Р-да бас бостандыынан айыруа сотталандарды топтастыру, оларды трлі тзеу мекемелерінде жеке стау.

Бас бостандыынан айыруа сотталандарды жазаны тзеу мекемелеріні андай трінде ткізетіндігін дрыс анытау оларды тзелуі мен трбие­ленуі шін лкен маызы бар. Тзеу мекемелеріні трлері бір-бірінен ­ыты шектеу клемімен, жазасын теушілерді басынан ткеретін кйзелі­сімен, ебекке пайдалану сипатымен, трбие жмыстарыны трлерімен, жалпы жне ксіптік-техникалы білім беретін оытуларымен ерекшеленеді.

Осыны брі бас бостандыынан айыруа сотталандарды жазасын теп жрген кезедегі ыты жадайына елеулі трде сер етеді.

Тзеу мекемелеріні трін анытауа тиянатылыпен арау ылмысты-атару занамаларымен детте сотталандарды бір ана тзеу колониясында жазаларын теуімен тсіндіріледі. Тиісті режиміне сйкес сотталандарды андай тзеу мекемелерінде жазаларын теуін анытайтын бір ана орган – ол сот.

Жазаны теу барысында сотталандарды стау шарттары згере алан жадайда оларды бір тзеу мекемесінен екіншісіне ауыстыруа тура келеді. Атап айтанда, сотталандарды жалпы жне ата режимдегі колония-о­ныса, айырыша режимдегі колониядан ата режимдегі колонияа, таы­сын таы солай ауыстыру. Алайда, мны брі сот анытап берген режим­дерді згерту деген ой туызбаса керек. Сотты белгілеген жіктеуі жаза те­ліп біткенге дейін сол алпында траты трінде алады.

Сотталандарды бас бостандыынан айыру орындарында жаадан ыл­мыс жасай алан жадайларында сот кім шыару жне жазаны жаа трін таайындау кезінде тзеу мекемесіні трін згертусіз алдыруы немесе одан грі атаыра стау жадайын белгілеуі ммкін.

Тзеу мекемесіні трін таайындау мен стау режиміні трін анытауа байланысты сот з кімінде ателік жіберген жадайда жоары тран сот кассациялы тртіппен немесе адаалау тртібімен мекеме трі мен сот­талан адамды стау режиміні трін зі анытай алады.

кімні зады кшіне енген кнінен 10 кн мерзімінен кешіктірілімей не­месе атарылуа жіберілген кнінен бастап сотталан адам бас бостанды­ынан айыруа орнына жіберілетін болады. Тзеу колониясына жіберуді сот­талана дейін сотталушы адам отыран тергеу ошаулаышыны (СИЗО) бастыы Р ІІМ-ні ылмысты-атару жйесі басармасы берген наряд бойынша жзеге асырады. Нарядта жіберілген сотталандарды жалпы саны (еркектер мен йелдер), оларды кесілген жазаларына байла­нысты заны баптары крсетіледі. Наряда сотталандарды отыран тергеу ошаулаышыны арнаулы блімімен ашылан жеке іс-ааздары, сонымен бірге айдауды (этапирование) негізі, сотталан адамны ай жерден ай жерге айдаланы, жеке іс-аазыны нмірі, аты-жні, туан жылы, андай баппен сотталаны, жаза мерзімі мен тзеу мекемесіні режим трі жазылан жат-жнеуші тізім оса тіркеледі.

Сотталан адамны жеке іс-аазында: анкета, дактилокарта, танымды фотосуреті, кімні кшірмесі, анытау кшірмесі немесе кімні зады кшіне енгені туралы сотты анытама аазы, соттылыыны бар-жотыы туралы анытама аазы, медициналы картасы болуы керек.

Тзеу мекемесіндегі сотталандарды абылдау мекеме бастыыны немесе оны жедел жне режимдік жмыс жніндегі орынбасарыны траалы етуімен арнайы комиссия арылы жзеге асырылады. Комиссияны рамы­на мекемені кзететін трлі блімдер мен ызметтер, скери блімше кіреді. Жеке блек немесе шаын топ болып келінген сотталандарды мекемені лауазымды ызметкерлері (мекеме бастыы, бастыты орынбасары, басты­ты кезекші кмекшісі) мен скери блімшені командирі абылдайды. Комиссия немесе лауазымды адам бас бостандыынан айыруа сотталан адамдарды абылдау негізде келгендерді сипаттайтын деректерді сйкес­тігін, оларды жаттарыны тгел екендігін мият тексеріп алады. Тзеу мекемесіне мынадай адамдар абылдауа жатпайды:

1. кімдері зады кшіне енбеген адамдарды;

2. Жолдамасы бойынша баса тзеу мекемесіне жіберуге жататындар;

3. жатты деректері наты фактімен сйкеспейтіндер (аты-жні, туан жылы жне баса да деректеріні дрыс жазылмауы).

Осындай адамдар кездесіп алан жадайда ол туралы тзеу мекемесіні ылмысты-атару жйесі басармасына дереу толтырылан наряд аазы сратылады.

Сотталандарды абылдау кезінде олара тінту жргізіліп, жеке дние-м­іктері аралады, содан кейін дрігерлік тексерістерден ткізіледі. Осы шара­арды ткізгеннен кейін сотталандар карантиннен ткізілетін орына жібері­іп, онда екі аптадай болады.

абылдау ткізілгеннен кейін ш дана акт жасалады: оны бірінші данасы айдауыл бастыына беріледі, екіншісі тзеу мекемесіні іс-ааздарына тігі­еді, шінші данасы сотталан адамды жіберген бас бостандыынан айыру орнына жіберіледі. Тзеу мекемесіне жаадан абылданан рбір адам жнін­де сота 24 саатты ішінде сенімхат жіберіледі. Мекемеге келген 10 кнні ішінде сотталан адамны отбасы мен жаын туыстарына мекемені ай жерде екендігі, посылкамен слемдемемен жне бандерольмен андай азы-тліктер мен заттар салуа болатыны, сондай-а сотталан адаммен кезде­суді негізгі тртіптері хабарланады.

