Р тзеу жмыстарына тарту жазасыны ыты ерекшеліктері.

ылмысты жне ылмысты-атару ыы ылымында тзеу жмыста­рыны мнін тыылыты жне жан-жаты арастыратын дебиеттер мен монографиялы зерттеулер жо деуге болады. Тзеу жмыстары ылмысты жаза ретінде кеестік мемлекетті алашы за актілерінде арастырыланы белгілі. Уаыт ткен сайын оларды аталуы (міндетті, оамды, мжбрлеу, ебекпен тзеу, тзеу) біресе згеріп, біресе жойылып, біресе жааша ы­ты шектеулер пайда болып сан былды, біра осы жазаны негізгі деген сипаты сол алпында алды. Кптеген зерттеушілер тзеу жмыстарын ыл­мысты жаза деп пайымдады. Соны кейбіреуіне тотала кетейік.
«Тзеу жмыстарыны мні сотталан адам брыны жмыс істейтін ор­нынан, туратын жерінен аластатылып, оамнан ошауландырылмай-а е­бекпен тзеу ыпалына тседі». Тзеу жмыстары – бл сотталан адамны тапан табысыны белгілі бір блігін стап алу арылы ебекке тарту ар­ылы жзеге асырылатын жазаны жедел етілген трі».

«Тзеу жмыстары – бл сотталан адамды оамнан аластатпай-а, о­шауламай-а жзеге асырылатын жазалау мен трбиелеу элементтеріні бір­лігі, жазалауды, режимні ебекпен тзеу мен идеялы-саяси ыпал етуді жиынтыы».

«Тзеу жмыстары... – бл... сотталушыны зі тратын жерінде, міндетті трде ебекке атыстырылуымен, трбиелеу жмыстарын жргізумен байла­нысан, тапан табысыны белгілі... бір блігін стап алумен жне ­ытарын айсыбір шектеулермен..., сондай-а стінен дайы адаалап оты­румен жзеге асырылатын жазаны трі».

«Тзеу жмыстарына тн белгісі сотталушыа ебекті ыпалымен трбие беру болып табылады. Мндай жазамен сотталан адам, оны теуге атысты белгілі бір шектеулерге (ебек аысынан стап алу жне таы басалар) тап болады. Осы айтылан екі ерекшеліктерді жиынтыыны зі-а арастырып отыран жаза тріні мні мен міндеттерін анытап береді».

«... жаза тріндегі тзеу жмыстары сотталушыны ебек аысыны бел­гілі бір блігін стап алуды жне оны мліктік жне ебек ытарына ебекке міндетті трде атысуымен..., оны зі тратын жерінде баылауда болуымен байланысан шектеулер оюды жне трбие жмыстарын жр­гі­зуді арастырады».
Р ылмысты кодексіні 43 бабыны 1 блігіне сйкес тзеу жмыстары екi айдан екi жыла дейiн мерзiмге белгiленедi жне сотталан адамны жмыс орны бойынша теледi.
Осы айтылан анытамаларды орытындылай келе, бл жаза тріні е маызды деген тмендігедей белгілерін атап аламыз:

1. Тзеу жмыстарына сотталан адамны ебек ету міндеттілігі;

2. Жазасын теп жрген кезінде сотталан адаммен міндетті трде трбие жмыстарын жргізу;

3.Тзеу жмыстарын теу сотталан адамны белгілі бір мліктік ы­ынан айырумен байланысты болуы тиіс (мемлекет пайдасына табысынан стап отыру);

4. Сотталандарды тзеу жмыстарын негізгі жмыс орнында теуі.

Тзеу жмыстарыны ыты мртебесі оны зіні маынасынан-а крініп тр, яни сотталан адам ерекше бір тзеу жмыстарын атаруы тиіс. Сонымен бірге, сотталандар жмыс істеп, оан тленетін аыны белгілі бір блегі мемлекет пайдасына сталып отырады. Егер мемлекет пайдасына сотталан адамны табысыны белгілі бір блегі аударылмай, тспей жатан болса, онда жазаны телу мерзімі жріп жатыр деп санауа болмайды, сон­дытан сотталушы ебек етуге мжбр болады. Сотталушыны ебек ету міндеттілігі жазаны ерекшелігіне тн жне ол мжбрлеу арылы жзеге асырылады.

Ебек ету ажеттігінен туындайтын осы жазаны ерекшеліктерін ескере келіп, кез келген ебек ылмысты жаза масатына, яни сотталан адамды тзеуге ызмет етеді. «Ебек айта трбиелеуі жне тзеуі шін, – деп жа­зады И. А Бушуев – сотталан адам зіні сол ебегіні бір жаынан оам шін, екінші жаынан зі шін пайдалы екендігін тсініп, сезіне білуі керек. оама пайдалы ебек ана брыны ылмыскерді жнге салуды берік ­ралы бола алады».

Осы бір мн-жайларды ескере отырып, за шыарушы жазаны мндай тзеу жмыстары сияты тріні болуын негізге ала отырып, тек ана зіні жмыс істейтін орнында ебек ету міндетін жзеге асыру оама жне сот­талушыа пайда келеді.

