды ебек жолымен пайдалануды за шебе­рінде жргізу, ол жан-жаты оралады, затыына арай ебек ыы шеберінен жне алыпты жмыс кніні нормасынан аспауы тиіс; тапсы­рылан жмыс ксіптік-техникалы жне жалпы білімшен йлесетін болуы керек, ке бсекелестікке негізделуі тиіс, шыармашылы бастамашылыты дамыту керек, ол материалды жне моральды сранысты анааттанды­рушы айнар-кз болып табылады. Ол мжбрлеуші болып саналмайды, біра ебекке жарамды сотталандар шін міндетті болып табылады.

Сйтіп, сотталандар ебегі трбиелік, тртіптік рл ана атармайды, сонымен бірге ол азіргі жадайда тзеу мекемелеріні ызметін амтамасыз етуге де елеулі орын алады.

Ебек аидасыны негізгі талаптарыны бірі, ол сотталандара ешан­дай азап шектірмейтіндей болуы тиіс. Ол брінен брын белгілі бір масатта болып, белгілі бір міндет оюы керек. Атап айтанда, сотталандарды тзелу жолына тсуді масат етуі тиіс. Р АК 7-бабы сотталандарды тзеуді бірден бір ралы ебек болып саналатындыы жніндегі ережені бекіткен.

Тзеу мекемелеріні кімшіліктері сотталандарды ебегін тзеу ралы ретінде пайдалана отырып, сотталандарды сипаты мен оларды маман­дыы мен ксібіне арай рбір сотталан адамны ебегін орынды рі тиімді пайдалануды жолдарын арастырды. Алайда, мндай аиданы зіні кей­бір ерекшіліктері бар. Атап айтанда, ішкі тртіп ережелері бойынша мына тмендегі жмыстара сотталандарды тартуа тыйым салынды:

- жеке рам, ару-жара пен жаттар орналасан штабтар мен арнайы блмелерде;

- дрі-дрмектер, жарылыш жне лы заттарды есебін жргізу, оларды сатау мен таратуа байланысты жмыстарда;

- сотталандара еркін жалдамалы ызметкерлер баынатын ызметтерде.

Бас бостандыынан айыруа сотталандарды ебегін йымдастыруды басты аидасы – сотталандарды мейлінше ебекке жаындастыра тсу, ерте бостандыа шыанда ебекті риеттейтіндей жадайда трбиелеу.

Сотталандарды ебегін пайдалану тртібі Р АК 100-бабында (Бас бостандыынан айыруа сотталандар ебегіні жадайлары) реттелген. Р АК 99-бабы бас бостандыынан айыруа сотталандарды ебегін пайдала­нуды жалпы тртібін арастырады: тзеу мекемесіні кімшілігі соттал­андарды ебекке жынысына, жас шамасына, абілеттілігі мен мамандыына арай орналастырады; соталан еркектер мен йелдер, сондай-а І жне ІІ- топтаы мгедектер ебекке азастан Республикасыны ебек туралы за­дарына сйкес тартылады; жазасын трмеде теуші сотталандарды ебегі трме аумаында ана йымдастырылады; сотталандар тартылатын ндіріс­тік ызмет оларды шаулау мен кзету талаптарын сатай отырып йымдас­тырылады жне тзеу мекемелеріні негізгі міндетін – сотталандарды тзеуді орындауына кедергі келтірмеуге тиіс.

Сотталандарды ебегі ыты екі саласымен – ебек жне ылмысты ы нормаларымен реттеледі. Ебек заына сйкес, мереке жне демалыс кндері сотталандарды жмыстан босату тртібі реттеледі; жмыс уаыты­ны затыы; жкті йелдер мен емізетін баласы бар аналарды ебегі; ебекті оау мен ауіпсіздік техникасы мселелері белгіленеді.

Дегенмен, сотталандарды ебегі бас бостандыынан айыру орындарын­даы тзеу шарттары мен кейбір нормаларды сйкеспегендігінен, атап айт­анда, ксіподаты жмысшылар атынан ксіпорын кімшілігімен жасасан келісім-шарты; ебек келісім шарты, яни жмысшылар мен ксіпорын ара­сындаы белгілі бір жмысты белгілі бір аыа орындау, демалыс беру, ж­мыс бойынша бір орыннан екінші орына ауысу немесе су, ебек дауларын арау тртібі туралы келісім-шарттарына байланысты ебекті йымдастыру за нормаларымен реттеле бермейді.

Сотталандарды ебегін ыты реттеуді ерекшелігі мынада: соттал­андарды ебегі бастандытаы азаматтара араанда ылмысты-атару ыы нормаларымен, ал бостандытаы азаматтарды ебегі ебек туралы замен реттеледі. Бостандытаы азаматтара араанда сотталандарды жыл сайыны аы тленетін ебек демалысы ылмысты-атару заымен бы­лайша белгіленеді: трбиелеу колониясындаы кмелетке толмаандарды ебек демалысы – 18 жмыс кні, барлы лгідегі тзеу мекемелерінде – 15 жмыс кні, колония-оныстаы кмелетке толмаандара да 15 жмыс кні беріледі. Мндай ебек демалыстары жол жрумен немесе жол жрусіз де берілуі ммкін (Р АК 93-бабына сйкес).

Бас бостандыынан айыруа сотталандарды ебегіне аы тлеу жнін­дегі тртіпті арастыран Р АК 101-бабына сйкес, жмыс уаытыны сол кезеге белгіленген нормасын толы істеген жне здеріні ебек міндет­терін (ебек нормаларын) орындаан сотталандарды айлы жалаысы азастан Республикасында белгіленген е тменгі жалаы млшерінен т­мен болмауы керек.

Толы емесе жмыс кнінде немесе толы емес жмыс аптасында ебекке аы тлеу жмыс істеген уаыта пропорциялы трде немесе істелген ж­мыса арай жргізіледі.

Сотталандара аысыз жмыс істету тергеу мекемесіні аумаын безен­діру мен рлендіру немесе мдени-трмысты жадайды жасартуа байла­нысты жмыстарда ан рсат етіледі. Мндай жмыстарды затыы кес­теге сйкес жне негізгі жмысынан бос уаытында аптасына екі сааттан аспауы керек.

Тзеу мекемелеріндегі сотталандарды жеке шоттарына барлы сталып аландарына арамастан олара есптелген жалаыны, зейнетаыны не­месе зге кірісті кемінде 25 пайызы, ал 60 жастан асан еркектерді, 55 жас­тан асан йелдерді, І жне ІІ топтаы мгедектерді, кмелетке толма­андарды, жкті йелдерді, балалар йінде балалары бар йелдерді жеке шотына олара есептелген жалаыны, зейнетаылары мен зге де кіріс­теріні кемінде 50 пайызы есептеледі. Сотталандарды кірісінен стап алу азастан Республикасы занамаларында арастырылан тртіппен атару параы мен атару жаттары арылы алан соммадан жргізіледі.

 

3 лекция.

 

Р-даы жазаны теуші тлаларды ыты жадайы.

 

1. Сотталандарды ыты жадайыны тсінігі.

2. Сотталандарды ытары, зады мдделері жне міндеттері.

3. Сотталандарды тініштерін арау тртібі.