Сотталан адамды тзеу мекемесіне абылдау загерлік акті ана емес, ол сонымен бірге трбие жмыстарыны басталу кезеі болып та саналады. Бірінші кні жаадан келіп тскен сотталандармен гіме ткізіледі, оларды режим ережелерімен, мекемені ішкі тртібімен, оларді міндеттері жне ытарымен таныстырады, тртіптік жазалау мен ктермелеу шараларын олдану негіздемелері мен тртібін тсіндіреді. Мндай гіме сонымен бірге сотталандар тласымен жеке-жеке танысу масатымен карантин ке­зінде де жргізіледі, оны рамына мекеме бастыы мен оны орынбасарла­ры, блім мен ызмет бастытары енген арнаулы комиссия жргізеді. Оларды тлалы ерекшеліктеріне, мамандытарына (ммкіндігінше), білімі­не жне баса жадайларына арай отрядтара блу мселесі шешіледі.

кім зады кшіне енген стінен бастап бас бостандыынан айыруа сот­талан адам жаа мртебеге ие болады. Алайда, іс жзінде олара берілген ытар мен міндеттерді жзеге асыру, оларды тзеу мекемесіне келіп тс­кен кезінен басталады. Тзеу мекемесіне сотталандарды абылдау фак­тісі­ні ыты мні дл осымен аныталады.

Карантиннен ткеннен кейін тзеу мекемесіні кімшілік комиссиясы сот­таландарды ебекке жарамдылыына, мамандыына, тланы жеке психо­логиялы жне зге де ерекшіліктеріне арай отрядтара бледі. Бл жерде отрядты толытыы, олардаы жататын орындарды бар-жотыы ескері­леді.

Ведомстволы нормативтік актілерде, рбір отрядтаы адамны саны 60-тан аспау керек екендігі белгіленген. Трбиелеу колонияларындаы отрядтар 25-30 адамды блімшелерге блінеді. Сотталандарды отрядтара блу ж­ніндегі мселе мекеме бастыыны бйрыымен шешіледі.

Жаадан келген адама байланысты, оны жеке іс-ааздаы деректері не­гізінде арнайы дптер алып, оан байланысты атаран жмыстарды жазып отырады. Онымен жеке гіме ткізеді. Барлы ткізілген гіме-дкен осы дптерге отряд бастыыны олымен жазылып отырылады. Дптерге соны­мен бірге сотталан адама олданылан жазалаумен ктермелеу шаралары да жазылады, сотталан адам баса отряда немесе баса мекемеге ауысты­рылан кезде, оны дптері оса жіберіледі.

Тзеу мекемелеріні ішінде сотталандарды отрядты жйеге блу 1957 жылы енгізілді. Ол зін бірден пайдалы екендігін крсетіп, ылмысты-ат­ару заымен жазаны атару тжірибесінде кеінен олданылатын болды.

Отряд ызметін реттейтін нормативтік актілерге сйкес, оны негізгі мін­деті рбір сотталандармен жеке-жеке трбие жмыстарын жргізу шін о­лайлы жадай туызу. Отряд рбір сотталан адамды зады, жатахана ере­желерін ата сатау ебекке адал ниетпен арау рухында трбиелеу ісіні орталыы, жйе тамыры іспеттес.

Отряд ндірістік лгіде жасаталады. Ол біртектес жмыса немесе р­тектес (мысалы, рылыстаы ртрлі мамандытар бойынша) жмысты ат­аратындай рамда рылуы ммкін.

Сотталандарды отрядтара блу тзеу мекемесі бастыыны бйрыы бойынша жзеге асырылады. Бір отрядтан екінші бір отряда ауыстыру ерек­ше бір жадайда ана мекемесі бастыыны себептері крсетілген бйрыы­мен орындалады. Айыптау жне тртіптік ошаулаыша немесе камералы лгідегі й-жайлара уаытша амау сотталан адамды отрядтан шыара ал­майды.

Отрядты сотталандарды трбиешісі болып саналатын жне трбиелік ыпалды трлі жолдары мен дістерік пайдалана отырып оларды тзелуіне жауап беретін отряд бастыы басарады. Бір отрядтаы сотталандар тртіп бойынша бір й-жайа блек орналастырылады. Отряд бастыы оларды р­айсысына жататын орындарын белгілеп береді.

Отрядтар ндірістік-трмысты белгілеріне арай алыптасатын бригада­лара блінеді. Бригадир сотталандарды санына арай мекеме бастыыны бйрыымен таайындалып, ауыстырылады. Ол бригададаы тртіп пен ішкі тртіпті саталуына, рал-жабдытар мен млікті саталуына, ндірістік тапсырмаларды орындалуы мен жмысты сапасына жауап береді. Брига­дир тікелей отряд бастыына сонымен бірге, бригада жмыса жіберілген жерді басшыларына баынады.

Бас бостандыынан айыруа сотталандарды жіктеу – бл жазаны ма­са­тына жету жолында олайлы жадай туызу шін оларды наты бір белгілері бойынша белгілі бір топтара блу. Сотталандарды жіктеу ылмысты жне ылмысты-атару ыыны жазаны жектелеу сияты аидасыны ретті жзеге асырылуы шін олданылады. Жазаны жекелеу сотты ылмысты жазаны таайындау жне атару барысында жзеге асырылады.
Жазаны атаруды жекелеу – бл рбір сотталушыны тлалы асиетте­рін сипаттай отырып ылмысты-атару ыыны жалпы ережелеріні нормаларымен, сондай-а ылмысты-атару заыны нормаларымен белгі­ленген жне тзеу ыпалыны аидаларына сйкес жаза олдану.
Бас бостандыынан айыруа сотталандарды жіктеу тмендегі крсетілген жадайларды жзеге асыру шін арналан:

а) оама ауіптілігі жоары ылмыскерлерді ауіптілігі тмен ыл­мыскерлерге теріс сер ету ммкіндігіне тосауыл ою масатында соттал­андарды трлі топтарын блек ошаулау;
б) тзеу мекемелері жйесін тиімді ру;
в) тзету ыпалыны ралдары мен діс-тсілдерін ата трде жеке-жеке олдану;
г) ылмысты оамды ауіптілігі мен ылмыскерді жне жазаны маз­мнын райтын
шараларды араатынастарын дрыс йлестіру;
д) жазаны з мнінде атару шін жадай жасау.
Осы аталан міндеттерді жзеге асыру шін ылыми негізделген жіктеу ана тиісті орнын таба алады. олданыстаы ылмысты жне ылмысты-атару занамалары тек ана бас бостандыынан айыруа сотталандара ана арналан жіктеулерді арастырады. Бл жерде сот лі шешім абылдай оймаан іс бойынша ылмыскерді ылмысты-ыты трыдан жіктеу­ді сотпен ылмысты жазаа кесілген сотталандарды ылмысты-атару трысынан жіктеуді арасындаы айырмашылытарды ескеру керек. ыл­мысты-атару жіктеуіні негізі ылмыскерді ылмысты-ыты тры­дан жіктеу болып табылады. ылмысты-атару жіктеу мен ылмысты-­ыты жіктеуді зара байланыстылыы мыналармен тсіндіріледі, бірінші­ден, ылмысты-ыты жіктеуді негізгі лшемі жасалан ылмысты оама ауіптілік дрежесі мен ылмыскерді тласы болса, екіншіден, осы екі жіктеуді де масаттары жазаны тиімді нтижеге жетуін амтамасыз ету болып табылады.
ылмысты ытаы ылмыскерлерді жіктеуді негізгі масаты – жа­салан ылмысты оамды ауіптілігі мен ылмыскер тласыны сипаты мен дрежесіне сйкес кінліні ылмысты жауаптылыа тарту мен жаза шарасын таайындау туралы мселелерді дрыс шешілуін амтамасыз ету. Ал, бас бостандыынан айыру сотталандарды ылмысты-атару жіктеуіні негізгі масаты – сотталандарды трлі топтарына атысты жазаны бірдей атарылуын жне сол жазаны мейілінше тиімді трде жзеге асырылуын амтамасыз ету.
Бас бостандыынан айыру сотталандар загерлік (ыты), педагогика­лы жне психологиялы белгілер бойынша жіктеледі. Крсетілген белгілер жиынтыында физиологиялы (биологиялы) жне биологиялы болып бел­гіні екі тріне блінеді.
Загерлік белгі бойынша жіктеу – бл бас бостандыынан айырылан­дарды жасаан ылмыстарыны оамды ауіптілігі мен оны зіні оам­а ауіптілігі дрежесі мен сипатына арай жіктеу.
Осы белгілер бойынша сотталандар мен бас бостандыынан айырылан­дар мынадай топтара блінеді:
а) аса ауіпті айталап ылмыс жасаушылар;
б) брын бас бостандыынан айыруа сотталан адамдар;
в) ауыр ылмыстары шін бірінші рет бас бостандыынан айыруа соттал­андар;
г) ауыр емес ылмыстары шін бірінші рет бас бостандыынан айыруа сотталандар.

Физиологиялы (биологиялы) белгілері бойынша жіктеу – бл сот­таландарды жынысына, жасына, денсаулыына арай блу.

Осы белгілер бойынша бас бостандыынан айыруа сотталандар мынадай топтара блінеді:

а) еркектер мен йелдер;

б) кмелетке толмаандар (18 жаса толан) мен кмелетке толмаандар (14-тен 18 жас аралыы);

в) ебекке жарамдылар мен мгедектер;

г) іс жзінде дені саулар мен ауыр науаспен сыраттанатындар;

д) йелдер, жкті йелдер мен 3 жаса дейінгі оректендіретін балалары бар йелдер.

Педагогикалы белгілер бойынша жіктеу – бл бас бостандыынан айы­руа сотталандара байланысты педагогикалы жолмен ыпал ету рал­дары мен діс-тсілдерін олданылуына арай блу.

Осы белгіні негізінде сотталандарды жауапа тартылана дейін жне тзеу мекемесіндегі ебек етуге деген кзарасына байланысты (жмысты жасы істейді, ебек етуге дрыс кзбен арайды), тзеу мекемесіндегі тр­тібі мен мінез-лына арай (тртібі лгілі немесе режимді жиі бзады) ж­не баса жадайлара байланысты бледі.

Психологиялы белгілері бойынша жіктеу – бл тласына байланысты топа блу. Мндай блу сипата арай блуді жалпы жне ошау психоло­гияны мліметтеріне сйенеді.

Тзеу мекемелерінде трбие жмыстарын дрыс йымдастыру шін жо­арыда айтылан асиеттерді біліп ана оймай, жалпы тланы кім екенін айыра білу керек.

Психологиялы белгілерге байланысты тмендегі мыналарды айыра білген орынды:

а) аса ауіпті мемлекетке арсы ылмыс жасааны шін сотталан мен баса ылмыс жасаан шін сотталанды;

б) асаана жасаан ылмысы шін сотталан мен абайсыздыпен ылмыс жасап сотталанды;

в) адам міріне, денсаулыына, денесіне ол сушылыпен ауіп тн­дірумен сотталанды;

г) пайдакнемдікпен ылмыс жасап сотталанды;

д) бзаылыы шін сотталанды;

е) бас пайдасын кздемей ызметтік жне ксіби жмысын орындауа байланысты жасалан ылмысы шін сотталанды;

ж) зге де ылмыстар жасаан ылмысы шін сотталандарды.

Сотталандарды жіктеу сотталандарды бір тобыны екінші бір тобына теріс серлерін тигізуге жол бермейтін жне олара ыпал ету ралда­рын орынды олдануын дрыс йымдастыруа жадай туызады. абылдан­ан задардаы сотталандарды жіктеуге сйкес тзеу мекемелеріні жйесі рылады. олданыстаы занамалар бойынша мндай мекемелер жйесі заа (ыты) жне физиологиялы (биологиялы) белгілерге негіздел­ген.

Педагогикалы жне психологиялы белгілер тзеу мекемелеріні жйе­сіне пайдасын тигізбесе зиянын тигізбейді, айта трбиелік ыпалмен тзеу ралдарын орынды олдануа жне сотталандар арасындаы трбие ж­мыстарын тымды йымдастыру шін ызмет етеді.