Тзеу жмыстарына сотталан адамны табысынан сотты кiмiмен белгiленген млшерде, бес проценттен жиырма процентке дейiнгi шекте мемлекеттi кiрiсiне стап алу жргiзiледi.
Тзеу жмыстарыны мні ебек етуге мжбрлеу сипаты, сотталан адамны тапан табысыны бір блігін мемлекет пайдасына стап алу жне жазаны осы трін атару кезіндегі кейбір ыты шектеулерді олданы­луы болып табылады. Тзеу жмыстары белгілі бір мерзімге таайындалады (екі айдан екі жыла дейін), ал кім зады кшіне еніп, ылмысты-атару инспекциясына сотты тиісті кіміні кшірмесі тскен кннен бастап он бес кннен кешіктірілмей атаруа алынады. Заны осындай ережелеріне бай­ланысты тзеу жмыстарына сотталан адам зіні трылыты жеріндегі ылмысты-атару инспекциясына есепке труы тиіс.

Тзеу жмыстарын тікелей зіні ебек етуінсіз теу ммкін емес. Міне, сондытан мндай жазаны теуге тек жмыса жарамды адамдар ана жібе­ріледі. Бл дегеніміз ебек тзеу жмыстары институтыны рылымында материалды негіз ана болып оймай, сотталан адама трбиелік ыпал ететін негізгі рал болып саналады.

Ебекке жарамсыз деп танылан, траты жмысы жо немесе оу орнында ндiрiстен ол зiп оитын адамдара тзеу жмыстарын таайындауа болмайды. Мндай адамдара, егер осы Кодекстi Ерекше блiмiндегi тиiстi бапты санкциясымен айыппл трiнде жаза кзделмеген болса, бiр ай тзеу жмысы шiн замен белгiленген бiр айлы есептi крсеткiшке те айыппл сомасыны есебiнен сот тзеу жмыстарыны орнына айыппл таайындауы ммкiн. Егер аталан мн-жайлар жазаны теу кезiнде пайда болса, сот тзеу жмыстарын айыппл салумен де ауыстыра алады.
Сотталан адамды оамды пайдалы ебекке тарту ылмысты жазаны масата жетуіні ралы болып сана­латынын ескеретін болса, жмыс істеуден бас тарту сотталан адамны ­ыты жадайын нашарлата тседі де осы жерде ы орау органдары тарапынан белгілі бір санкция олдануа тура келеді. Сотталан адам ебегі­ні жне ебекке мжбрлеп тартуды бірінші айырыша ерекшелігі осымен крінеді. Ол тек амалыздыты ана емес, оны ебегіні мжбрлі сипатын да анытайды. «Тзеу жмыстары» деген жазаны зі оны теу кезінде сот­талан адамны белгілі бір жмыс трін сапалы орындауын талап етуді, зі­ні объективті абілетіне арай ебекті адамды тзетуде шешуші рл ата­ратынын білдіреді. Сотталан адам ебегіні екінші зіне тн ерекшелігі осында. Дл осыан байланысты сотталан адам осы жаза трін атарушы органны келісімінсіз зі алаан, тадаан жерінде жмыс істей алмайды.

Кез келген жаза трлері сияты ылмысты жазаны да белгілі бір ма­саты болады, зіндік мжбрлеу шарасы бар жне ол сотталан адамны ­ытары мен бостандытарынан айырады немесе шектейді. Ол белгілі бір дрежеде аыла сыйымды, істеген рекетіне арай лайыты, тн азабын шектіруді жне сотталан адамны адір-асиетін орлауді масат етпеуі тиіс, сондытан ол жазаны атарушыны ойлаанындай емес, заа негіздел­ген болуы керек.

Жадайды ескере отырып ылмысты заны 38-бабы леуметтік ділет­тілікті алпына келтіру, сотталан адамны ебекке адал арау, зады бл­жытпай орындау, адамзат оамыны тртібі мен ережелерін рметтеу рухында трбиелеуді масат етеді. Жаза сонымен бірге сотталан адамны, баса адамдарды да жаа ылмыстар жасауынан сатандыруды ралы бо­лып табылады.

Міне, зіні «жмсатыына» арамастан тзеу жмыстары да ылмысты жаза ретінде жоарыда айтылан масаттарды ала ояды.

Сотталандара жаза олдана отырып, мемлекет жалпы оама жне ж­бірленушілерге атысты леуметтік ділеттілікті алпына келтіреді. Ол айып салу, мліктерді тркілеу, тзеу жмыстарын жне баса да жаза трлерін атару арылы мемлекетке жне адама келтірілген шыынны орнын бір­шама толтыруа ыпал етеді. Жбірленушіге атысты леуметтік ділеттілік оны ытары мен бостандытарын сотта орау, келтірілген зиянны орнын толтыру, оны тартан азабына сай кінліні жазаа тарту сияты жол­дармен алпына келтіріледі.

Жасаан ылмыс шін кінлге жаза олдану одан ш, кек алу болып саналмайды. Аяын жаылыс басан адамны белгілі бір жадайда ылмыс жасааны шін жазасын алып, оны теп, оамдаы тіршілілін одан рі жал­астыратынын мемлекет тсіне біледі. Е бастысы, оны жазасын теп ана оймай, мірге атысты жасы жатарына арай бет брып, тзеуді маса­тына арай дрыс жола тскені ажет. азастан Республикасы ылмыс­ты-атару кодексіні 7-бабы сотталандарды тзеу – оны бойында ы станушылы мінез-лыты, жеке адама, оама, ебекке, адамзат оа­мыны нормаларына, ережелері мен дстрлеріне о кзарастарды алып­тастыру деп астарады. Сотталан адамны тзелуі деп оны бойындаы оама жат пиылдарыны арылуы, кзарасыны, дадыларыны, сенімі­ні жасы жаынан алыптасып, жаа ылмыстар жасауа итермелейтін мі­нез-лытан арылуы танылады. Жазасын теп шыан адамны жаа ыл­мыстар жасауын ескерту сол адамны ендігі жасаан шін одан да грі а­таыра жазаланатымен жне таыда моральды жне материалды тры­дан зардап шегетіндігімен тсіндіріледі.