олданыстаы ылмысты жне ылмысты-атару занамаларында а­мауда стау мселелерін шешу мен мекемелерді режим трлерін анытауда бас бостандыынан айыруа сотталандарды тмендегі крсетілген катего­рияларын бліп арауа болады:

1) абайсыздыпен ылмыс жасааны шін бірінші рет бас бостандыынан айыруа сотталандар;

2) ауыр деп саналмайтын асаана ылмыс жасааны шін бірінші рет бас бостандыынан айыруа сотталандар;

3) ауыр ылмысы шін бірінші рет 3 жылдан аспайтын бас бостанды­ынан айыруа сотталандар;

4) брын бас бостандыынан айыру тріндегі жазасын теп шыандар, біра ылмысты айталушы деп танылмайтындар;

5) бірінші рет мемлекетке арсы жасаан ылмыстары шін сотталандар;

6) ауіпті ылмысты айталаушылар;

7) бас бостандыынан айыру орындарында жасаан ылмысы шін соттал­ан ылмысты айталаушылар;

8) лім тріндегі жазаны кешірім жасау тртібімен бас бостандыынан айыру тріне ауыстырылып сотталан адам;

9) лім тріндегі жазасы кешірім жасау тртібімен бас бостандыынан айыру тріне ауыстырылан аса ауіпті мемлекетке арсы ылмысы шін сотталан адам;

10) сотталан шетелдік азаматтар мен азаматтыы жо адамдар.

Мндай жіктеулер бас бостандыынан айыруа сотталандарды стау ж­ніндегі мселелерді шешуде жне тзеу мекемелері трлерін анытау кезінде пайдаланылады.

2. Р-даы тзеу мекемелеріні трлері.

ылмысты жазаны бір трі ретіндегі бас бостандыынан айыру – ыл­мыс жасааны шін кінлі деп саналан адамды зады блжытпай орындау, адамзат міріні тртібін рметтеу мен леуметтік ділеттілікті алпына келтіру, сондай-а сотталандарды да зге адамдарды да жаа ылмыстар жасауыны алдын алу масатында сотты кімімен белгіленген мерзімде, ол шін арнайы арастырылан тзеу мекемелерінде мжбрлеп ошалаумен крінеді.
Атару трысынан аланда бас бостандыынан айыруды мні сотталан адамны сотты кімімен белгіленген мерзімге тзеу мекемесіне мжбрлеп орналастырылып жне сонысымен оны оамнан ошаулауда.
Бас бостандыынан айыру трінде жазаны атару рамында тзеу коло­ниялары, трбиелеу колониялары жне трмелер бар тзеу мекемелері жйе­сінде жзеге асырылады.
ылмысты жне ылмысты-атару занамаларында бекітілген бас бос­тандыынан айыру тріндегі жазаны мазмны ылмыскерді еркін жріп-тру ммкіндігінен айырып, ата белгіленген трде сазайын тартызумен крінетін арнайы за жзіндегі нысан болып саналады.
ылмысты жне ылмысты-атару ыы мен занамаларында бас бостандыынан айыру тріндегі ылмысты жаза деген ым жо, ал бас бос­тандыы деген ымды за жзіндегі маынада з еркімен жріп-тру, зіні еркі бойынша трын-жайы мен зге де дние-млкін пайдалану, ксібі мен трын жайын з алауынша тадау, мемлекет азаматы ретінде ыы мен міндеттерін еркін жзеге асыру деп тсінуге болады. Бас бостандыынан айыру тріндегі ылмысты жазаны олдану адамны ыты мртебесін згертеді, сотталан адамны брінен брын трылыты жерінен, айналыса­тын ксібінен, белгілі бір мір салтын елеулі трде шектейді.
Жеке адамны бас бостандыыны басты элементтері азаматты за ж­зіндегі ытары мен міндеттері болып табылады. азастан Республика­сыны Конституциясы тланы негізгі ытары мен міндеттері арылы бостандыты, ы пен міндетті мазмнын наталай тседі. Азаматтар­ды мндай ытары мен міндеттерін оамды, мемлекеттік мддесіне жне адамны мддесіне арсы пайдалануа болмайды, олай ету заа ай­шы келеді.
ылмыскерді оаммен шиеленісті араласуы ылмыс жасауымен крініп, ол сол шін жаза олдану арылы шешіледі. ылмыскерді бостандыынан айыра отырып, мемлекет оны жаа ылмыстар жасау ниетіне тосауыл оя­ды, оны дрыс жола тсіп, тзелуіне олайлы жадай туызады.
Жазаны осы трін жзеге асыру шін жасалан ылмыстарды тріне арай жне ылмыскерлерді жас ерекшеліктеріне арай Р ылмысты-ат­ару занамалары ересектерге жне кмелетке толмаандара арналан ыл­мысты-атару мекемелеріні екі тобын арастырады. з кезегінде бл меке­мелер ересек йелдерді жне кмелетке толмаан ыз балаларды арсы жы­ныстылардан яни еркектерден блек орындара блінеді.
Сйтіп, ересек еркектерге арналан тзеу колониялары оныс колониясына, жалпы, ата жне аса ата режимдегі колониялара блінеді.

оныс колониялары абайсыздыпен ылмыс жасааны шін 7 жылдан аспай­тын мерзімге сотталан ересек еркектерді, сондай-а ересек йелдерді; ыл­мысты-атару заына сйкес тртіп негізінде жалпы жне ата режимдегі колониялардан ауыстырылан сотталандарды (йелдер мен еркектерді) с­тауа арналан.
Тзеу колониялары кмелеттен асан еркек жне йел сотталандара айналан.
Жалпы режимдегі тзеу колониялары дейі жасаан кішігірім немесе орта ауырлытаы ылмыстар жне ауыр ылмыстар жасааны шін бас бостандыынан айыруа алаш рет сотталан адамдарды, сондай-а абай­сызда жасаан ылмысы шін 7 жылдан астам мерзімге бас бостандыынан айыруа сотталан адамдарды жазасын атарады.
йелдер, бас бостандыынан айыруа сотталан жадайда, аса ауіпті ай­таланнан басалары жазаларын жалпы режимдегі тзеу колониясында тей­ді. Аса ауіпті айталанан ылмыс жасап сотталан йелдер шін жазаны теу ата режімдегі тзеу колонияларында белгіленеді.
ата режимдегі тзеу колонияларында жазаны аса ауыр ылмыстар жасааны шін бас бостандыынан айыруа алаш рет сотталан, сондай-а брын бас бостандыынан айыруды теген, ылмыстарды айталаан жне аса ауіпті айталаан еркектер тейді.
Ерекше режимдегі тзеу колонияларында ылмыстар аса ауіпті айталанан жадайда еркектер, мір бойы бас бостандыынан айырыландар, сондай-а лімге кесу тріндегі жазаны кешірім жасау тртібімен бас бостандыынан айыруа ауыстырылып сотталан жазасын тейді.
Трмелерде ерекше ауыр ылмыс жасааны шін, ылмыстар аса ауіпті айталанан жадайда бес жылдан астам мерзімге сотталан, сондай-а жаза­ны теді белгіленген тртібін асаана бзып тзеу колонияларынан ауыс­тырылан адамдар жазасын тейді. (Р АК 69-бабы).
Р АК 126-бабына сйкес трмелерде жалпы жне ата режимдер бел­гіленеді. ата режимде осы тзеу мекемесіне келіп тскен сотталандар мен жалпы режимнен кшірілген сотталандар сталады.
Сотталан жкті йелдер мен жанында жас балалары бар сотталан йел­­дерді, сондай-а І жне ІІ-топтаы мгедектер болып табылатын сотталан­дарды ата режимде стауа болмайды.
ата режимге жазалау мерзіміні кемінде бір жылын теуі бойынша сот­таландар жазаны теу тртібін бзбаан жадайда жалпы режимге кшірілуі ммкін.
Трбиелеу колониялары бас бостандыынан айыруа сотталан кмелет­ке толмаандар, сондай-а жиырма жаса жеткенге дейін трбиелеуге алды­рылан сотталандара арналан. Трбиелеу колонияларыны зі жалпы ж­не ата режимдегі колониялара блінеді. Жалпы режимдегі трбиелеу колониясында бірінші рет бас бостандыынан айыруа сотталан еркектер, сондай-а кмелетке толмаан сталады. ата режимдегі трбиелеу коло­ниясында брын бас бостандыынан айыру жазасын теген кмелетке толма­ан еркек балалар сталады.
Тртіп бойынша 18 жаса толан сотталандар жасы 20-а толана дейін трбиелеу колониясында алдырылады. Мндай шара таза трбиелік ма­сат­та кзделген жне ол прокурорды рсаты бойынша колония кімшілігімен ола алынады.
Трбиелеу колония орындаы жазаны теуді ерекшелігі – мнда жазаны теуді даыдылы, жеілдетілген, жеілдікті жне ата жадайлары белгі­ленеді. Ересек сотталандар жазасын теуге арналан тзеу колонияларымен салыстыранда, мнда жазаны теуді таы бір трі – жазаны теуді жеіл­дікті жадайы енгізілген. Осы крсетілген жадайларды райсысына ыл­мысты-атару занамасы наты бір ыты шектеулер белгілейді (Р АК 128-бабы).
Атап тетін жай, ересек сотталандарды бас бостандыынан айыру жаза­ны теуге арналан трбиелеу колонияларымен жалпы жне ата режимдегі трбиелеу колонияларындаы жадайларды бір-бірен айырмашылыы жо, брі бірдей. Айырмашылытар жоарыдай айтылан жазаны теуді трт тріні шеберінде ана.
Тзеу мекемелеріні барлы жйесіні міндеттеріне тотала келгенде, олардаы кімді орындау ылмысты-атару занамасыны белгіленген ере­желеріне сйкес жргізілетіндігін айтуа тура келеді. Бл жерде мекемелер мен органдар сотты кімінде крсетілген жазаны ыты шектеуді жиын­тыы ретінде орындаса, жекелеген жаза трлері бойынша трбиелік ыпал ету шараларын олданады. Дегенмен мндай функция тек осы айтылан мін­деттермен шектеліп алмайды. ылмысты жазаны атаратын мекемелер мен органдар мысалы, сотты медициналы сипаттаы мжбрлеу, ылмыс­пен келтірілген шыындарды ндіртіп алу.
Жазаны атарушы мекемелер мен органдарды маызді міндеттері сот­талушыны тзелуін амтамасыз ету, сотталандарды здеріні жалпы білі­мі мен мдени дегейін, денсаулыын, психикалы, ыты, рухани да­муын ктеру жолымен оларды омірлік баыт-бадарын, мінез-лыты ниеттері мен масаттарын баалауына олайлы жадай туызу, сондай-а бас бостандыын айыру орнында ркениетті мір жолыны дегейін ктеруді амтамасыз ету болып табылады.
Бл міндеттер ылмысты жазаны атаратын мекемелер мен органдарды алдында тран сотталандарды тзету шін те маызы бар, басымдылыы мол міндеттер болып саналады.
Сйтіп, жазаны атаратын мекемелер мен органдар келесідей маызды міндеттерді атарады: сотты кімін орындау; сотталандарды тзелуін амтамасыз етеді; зіні жне зге адамдар тарапынан жаа ылмыстар жа­салуын ескертеді. Осы міндеттерді райсыны здеріні жеке-жеке ма­ызы бар, жалпылай аланда олар ылмысты жазаны орындалу процесіні мні мен мазмнын ашады.