Ал баса да адамдарды ылмыс жасауын заны ескертуі кім ылмыс жасамаса оан жаза олданбайтындыымен, ылмыс жасаан жадайда жаза­ланбай алмайтындыымен крінеді.

Тзеу жмыстары – жазаны жиі олданылатын трлеріні бірі. Осыан байланысты, осы жазаны тиімділігі андай деген сра туындауы ммкін. Шындыына келгенде, тзеу жмыстарыны тиімділігі туралы айтатын бол­са, сотталып шыандарды енді айталап ылмыс жасамайтындыына сйенеміз. Сонымен бірге тзеу жмыстары жазасыны тиімділігі сотталан адамны жазасын теп жрген кездегі жне жазасын теп шыаннан кейінгі мінез-лымен бааланады.

рине, тзеу жмыстары немі тиімділігін толыымен длелдеп отырады деп айтуа болмайды, біра дегенмен жазаны атаруда ол жеткізілген нтижелер бар деуге болады. араанды аласы мен облыстаы ылмысты-атару инспекцияларындаы жазаны осы тріні тжірибесін оып-зерттеген кезімізде тзеу жмыстарыны тиімділігіне кері серін тигіз­ген елеулі кемшіліктер азастан Республикасы 43-бабыны 4-блігі бойын­ша соттарды бас бостандыынан айыруды ауыстыру туралы материалдарды дер кезінде арамаандыы байалды. Кбінесе мндай материалдар соттарда аралуын ктіп жатып алатын болан. ылмысты-атару инспекциялары сота ол жнінде тініш берген адамдар, жмыс орнынан босатылып жібе­ріліп, оама жат мір салтын кешіп, ал кейбіреулері жаадан ауыр ылмыс­тар жасауа дейін баран. Тзеу жмыстарыны тиімділігіне соттарды жазаны атару туралы кімдер мен кімні кшірмелерін дер кезін­де жібер­меуі кп кері серін тигізеді. Бізді байаанымыз, зады кшіне енген ст­тен жіберілген кімдер мен соттарды жазаны атару жніндегі кімдері аз болып шыты. Сонымен бірге, кімді орындау жніндегі сотты кімі келіп тскенше жазаа тартыландарды кбісіні жмыс істемейтіндіктері аны­талды, осы мезетте оларды стінен ешандай адаалау жргізілмей, соны салдарынан оларды жаадан ы бзушылытары мен ылмыстар жасау­ларына жол беріліп жатты.

ылмысты жаза тріндегі тзеу жмыстары азастан Республикасы ылмысты кодексіні 39-бабында арастырылып, оны мазмны осы ко­дексті 43-бабында аныталан. Бл бапа аз КСР ылмысты кодексіндегі 25-баптаы мазмнына араанда айтарлытай згеріс енгізілген. Жазаны атауы згеріп, сотталушыны осы жазаны теу орны оны жмыс істеп жр­ген жері болатындыы белгіленді. азастан Республикасыны ылмысты кодексі осы жаза тріні мазмныны зіне де згеріс енгізді.

За жыл сайын осы сотталандара ебек демалысын беріп отыруды, сон­дай-а осы мселе бойынша ылмысты-атару инспекциясыны келісімімен осымша демалыс беруді де арастыратын болды. Ал брыны аза КСР Ебекпен тзеу кодексінде мндай ебек демалысына шыару млдем кз­делмеген болатын.

азастан Республикасыны ылмысты-атару кодексі олданыса енгі­зілгенге дейін тзеу жмыстары тріндегі жазаны теу мерзімі сотталан адамны ебек теліміне (стажына) енгізілмеген болатын еді. Бл мерзім жалпы ебек теліміне сотты арнайы абылдаан шешімі бойынша жне сотталан адамны адал ебегі мен лгілі тртібі ескеріліп ана енгізілетін еді.

азіргі кезде тзеу жмыстары тріндегі жазаны теу мерзімі жалпы не­гізді жалпы ебек теліміне енетін болды. Сонымен бірге за брыны ж­мыс орнынан ылмысты-атару инспекциясыны жазбаша келісімінсіз з еркі бойынша жмыстан босатуа тыйым салу трінде шектеуді арастырды. Мндай шектеу сотталан адамны жазасын теуден бас тартуын ескерту масатындаы за жзіндегі рекет болып саналды, біра бл сонымен бірге сотталушыны зіні арауынша жмыс істейтін орын тадау ыын елеулі трде шектейтін жазалау трі іспеттес болып крінеді.

Сотталандарды тапан табысынан мемлекет пайдасына стап алу сол брыны алпынша 5-тен 20 пайыза дейін кйінде алды.

азастан Республикасы ылмысты кодексі 43-бабыны 3-блігі тзеу жмыстары таайындауа болмайтын адамдарды тізімін келтіреді: ебекке жа­рамсыз деп танылан, траты жмысы жо немесе оу орнында ндірістен ол зіп оитын адамдара тзеу жмыстарын таайындауа болмайды. Де­генмен, бл жадай кешкі жне сырттай оитындара олданылмайды. За сонымен бірге соттарды тзеу жмыстарын жазаны айып салу тріне ауыс­тыру ыын арастырады. Мндай ммкіндік тзеу жмыстарын таайын­дау туралы кім шыару кезінде ана емес, жазаны атару барысында да жа­салады.