Брыны олданыстаы ебекпен тзеу занамасында ебекпен тзеу ко­лониясы тзеу мекемелеріні е негізі трі саналан ереже бекітілген бола­тын. Жаа ылмысты-атару кодексінде ондай бекіту жо, дегенмен ол жадайды онша згерте ойан жо. Бгінде тзеу колониялары белгілі бір дрежеде жазаны атару органдарыны алдында тран міндеттерді жзеге асыруа бейімделген. Бдан брын айтып ткеніміздей тзеу мекемелері р трлі блінеді. Олар бір-бірінен режимдеріне арай емес, зге де жадайла­рыны мазмнына арай, сондай-а оларды сталатын сотталан адамдарды сапаттарына арай айырмашылыта болады. Бл соттара, одан кейін тзеу мекемелері кімшілігіні ылмысты жазаны бірдей таайындауына ана емес, жазаны жасалан іс-рекетті ауіптілік дрежесіне, сотталанны тл­асы мен жазасын теу кезінде крсеткен мінез-лына байланысты ат­а­руына ммкіндік береді.
стау мен бас бостандыынан айыру тріндегі жазаны теу шарттары бойынша бостанды пен бостандытан айыруды арасындаы жадайы жеі­лірек орын колония-оныс болып танылады.
ылмысты-атару задылытарына (Р АК 124-бабы) оныс колонияларыны екі трі болады:
1) абайсызда жасаан ылмыстары шін бас бостандыынан айыруа жеті жылдан аспайтын мерзімге сотталандара арналан колония-оныс;
2) жалпы жне ата режимдегі колониядан жасы мінездемемен ауысты­рылан сотталандара арналан колония-оныстар.
Одан рі атады дрежесіне арай жалпы, ата жне ерекше режимдегі колониялар трды. Олардаы жазаны теу жадайына кейінірек тоталамыз.
Тзеу колониясын оны бастыы басарады. Бастыты: трбие жніндегі, режим жніндегі жедел жмыстар жніндегі жне шаруашылы жніндегі орынбасарлары болды. Колония рымында кадрлар блімі, бухгалтерия, арнаулы блім, медициналы-санитарлы блім; азы-тлік ызметі жне колонияны зі мен шаруашылыы ойдаыдай ызмет жасауын амтамасыз ететін тиісті баса да буындары болады. Сотталандар тобы з кезегінде шаруашылыты немесе мектептік тртіп бойынша алыптасатын отрядтара блінеді. Оларды отряд бастытары, ал шаруашылы бригадаларын соттал­андарды здеріні арасынан сайланатын бригадирлер басарады. Тзеу колонияларыны (колония-оныстан басалары) з алдын блек берік абыр­амен, шарбапен немесе тікенек сыммен оршалан жері, оны ішінде тр­ын орындаы «сотталандара арналан жатаханалары), кімшілік има­раттары, ызметтік рылыстары, клуб, асхана, монша, айыпты ошау­лаы­шы, камералы типтері орын, баылау-жіберу пункті (КПП) болады.
Жадайды жасарту ойластырыланда трын орына шаруашылы ала­дары, зауыт цехтары, шеберханалар, фабрика жаыныра, жаластырыла са­лынады. Тзеу мекемелерін (колония-оныстан басаларын) сырты мірден ошаулау ішкі скер блімшелерімен немесе арнайы йретілген кзет блім­деріні кшімен атарылады.
зіні ндірістік баытына арай тзеу колониялары фабрика-зауытты, рылысты, ааш дайындайтын, ауыл шаруашылыты болып блінуі мм­кін. Кейбір тзеу колониялары бас бостандыынан айыру орнын жне ауру­хана ызметін де атарады, яни маскнемдік, нашаорлы, мерез, рт ауру­лары жне баса да аурулара шыраан сотталандарды емдеуге арналады. Осы сияты бас бостандыынан айыру орындарын жабдытауды тртібі. Тзеу мекемелеріні ішкі Ережелеріні 11-тарауымен реттелген (Астана, 2001).
Жатахана йінде жатын орнымен бірге рбір отряд бастыына арналан арнаулы кабинет жабдыталады, мдени-баралы жмыстар блмесі, та­ма німдерін сатайтын жне ас абылдайтын, орындар, шешініп-киінетін орын, дретхана, киім мен аякиім кептіретін орын болады. Колонияны сыртында азы-тлік пен млік, жанар-жаар май, сыр-бояу заттарыны, сот­таландарды за саталатын жеке мліктеріні, ккніс оймалары; нау­байхана; гараждар; дріхана; сотталандарды кездесуге келген жаын туыс­тары, сондай-а колонияа ызмет бабымен іссапара келген лауазымды адамдар орналасатын мейманхана лгісіндегі йлер орналасады.
Тзеу колониясы – зады тла. Тзеу колонияларыны барлыы зіні жиынтыында азастан Республикасыны ІІМ рамына енетін ылмысты жазаны атару жніндегі жйені райды (УИС – АЖ). Бас бостандыынан айыру орындарына басшылы жасау шін рбір облыста сотталандарды санына байланысты ылмысты-атару жйесіні блім­дері немесе басармалары рылады. азастан жеріндегі барлы бас бостан­дыынан айыру орындарына азастан Республикасыны ділет министрлігі басшылы жасайды. Тзеу мекемелеріні ішкі тртіп Ережелеріне сйкес а­застан Республикасындаы тзеу мекемелері азастан Республикасы ді­лет министрлігіні бйрыымен йымдастырылып рылады жне тараты­лады.Осы Ережені 3-параграфымен тзеу мекемелеріні млшері (толыты­ы) белгіленеді. Іс жзінде сотталандарды санды млшері тмендегі белгі­ленген крсеткіштерден аспауы тиіс:
- жалпы режимдегі тзеу колонияларында – 2000 адам;
- ата режимдегі тзеу колонияларында – 1800 адам;
- ерекше режимдегі тзеу колонияларында – 1600 адам;
- тзеу колония-оныстарда – 1000-1500 адам;
- трбиелеу колонияларында – 750 адам;
- трмеде – 2000 адам.
Жоарыда крсетілген колонияны трлері мен оны млшеріне, сондай-а йелдер мен кмелетке толмаан ыздарды стауа арналан бас бостан­дыынан айыруа орындарына арай отырып, тзеу колониялары шынында тзеу мекемелерді е негізгі трі деген орытынды жасауа болады. Тзеу мекемелеріні ішкі тртіп Ережелеріні 5-параграфында: «Тзеу мекемелері зады тлалар ыын иеленеді, оны азастан Республикасыны Ел табасы бейнеленген жне мекемені атауы жазылан мрі болады», де­лінген.