Тзеу жмыстарына сотталан адам жазасын теуден дейі жалтаран жа­дайда сот тзеу жмыстарыны телмеген мерзімін на сол мерзімге бас бос­тандыын шектеу, амауа алу немесе бас бостандыынан айыру трінде жа­залауа ауыстыра алады.

Сотталушы адам тзеу жмыстарын теуден дейі жалтаран жадайда сот оны ылмысты-атару инспекциясыны берген материалдарына сйкес жа­за мерзіміні телмеген блімі бойынша бас бостандыын шектеуге, амауа алуа немесе бас бостандыынан айыруа ауыстыра алады.

азастан Республикасы Жоары Соты Пленумыны 1993 жылы 24-мау­сымдаы «Соттарды жаза таайындау кезінде задылыты сатауы туралы» № 3 аулысы 8-тармаы тзеу жмыстары жазасынан жалтару жне дейі жалтару ымын тсіндіреді.

Тзеу жмыстарын теуден жалтарушы деп ылмысты-атару инспекция­сына есепке отыран 15 тулікті ішінде орынсыз себептермен жмыса кі­ріспеген немесе орынсыз себептермен ылмысты-атару инспекциясына есепке тіркелуден жалтаран, ыдырымпаздыа салынан, жмыса алко­гольдік ішімдік ішіп, есірткі олданып мас болып келген сотталандар адам­дар танылады. Бас тарту мен жалтару фактілері аныталан жадайда ыл­мысты-атару инспекциясы сотталушыны тзеу жмыстарын жазаны бас­а тріне ауыстыру туралы жазбаша трде ескерту жасайды.
Тзеу жмыстары туралы кім ылмысты-атару инспекциясына тскеннен кейін он бес кннен кешіктірілмей орындалады. Тзеу жмыстары инспекциясы сот кіміні кшірмесін алып, жмыса орналастырыланнан кейін рбір тзеу жмыстарына сотталан есепке алынады, оан жеке іс ашылады, одан кейін инспекция сота оны шешімі орындаланы туралы хабарлама ааз жібереді.

Егер де бас бостандыынан айыру жніндегі тзеу жмыстарына згертілген болса, онда хабарлама-ааз сотталанны жаза теген тзеу мекемесіне жіберіледі. Тзеу жмыстарына сотталандарды жеке басыны есебі - оларды жмыса атысуын, ебек аысынан стауды дрыстыын, зада крсетілген негіздерде сотталанны есептен уаытында шыарылуын баылап жру шін керек.
Тзеу жмыстарына сотталандар шін тжірибеде жеке есептеуді трт трі белгіленген: оперативті, алдын алатын, баылау, іздеу салынан сотталандардын есебі.
Тзеу жмыстарына сотталан адамдарды жмыс орнына, инспекция сотталанны жатын аланнан кейін ксіпорныны, мекемені, йымны, кімшілігіне кімні кшірмесін жне белгіленген трде хабарлама ааз жібереді. Егер де сотталан брыны жмыс орнынан шыып кетіп жне еш жерде жмыс жасамайтын болса, бл жазаны орындататын органдар сотталана он бес кн мерзім ішінде жмыса кіруге талап ояды, керек болса жмыса орналасуына кмек крсетеді.

азастан республикасы ылмысты кодексіні 43-бабыны 4-блігі тзеу жмыстарына сотталан адам жазасын теуден дейі жалтаран жадайда сот тзеу жмыстарыны телмеген мерзімін бас бостандыын шектеу, амауа алу немесе бас бостандыынан айыру трінде жазалауа ауыстыру ммкін­дігін береді. дейі жалтару деп сотталан адамны жазбаша ескерту жасаан­нан кейін жоарыда аталан рекеттерді айталауы немесе жаластыруы, не траты трылыты жерінен жасырынып, жрген жері белгісіз болан жа­дай танылады.

2. Тзеу жмыстарын тарту тріндегі жазаны орындау тртібі мен жадайы.

ылмысты жазамен сотталан кез келген азамат белгілі бір ыты мртебеге ие болады. Р АК 8-бабына сйкес, сотталандар жазаны наты трін атаруды тртібі мен жадайларын ала отырып, Р-да ылмысты, ылмысты-атару кодекстерінде жне зге де задарында белгіленген шектеулермен азастан Республикасы азаматтарыны ытары болады жне соларды міндеттерін атарады.

Тзеу жмыстарын атару іс жзінде олданылатын ыты режим, я­ни атаруды тртібімен шарттары сотталандарды мойнына артылан мін­деттерді, яни ылмысты жаза ретіндегі тзеу жмыстарыны мазмнын крсететін ыты шектеулерді білдіреді.