зіні кнделікті ызметінде тзеу мекемелері тергеу органдарымен тыыз байланысан рекеттестікте болады: олар брын бас бостандыынан айыру орындарда болан айыпталушыларды тласын зерттеуге, сондай-а соттал­андарды амауа тскенге дейінгі ылмысты жауаптылыа тартылан ылмысты рекеттерін ашуа кмек крсетеді. Тзеу мекемелері соттармен де тыыз байланыс жасасады. Соттар жазаны тріні, режиміні жне тзеу мекемелеріні згертіліп немесе ауыстырылуына баылау жасайды.
Тзеу мекемелеріні зара рекеттестігіні маызды баыттарыны бірін бас бостандыынан босап шыандарды тзелу нтижесін бекіте тсу ма­сатында полиция аппараттарымен бірлесе отырып жргізеді (жмыса орна­ластыру, трмысты, трын й мселелерін шешуге кмектесу, кімшілік адаалау жргізу жне басалар).
Тзеу мекемелеріні барлы ызметі за негізінде рылады, дегенмен сол жадайларды брі де жіті баылауды талап етеді.

 

3. Тзеу мекемелерінде жазаны теу жадайы.

ылмыс жасаан адамды дрыс жола тсіріп, тзеу – крделі міндет­терді бірі. Оны шешу кбінесе ртрлі тзеу мекемелерінде сотталандарды орналастыру шін жзеге асырылатын жазалаумен тзеу ыпалыны ы­ты жне йымдастыру жолдарын жетілдірілуіне байланысты болады.
Тзеу мекемелері жйесінде колония-коныс сияты жазаны теу трін ен­гізу мемлекетті ылмысты жне ылмысты-атару саясатын дамытудаы е бір кезекті жаа адам болып саналды.
Аса ауыр ылмыс шін жне аса ауіпті ылмыскер, ылмысты айталап жасаушылара атысты жазаны атайта тсуді сзсіз ажеттігін ескере отырып, леуметтік ділеттілік пен гуманизм аидаларынан туындайтын бі­рінші рет ылмыс жасаан немесе абайсыздыта ауыр ылмыс жасауа жол беріп алан адамдара атысты жазалау шарасын з орнымен жргізген д­рыс болып саналады. Сотталандарды жеілірек шартты тзеу мекемелеріне ауыстыру немесе жартылай бостандытаы режимде стаумен жадайларын жасарту арылы ынталандыру оларды тзеу жолына мтылуына сер ете­тіндігі айтпаса да тсінікті.
Колония-оныс ру идеясыны зі сотталандарды тзелу жолындаы нтижелі кріністерін ныайта тсетін ауыспалы саты ру мен бостандыа ажетті бейімділікке біртіндеп дадыландыру баытындаы алпына келтіру мен трбиелеу деп тсінуге болады.
Алаш рет колония-оныс 1963 жылы РКФСР Жоары Кеесі Прези­диу­мыны 1963 жылы 26-маусымдаы «Ебекпен тзеу колония-оныс йым­дастыру жне олара тзеу жолына ны адам басан бас бостандыынан айыруа сотталандарды ауыстыру тртібі туралы» Жарлыына сйкес ­рылан болатын. Осы аталан нормативтік актіге сйкес колонияны жаа трі – жалпы, кшейтілген жне ата режимдердегі тзеу колонияларынан ауыстырылан сотталандарды жазаларын теуге арналан олония-оныс пайда болды. Колония-оныса тзелу жолына ны тскен жне замен бел­гіленген жаза мерзіміні белгілі бір блігін теген (ш жыла сотталандар жаза мерзіміні жартысын тегенде; бес жылдан арты сотталандар жаза­сыны 2/3 блігін тегенде) сотталандар ауыстырылады. Сотталандарды колония-оныса ауыстыру мселесі адаалаушы комиссияны келісімімен тзеу мекемесіні тініші негізінде сот шешетін болады.
Тзеу мекемесіні жаа лгісі – колония-оныс ру біратар масаттарды кздеді. Біріншіден, сотталандарды колония-оныса ауыстыру тзелу жо­лына тсіруге ынталандыруды е маызды жолы болып табылады. Екінші­ден, сотталандарды кзетсіз ебекке тартуды бл жолы сотты мндай ше­шім білікті жне тиімді болып саналады. шіншіден, колония-оныста жаза­ны теу сотталандарды отбасымен, ебек жымдырымен леуметтік байла­ныстарын алыптастыруа ммкіндік туызады. Тртіншіден, колония-о­ныстарда ткізілуіне колония кімшілігі ана емес, сотталандарды туан-туыстары да атысатын трбие жмыстарын жзеге асыруды алышарттары жасалады. Бесіншіден, сотталандарды кзетсіз, біра сыртынан адаалауда болуы оларды бойында жатахана тртібін саналы трде сатауа дадылан­дырады. Е соында осы айтылан масаттарды барлыы бір масата – тзелу жолындаы нтижелерді ныайтатын жне сотталандарды бойында жазасын теп бостандыа шыанда ортаа тез бейімделуіне жадай жасай­тындай колония-оныс руа келіп саяды.
Мндай мекемені ызметі мен жмыс тжірибесі іс жзінде сотталан­дарды ытарын шамалап шектейтін жартылай ашы трдегі тзеу меке­месіні міршедігі мен тиімділігін айатай тсті.
Тзеу колония-онысындаы жазаны атару сотталандарды оама пай­далы ызметін белсендіре тсетіндей олайлы жадай туызу шін сенімді баыт алуды айатай тскендей болды.
1971-1974 жылдар аралыындаы эксперимент нтижелі ткеннен кейін, КСРО Жоары Кеесі Президиумыны 1977 жылы 8-апандаы Жарлы­ына сйкес абайсыздыта ылмыс жасаан адамдара арналан колония-оныс рылды.
Абайсыздыта ылмыс жасаан адамдарды колония-оныстарды жазасын теуі отбасынан, оамнан айыру сияты ана келесіз жадай туызады. Сонымен бірге, асаана ылмысы шін сотталандардан ылмысты абай­сыздыта жасаан адамдарды блек стау тзеуді негізгі ралдарын бірдей олдануа, сайып келгенде жазасын теп шыандарды бостандыта ыл­мысты айталап жасамауына жадай туызады. Жргізілген эксперимент н­тижесінде ылмысты абайсыздыта жасаан адамдарды блек стау жазаны атаруды алдында тран масаттарды жзеге асырылуына олайлы жадай жасалатындыы байалды.
Колония-онысты осы екі трінде де бас бостандыынан айыруа соттал­андар жазаларын теуді бірдей жадайда ткізеді.
Бір колония-конысты зінде ерекетер де, йелдер де орналастырылуы ммкін. ылмыса атысушылыпен ылмыс жасап сотталандар тртіп бойынша жаза теуді блек ткізеді.