азастан Республикасы ылмысты кодексіні 43-бабына сйкес, тзеу жмыстары екі айдан екі жыла дейінгі мерзімге белгіленеді жне сотталан адамны жмыс орны бойынша теледі. Тзеу жмыстарын орындау жнiндегi ылмысты-атару инспекциясыны ызметiн йымдастыру тртiбiн Р-ны ІІМ министрлiгi айындайды. Сотты кімімен белгіленген мерзім ішінде сотталан адам тмендегідей ыты шектеулерді басынан кешіреді:

– ылмысты-атару инспекциясына айына екі тіркелуге келіп отыруы тиіс;

– тратын жне жмыс орны згере алан жадай 10 тулік мерзім ішінде ылмысты-атару инспекциясына хабарлауы тиіс;

– брыны жмыс орнынан ылмысты-атару инспекциясыны жазбаша келісімінсіз з еркімен жмыстан босатылмауы тиіс;

– сотты кімімен белгіленген млшері бойынша ай сайын тапан табы­сынан сталып отыруы тиіс;

– ылмысты-атару инспекциясыны келісімінсіз жмыс істеп жрген орыны кімшілік йымы сотталан адамды жыл сайыны ебек демалысы­на, сондай-а ысы мерзімді жне осымша демалыс бере алмайды.

Сот кімі шыаннан кейін ебекке жарамсыздыы белгілі болан сотталандар жнінде бл жаза трін атаратын орган сота тзеу жмысын баса жеілірек жазаа ауыстыру туралы тініш білдіреді.
рбір жмыс айы шін жалаы тлегенде орындау пара жаттары бойынша стап алу, сотталана талаптарды болуына арамастан жалаыны барлы трінен жргізіледі.
стап алулар, рбір толы жмыс істеген айа жалаыны айды екінші жартысында тлегенде, ал жмыстан шыарыланда - айды жмыс істеген кндерінен жргізіледі.
осымша жмыс істейтін адамдардан стау ай сайыны жмысыны жалаысынан жргізіледі. Сотталандара ебек аы тленген кні сталан сомасы белгіленген тртіппен мемлекет пайдасына аударылады.
Зейнетаыдан, леуметтік амтамасыздандыру жне леуметтік ауіпсіздендіру орындарынан берілетін жрдемаыдан, жалаы жйесінде аралмаан бір жолы тлемдерден, ызметпен жргендегі жалаысыны жне т.б. шыындар шін тленетін сомадан, сталымдар алынбайды. Егер сотты кімі бзылып, іс тотатылан кезде сотталанны ебек аысынан сталан сомасы, оан тгелдей айтарылады.
азір тжірибеде пайда болан мселе, ол р трлі коммерциялы рылымдарда жмыс жасайтын адамдарды жалаысын алай анытауа болатындыы, себебі оларда ебек аыны тлеу дрыс жнге келтірілмеген, ол тек кейбір жмыстарды орындап, сауда келісімін аятап жне т.с.с. кіріс тскеннен кейін тленеді.
Жалпы ереже бойынша бл жадайда жазаны теу уаытында алынан немесе жазаны теуді блігі кезеіне келетін барлы табысы есептелуі тиіс.
Баса да негіздермен арты сталан сомасы айтарылады: мерзімінен брын босатыланда, кешірім жасаланда жне т.с.с.
Тзеу жмыстары тріндегі жазаны атару мселелерін зерттеген И.В.Буш­уев зіні «Исправительные работы» деген ебегінде тзеу жмыстарыны жеті элементі бар екендігін атап теді. Міне, содан бері біраз жылдар тіп, азіргі кезде жазаны осы тріне байланысты задар да, оны элементтері де згере тсті. зіні табиатына арай ылмысты жаза ылмыс жасаан адамы сазайын тартырумен крінетін мемлекет тарапынан мжбрлеу шараларын білдіреді. ылмысты жаза сотталан адамды ртып жіберуді масат етпейтіндігіне арамастан, осы тзеу жмыстарын теп жрген сот­талан адамдарды белгілі бір шектеулер жне айырумен крінетін элемент­тері болады.

Бл жерде сотталан адамны ыынан айыру мен оны шектеу кім­шіл­ікті немесе жекелеген лауазымды адамны алай болса солай ойлаанындай белгілене салмайды. Ол міндетті трде ылмысты жне ылмысты-атару ыыны нормаларына негізделген болуы керек.

Жазалауды бір элементі ретіндегі замен белгіленген шектеулер сот­таландара белгілі бір жан кйзелісін келіп ана оймайды, ол оны соны­мен бірге трбиелейді, за мен оамды рметтейтіндей ажетті бір сезім ялатады.

Солай бола трса да ылмысты жаза трі ретіндегі тзеу жмыстары сот­талан адама белгілі бір ауыртпашылы пен айыру арылы шектеу оятын жазалау элементі – мемлекеттік мжбрлеу шараларымен крініс табады. Олар мыналармен крінеді:

1. Мемлекет атынан сотпен шыарылан айыптау кімі айыпталушы адамны мінез-лына теріс баа бергендей болады. Жне дл осы факті соталушыны моральды кйзеліске шыратады.

Жазасын бас бостандыынан айыру орындарында теген сотталан адам­дармен салыстырандаы тзеу жмыстарына сотталан адамдарды айыр­машылыы – олар кпшілікті ортасында, сол брыны жмыс орнында жа­асын тейді, ал мны зі де сотталан адамны кілінде, психологиясында белгілі бір да алдырып, кпшілікті кіміне шыраандай кйде жреді. Мндай моральды кйзеліс адамды ойландырып, зімен бірге жмыс істей­тін жртшылы алдында айыбын атауа, жаман, теріс ылытар мен дады­лардан арылуа себеп болады.

Жазаны мндай асиеті кімді халыа жария етумен, оны сотталан адамны жмыс орнындаы оам арасына тарату ажеттігімен байланысты. Бл Р АК 38-бабыны 2-блігінде айтыландай, жазаны теу жнінде сот­талан адам жмыс істейтін йым кімшілігі сот кіміні (аулысыны) к­шірмесін алан кннен басталады. Дл осы жадай сотталан адам шін жеіл тимейді, сз жо оны маральды кйзеліске тсуіне кеп соады.