Р АК 125-бабы колония-оныстарда жаза теуді жадайларын реттей­ді. Осы зады нормаа сйкес, бас бостандыынан айыруа сотталандар к­зетсіз, біра колония-оныс кімшілігіні адаалауында болады; мекемені ішкі тртібі ережелерімен йыа блінген уаыттан баса кезде колония-оныс шегінде еркін жріп-тру ыын пайдаланады; колония-оныс кім­шілігіні рсатымен колония-оныстан тыс жерге адаалаусыз, біра оларды орындайтын жмысыны сипаты бойынша не оуына байланысты ажет болса, тиісті кімшілік-ауматы рылым аумаыны шегінде адаа­лаусыз жріп-тра алады; азаматты киім киіп жре алады; зінде аша мен баалы заттар стай алады; ашаны шек оюсыз пайдаланады; посылкалар, слемдемелер мен бандерольдар алады, санына шек ойлмай кездесе алады; здеріне арналан жатаханаларда трады.
Жазаны теуді белгіленген тртібін бзуа жол бермеген жне отбасы бар сотталандара колония-оныс бастыыны аулысы бойынша колония-о­нысты аумаында немесе одан тыс жерде жала алан немесе зіні трын алаында отбасымен труына рсат етілуі ммкін. Аталан сотталандар тіркелу шін колония-оныс бастыыны аулысымен колония-оныса айы­на трт ретке дейін келуге міндетті. Тіркелу кезеі колония-оныс бастыы­ны аулысымен белгіленеді. Сотталандар тратын трын й-жайларда ко­лония-оныс кімшілігіні кілі кез келген уаытта бола алады.
Бас бостандыынан айыруа сотталандарды жеке басын куландыратын белгіленген лгідегі жаты болады. Сотталандарды жек кулігі, тл­жаты мен баса да жеке жаттары оларды жеке істерінде саталады.
Тзеу мекемелеріні ішкі тртібі ережелері тзеу колония-оныстардаы сотталандар тртібі ережелеріні ерекшеліктерін белгілеп береді. Соан сй­кес ондаы сотталандар жымды немесе жекеше трде бау-баша сірумен айналыса алады, нім беретін стар мен мал асырай алады, олара сапсыз еркін жруге, шашын таырлап алып тастауа, зіні киімдерін киіп жруге, кеудеге жне жеге тігілетін белгілерді тапауа, отбасы бар сотталандара колония-онысты аумаында немесе одан тыс жерде жала алан немесе зіні трын птерінде отбасымен бірге труына рсат етіледі.
Ішкі тртіп ережелері колония-оныстардаы сотталандарды колония-оныс аумаынан з бетімен шыып кетуге; кез келген атылытын немесе суы ару сатып алуа, оларды сатауа, клік ралын иемденуге жне оны пайдалануа тыйым салынады.
ылмысты-атару занамасы колония-оныстаы сотталандарды ебегі жмыса абылдау, жмыстан босату мен баса жмыса ауыстырудан баса тртібі азастан Республикасыны ебек туралы заымен реттеледі.
Сотталандарды баса жмыса, соны ішінде баса жерге ауыстыру сол жмыс істеп жрген жеріндегі колония-оныс кімшілігіні келісімімен жзеге асырылады.
Сотталандара тиісті кімшілік-ауматы рылым аумаыны шегінде орналасан жоары жне орта ксіптік білім беру мекемелерінде сырттай оуа рсат етіледі.
Колония-оныстарда жазасын теп жрген адамдарды белгілі ы­та­рын шектеу белгіленеді. Олара:
- колония-оныс аумаынан з бетімен шыып кетуге;
- атылатын жне суы арулар сатып алу мен оларды сатауа, сондай-а оларды пайдалануа;
- скери киім киіп жруге;
- мар ойындар ойнауа, спирттік ішімдіктер ішуге тыйым салынады.
Кем дегенде айына бір рет колония ауматары мен колониядаы барлы имараттара тексеріс жргізіледі.
Колония-оныстаы режим талаптарын бзан сотталандара ылмысты-атару заымен арастырылан жазалау шаралары олданылады. Алайда, по­сылка, слемдеме мен бандерольдар алу ыынан айыру сияты жазалау шарасы айыпты ошаулаыштара амалан сотталандара ана олданы­лады. кімшілікті отбасылы сотталандарды жазалау трінде колония-о­ныс жаттаханасына орналастыруына млдем тыйым салынады. Мндай жа­залауды тек ана сотталан адамны жбайы немесе зайыбы кетіп алан жадайда ана олдану ммкін болады.
Колония-оныстарда камералы лгідегі арнаулы орын жабдыталмайды, олай болан жадайда бл абайсыздыта ылмыс жасаан немесе тзелу жо­лына тске адамдарды ыына нсан келтіргендік болып саналады.
Колония-оныстар орналасан елді мекен аумаында учаскелік инспектор ызметі енгізілген милицияны тірек пункті болуы тиіс.
Тзеу колония-оныстарында жазасын теп жрген сотталандара атыс­ты мына тмендегі жадайларды арастыратын адаалау жргізіледі:
- сотталандарды ішкі тртіп ережелерін сатауын баылау;
- сотталандарды жмыс істейтін, тратын жеріндегі тртібін баылау;
- режимді бзуды, ашуды жне баса да ы бзушылытарды ал­дын алу жне оларды болдырмау;
- белгіленген режимді бзан сотталандарды тінту жне оларды згелер­ден ошаулау.
Сотталандарды тексеру масатында жеке тінту, оларды жатаханасын тінту, олара келген посылкаларын тексеру мен жеке йлерін арау колония бастыыны, не оны орынбасарларыны немесе колония бастыыны кезек­ші кмекшісіні рсатымен ана жргізіледі.
Колония-оныстаы белгіленген режимні саталуы шін сотталандар­ды стінен адаалу шін колония бастыыны кезекші кмекшісі, баы­лаушылар взводынан наряд басшысы жетекшілік ететін скери наряд, сон­дай-а наряд бастыыны басарумен ызмет ететін баылаушылар таайын­далады.
Сотталандарды ебекке тартуды жалпы шарттары Р АК 14-тарауында (99-103-баптар), сондай-а Р АК 125-бабында белгіленген. Соан сйкес, жмыса абылдауды, жмыстан босатуды жне баса жмыса кшіруді ережелерін оспаанда, сотталандарды ебегі азастан Республикасыны ебек туралы задарымен реттеледі. Сотталандарды баса жмыса, оны ішінде баса жерге ауыстыруды колония-оныс кімшілігіні келісімі бой­ынша здері жмыс істеітін ксіпорынны кімшілігі жзеге асыра алады.
Колония-оныстаы сотталандармен трбие жмыстары азастан Респу­бликасы ылмысты-атару кодексі (105-115-баптары) негізінде жргізіледі.
ылмысты-атару занамаларын мен осы мекемелерді іс-тжірибесін талдау жалпы жне ата, ерекше режимдегі колониялардаы ыты реттеу тртібі мен шарттарында елеулі айырмашылы бар екендігін крсетті.
Сйтіп, тзеу колония-оныстар онша оамды ауіптілік тудырмайтын жне оамнан онша ошаулауды ажет етпейтін сотталандара трбиелік ыпал ету нтижелерін дамыта тсу мен бекітуге арналады деп айтуа бо­лады.