2. Тзеу жмыстарыны мерзімін теу элементі болады. Оны затыы сотты кімімен аныталады, дегенмен екі айдан кем жне екі жылдан арты таайындалуы тиіс емес. Тзеу жмыстарыны мерзімі кп болан сайын, оны жазалаушылы асиетіні де мол болатындыына сз жо.

3. азастан Республикасы ылмысты кодексі 43-бабыны 2-блігіне, сйкес, тзеу жмыстарына сотталан адамны табысынан сотты кімімен белгіленген млшерде, бес пайыздан жиырма пайыза дейінгі шекте мемле­кетті кірісіне стап алу жргізіледі. араанды облысындаы соттарды тжірибесінде неге екені белгісіз осы млшер траты трде е жоары шек­те 20 пайызбен алынады. Мндай табыстан стап алуды сотталан адамны жмыс орныны бухгалтериясы атару жатындаы крсеткішке сотталан адамны шаымына арамастан, істеген жмыс трлеріне есептеген табыс­тарынан стап алып отырады. Табыстан стау ай сайын жалаы берілетін кезде жзеге асырылады.

азастан Республикасыны «Атару ісін жргізу жне сотты атару­шыларды мртебесі туралы» 1998 жылы 30-маусымдаы Заы сотталан азамата тем сталаннан кейін алан жалаысыны дл 50 пайызы беріле­ді, ал аландары теп стаушы йымны керек-жараын анааттандыру шін стап алынады. Сйтіп, жалаы те екіге блінеді де, бір блігі соттал­ан адамны зіне ал аланы тем алушылара те блінеді, айта кету керек бл жерде алимент бар болса, ол бірінші кезекте сталып алынады.

Брыны олданыстаы ебекпен тзеу занамасында тзеу жмыстары тріндегі жазаны теу мерзімі за бойынша зейнетаы алуа жне баса да жеілдіктерге ы беретін жалпы ебек теліміне (стажына) енбейтін.

Ал азіргі олданыстаы ылмысты-атару заы бойынша тзеу жмыс­тары тріндегі жазаны теу мерзімі зейнетке шыуа ы беретін жалпы ебек теліміне енгізілетін болуы, алайда жаза теу кезіндегі ызмет еткен жылдарына осымша жне сыйаы есептелмейді, ал бір мезгілдік сыйаы тзеу жмыстарын теу жылдары шыарылып тасталан алан жылдарына арай беріледі.

ылмысты-атару заы бойынша тзеу жмыстары трінде жаза теуші сотталан адама жыл сайыны ебек демалысы берілмейтін. Кейіннен мн­дай шектеу жойылып, сотталан адам жыл сайын ебек демалысына шыа­тын болды, алайда оны беру міндетті трде ылмысты-атару инспекциясы­ны жазбаша келісімімен шешіледі.

4. Тзеу жмыстарыны белгілі бір элементі – ол сотталан адамны жа­за­ны брыны сол жмыс орнында теу міндеті болып табылады. Брыны ылмысты-атару инспекциялары белгілейтін тзеу жмыстарын баса ж­мыс орнында теу тртібі жойылан. Дегенмен, жмыс орнында жаза теу міндеті, сондай-а жмыс орны мен тратын орнын тадауа шек ояды. Сонымен бірге сотталан адама атысты ол жмыс істейтін йымны кім­шілігі кейбір шектеулер оятын жадайлары да кездеседі.

Мндай шектеулер тзеу жмыстарын теу йымдары кімшілігі белгі­лен­ген міндеттерінде крсетілген (Р АК 39-бабы).

Тзеу жмыстарын теу орындары кімшілігіне мыналар жктеледі:

– мемлекет кірісіне сталан ашаларды дрыс жне уаытында стап оты­ру мен аударып отыру міндеті. ылмысты-атару инспекциясы осыан бай­ланысты мемлекет кірісіне сталатын ашаны дрыс рі дер кезінде ста­луы мен аударылуына баылау жасап отыруа ылы;

– сотталандарды ндірістік жмыс кезінде тртібіні стінен баылау жасап отыруа жне сотталандармен трбие жмыстарын жргізуде кмек крсетіп отыруа міндетті. Сотталандармен трбие жмыстарын сотталан адам жмыс істейтін орынны кімшілігі, ебек жымы, оамды йым­да­ры, сондай-а, ылмысты-атару инспекциясыны инспекторлары жргі­зе­ді. Сотталандармен, соны ішінде тзеу жмыстары тріндегі жазасын теп жргендермен трбие жмыстары сотталандарды тласын, таайындалан жаза мерзімін, ылмыс жасауыны мн-жайлары мен жадайын ескере оты­рып брімен бірдей жргізілуі тиіс. Трбие жмыстарыны жолдары пси­хологиялы-педагогикалы дістерге негізделіп жеке, топты жне жалпыа бірдей нысанда жргізілуі ммкін. Бл жмыс ылмысты жазаны масаты­на жетуін амтамасыз ететіндей болуы керек;

– кімшілікті азастан Республикасы ылмысты-атару кодексіні 37-бабында крсетілген жазаны теу шарттарын сатау міндеті;

– ылмысты-атару инспекциясына сотталандара ктермелеу мен жа­залау шараларын олдану туралы, жазаны теуден жалтару фактілері туралы, хабарлап, сондай-а, сотталан адамды жмысынан босату жне баса ж­мыса ауыстыру туралы ниеттерді алдын ала ылмысты-атару инспекция­сына ескертіп ою міндеті.

5. ылмысты жазаны теуді алдыратын зардабы – соттылы. Дл осы соттылы пен одан туындайтын кейбір ыты шектеулер ылмысты жа­засын теп шыан адамдара ыайсызды тудырып, кейбір жадайларда оларды мдделеріне нсан келтіреді.

Бл жерде сотталан адам шін соттылы зады факті реті жаымсыз рл атарып ана оймай, тиісті жазасын теп шыаннан кейін моральды жа­ынан да белгілі бір дрежеде міріне сер ететінін есте сатау керек.

Р АК 38-бабы тзеу жмыстарыны мерзімі сотталан адам жмыс істе­ген жне оны табысынан аы стап алан айлармен жне жылдармен есеп­телетінін белгілейді. Сотталушыны жмыс істеген кндеріні саны сотты жаа мерзімін белгілеген рбір айындаы жмыс кндеріні санынан кем болмауа тиіс. Мысалы, 2002 жылы жмыс уаытыны балансы 41 саатты бес кндік апта бойынша жылына 257 кнді раса, алты кндік бойынша 308 кнді раан жне 36 саатты апта бойынша да сондай. Сондытан, 2002 жылы тзеу жмыстарында жмыс істеген сотталандарды жмыс кн­деріні осындысы белгіленген млшерден аспауы тиіс. Егер сотталушы кр­сетілген кндер санында жмыс істемесе жне жмыс істелмеген кндерді жаза мерзіміне есептеу шін Кодексте белгіленген негіздеме болмаса, тзеу жмыстарын теу сотталушыны тиісті жмыс кндеріні сапында толы жмыс істегенге дейін жаластырады. Осылайша, егер сотталан адам орын­сыз себептермен жмыс істемеген болса, онда сол жмыс істемеген кндері жазаны теу мерзіміне осылмайды да, ол сол кндерін толтыру шін жмы­сын жаластырады. Сондытан, мысалы 12 жыла сотталан адам осы жыл­дар ішінде 45 кн жмыс босатса, сол кнді толтыру шін таы да алдыры­лады.

Тзеу жмыстары тріндегі жаза мерзімінде мыналар есепке алынбайды:

– сотталан адамны жмыс істемеген кндері (ауырып алуы, жктілігі мен бала тууы, ауру туан-туыстарын кту сияты орынды себептерден баса);

– алкогольдік, нашаорлы немесе уытмарлы масадаудан болан не­месе солара байланысты іс-рекеттерден болан ауру уаыты;

– жазаны теу кезінде баса іс бойынша блтартпау шарасы тртібінде амауда болан уаыты.

Тзеу жмыстарына сотталан адамдарды жалаысынан аы стау кезін­де аы оларды баса да осымша табыстарынан емес тек ана жалаы мл­шерінен сталатынын есте сатау керек (Р «Атару ісін жргізу жне сот­ты атарушыларды мртебесі туралы» 1998 жылы 30-маусымдаы Заын араыз).

Тзеу жмыстары тріндегі жазаны тиісінше жзеге асыру шін ылмыс­ты-атару занамасы жазаны теу тртібі мен шарттарын бзаны шін жне жазаны теуден дейі жалтараны шін жауаптылыты белгіленген. Р АК 42-бабы мндай за бзушылыа мыналарды жататынын белгіленген:

– жазбаша ескертуден кейін длелді себептерсіз ылмысты-атару инс­пекциясына келмеу;

– жазбаша ескертуден кейін АК белгіленген міндеттерді бзу (Р АК 9-бабыны 1-блігі);

– жмыса келмеуі немесе мас кйінде немесе нашаорлы не уыт­марлы маса кйде келу.

Тзеу жмыстары тріндегі жазаны теу кезінде осы аталан тртіп пен ережелерді бзаны шін сотталан адама тзеу жмыстарын жазаны баса трімен ауыстыру туралы жазбаша ескерту тріндегі жаза олданылады.

Егер осы аталан тртіп пен ережелерді кез келгенін бзаны шін жаз­баша ескерту хабарлананнан со тзеу жмыстары тріндегі жазаны теуді тртібі мен ережелерін айталап бзуа жол берген, сондай-а тратын жері­нен жасырынан, жрген жері белгісіз адам тзеу жмыстары тріндегі жаза­ны теуден асаан жалтарушы деп танылады.

Мндай сотталандара атысты жадайда ылмысты-атару инспекция­сы тзеу жмыстарын Р К 43-бабыны 4-блігіне сйкес ылмысты жа­заны баса тріне ауыстыру туралы сота тініш тсіреді.

Егер сот тзеу жмыстарын бас бостандыынан айыру тріне ауыстыран жадайда тергеуші тзеу жмыстары жазасын теуден дейі жалтаран адам­а атысты зіні шешімімен іздестіру шараларын хабарлайды, жаа жазаны атаруды за жзіндегі кепілі болып саналатын амауа алу тріндегі бл­тартпау шарасын тадау жнінде аулы шыарады.

Егер, сотталан адам, тзеу жмыстарын теп жрген кезде жаа ылмыс жасайтын болса, онда сот Р К 60-бабыны 1-блігіне сйкес, таайын­даан жазаа сотты алдыы кімі бойынша жазаны телмеген блігін то­лы немесе ішінара осады. Бас бостандыынан айыру жазасы мен тзеу ж­мыстары тріндегі жазаны осанда, бас бостандыынан айыруды бір кні тзеу жмыстары жазасыны ш кнімен теестіріледі.

 

 

9 лекция.

Р-да бас бостандыын шектеу жазасын орындауды ережелері.

1.Р-да бас бостандыын шектеу жазасын таайындауды ыты негіздері.
2.Бас бостандыын шектеу тріндегі жазаларды орындау тртібі мен жадайы.

1. Р жне ШЕ-де бас бостандыын шектеу жазасын таайындауды ыты негіздері.
Р ылмысты кодексіні 45-ші бабыны 1 блігіне сйкес бас бостандыын шектеу сотты сотталан адама оны бас бостандыын шектейтiн белгiлi бiр мiндеттер жктеуiнен трады жне оамнан ошауламай бiр жылдан жетi жыла дейiнгi мерзiмге ылмысты-атару инспекцияларыны адаалауымен оны трылыты жерi бойынша теледi. Аудандарды (алаларды) жергiлiктi атарушы органдары ылмысты-атару инспекцияларына бас бостандыын шектеуге сотталан адамдарды ебекке орналастырылып, трмысты жайластырылуына жрдемдесуге мiндеттi. зге жаза (оамды жмыстара немесе тзеу жмыстарына тарту) бас бостандыын шектеуге ауыстырылан жадайда, ол бiр жыла жетпейтiн мерзiмге таайындалуы ммкiн.
Бас бостандыын шектеу трiндегi жазаны теушiлердi адаалауды ылмысты-атару инспекциясы жзеге асырады жне сотталан адамдара оларды тратын жерi мен жмыс орны бойынша, сондай-а жмыстан бос уаытында байау мен баылау жасауды амтамасыз етедi. ылмысты-атару инспекциясыны адаалауды жзеге асыру жнiндегi ызметiн йымдастыру тртiбiн азастан Республикасыны ІІМ айындайды.
Бас бостандыынан айыруды телмеген блiгi бас бостандыын шектеу трiндегi жазаа ауыстырылан сотталан адамдар кзетте стаудан босатылады жне жазасын теу орнына мемлекет есебiнен здерi барады. Тзеу мекемесiнi кiмшiлiгi сотталан адама оны есепке ою шiн ылмысты-атару инспекциясына бару баыты мен уаытын крсете отырып, жазаны теу орнына бару туралы нсама бередi.
Сотталан адам жазасын теу орнына белгiленген мерзiмде бармаан кезде ылмысты-атару инспекциясы бастапы iздестiру iс-шараларын жргiзедi жне сотталан адамны орналасан жерi аныталмаса, сота iздестiру жариялау туралы сыныс енгiзедi.
Ебек демалысынан немесе демалыс жне мереке кндерi демалыс ткiзу орнынан длелсiз себептермен дер кезiнде келмеу, ылмысты-атару инспекциясы ызметкерлерiнi зады талаптарын орындаудан бас тарту, сол сияты оларды орлау не олара атысты кш олданамын деп орыту, сондай-а трылыты жерiнен, жмыс немесе оу орындарынан з бетiнше кетiп алу бас бостандыын шектеу трiндегi жазаны теуден асаана жалтару болып табылады.
Трылыты жерiнен, жмыс немесе оу орындарынан з бетiнше кетiп алан сотталан адамдара атысты ылмысты-атару инспекциясы бастапы iздестiру iс-шараларын жргiзедi жне сота iздеу жариялау туралы сыныс енгiзедi.
Бас бостандыын шектеуге сотталан адам жазаны теуден асаана жалтаран жадайда ылмысты-атару инспекциясы осы жаза таайындалан адамдара атысты бас бостандыын шектеудi бас бостандыынан айырумен ауыстыру туралы мселелердi шешу шiн сота материалдарды табыс етедi, сот бас бостандыын шектеудi телмеген мерзiмiн на сол мерзiмге бас бостандыынан айыру трiндегi жазамен ауыстыра алады. Бл ретте бас бостандыын шектеудi теу уаыты бас бостандыын шектеудi бiр кнi шiн бас бостандыынан айыруды бiр кнi есебiнен бас бостандыынан айыру мерзiмiне есептеледi.
Жазаны теуден асаана жалтарушы сотталан адамды iшкi iстер органы жалтару себептерiн анытау шiн сотты санкциясымен он тулiкке дейiнгi мерзiмге стауы ммкiн. ажет болан жадайда iшкi iстер органы сталан адамды жазаны теу орнына бас бостандыынан айыруа сотталан адамдар шiн белгiленген тртiппен жiбередi жне жазаны теуден асаана жалтараны туралы деректер болан жадайда, ылмысты-атару инспекциясы сотталан адамны бас бостандыын шектеудi телмеген мерзiмiн бас бостандыынан айыруа ауыстыру туралы мселенi шешу шiн материалдарды сотталан адамны сталан жерi бойынша сота бередi.
Бас бостандыын шектеу 1)ауыр немесе аса ауыр ылмыс жасааны шiн сотталандыы бар адамдара, 2)скери ызметшiлерге, 3)траты тратын жерi жо адамдара олданылмайды.
Бас бостандыын шектеу трiндегi жазаны мерзiмi ылмысты-атару инспекциясыны кiмдi орындауа абылдаан кезiнен бастап есептеледi. Сотталан адамны жмыста немесе трылыты жерiнде бiр тулiктен арты з бетiмен болмаан уаыты жаза мерзiмiне есептелмейдi.