Сотталандарды ебегін ыты реттеу. 4 страница
Брын зады стана білетін, білгір маман, з ісіні шебері атанан адамдарды здері да тскен мінез-лымен зіні брыны жмыс орнына да орналаса алмайды. Оан себеп кптеген ндірістік орындар тоырап жабылып алан, жабылмааны жеке меншікке кшкен. Мндайда з амын ана ойлайтын шаруашылы ожайыны трмеден шыан адамды айтсін.
Міне, осы сияты босатылан адамдарды ытарын реттеуді жетілдіру мен оларды леуметтік бейімделу мселесін тік ктеруді ажет етеді. Мндай жадайларды орын алуы азіргі олданыстаы Р-ны ы жйесінде жазасын теп шыан адамдарды ебек етуге, денсаулыын сатауа, леуметтік амсыздандырылуа байланысты конституциялы ыы дер кезіне жне толыымен жзеге асырылуын, жалпы аланда гуманизм мен леуметтік ділеттілік аидаларына жауап беретіндей дрежесінде реттелмеуі басты себеп болып отыр.
абылданан Р-ны ылмысты-атару кодексі жазасын тізіп ана крсетеді, біра оны атарылуына андай кепілдік берілетіні айтылмайды. Осыан байланысты ішкі істер органдарыны ызметкерлеріне. Жазасын теп шыан адамдара леуметтік бейімделу кезінде кмек крсету туралы мемлекет тарапынан белгілі бір шаралар арастыратын за жобасын жасап жне оны абылдауды сынуда.
Мндай за біратар шет мемлекеттерде бар. Мысалы, Жапонияда бас бостандыынан айыру орындарынан шыан адамдарды ебекке орналастыру жне трмысты жайастыру мселесімен осы елде ділет министрлігі «амаудан шыандара аморлы туралы» Заыны негізінде айналысады. Зада жазасын теп шыандарды жмыса орналастыру, емдеу, бос уаыттаы демалысын йымдастыру, босатыланнан кейінгі алты ай бойы материалды кмек беру сияты алпына келтіру мселелері арастырылан. Англия мен таы баса біратар елдерде сотталандарды сіресе шартты-мерзімінен босатуа дайынды кезеінде стайтын ашы лгідегі тзеу мекемелер рылып, ызмет крсетеді. Ондаы сотталандара жартылай еркіндік берілген, олара мекемеден тысары шыып труа рсат беріледі. Сонымен бірге сотталандарды алдаы бостандыты мір салтына йрене беруі шін стау режимі бірсыдыры жеілдетілген. Мндай мекемелер Германия, Чехия, Словакия елдеріні бас бостандыынан айыру орындарында да бар.
АШ-та жаза мерзімін тегендер мен шарттымерзімінен брын босату ыына ие боландар еркін мірге етіп йрете беруі шін арнайы йымдастырылан оамды тзеу орталыына орналастырылады. Мндай орталыта болан кезде сотталандар здеріне жмыс іздей бастайды, туан-туыстарымен жне зге де тамыр-таныстарымен байланыс орната бастайды. Босатылан алашы кезеде жмыса орналасана дейін кніне екі рет тегін тама беріледі, ал жмыса орналасандар бастапы кндері тегін таматандырылады. Орталы ызметкерлері жмыс кні бойы сотталып шыандарды жмыс-трысы мен тртібіне немі баылау жасап отырады. Орталыта болу мерзімі-алты ай. Швецияда, мысалы, бас бостандыынан босап шыандарды атау орталытары рылан. Онда арзан бааа зіні жмыса орналасу мен трмысын жайастыру мселесі шешілгенше тран жай мен тама алып труа болады. Осындай шведті атау орталытарына сас мекемелер ресейді Санк-Петербург, Самара, Ярославль, сондай-а збекті Бхара алаларында да ашылды. Эксперимент ретінде осындай орталы Отстік азастан облысыны ішкі істер басармасында да рылан болатын, біра ол за жзінде ешандай реттеліп, бекітілмеген со эксперимент эксперимент трінде ала берді.
Осылара арап мынадай орытынды жасауа болады; бас бостандыынан айыру орындарынан босатылып шыан адамдарды леуметтік жаынан бейімдеу мселесін тек ана ішкі істер органдарыны кшімен жеке ою ммкін емес, мндай іске жмыс баыттарын жария етіп ана оймай, оны жзеге асырылуына кепілдік беретіндей, босатыландарды ыын толы мнде жзеге асыруды амтамасыз ететіндей кмек крсетіп, осы салада ызмет ететін лауазымды адамдарды жмысын жасарту шін бкіл оам болып, жалпы мемлекет болып мдделі болу керек.
Мндай орталытарды ажет екендігі жнінде азастан Республикасындаы ыты реформаны мемлекеттік бадарламасында да айтылан, біра бл жніндегі ережелер, жинаталан тжірибені бар екендігіне арамастан жзеге асырылмай алды. Шындаына келгенде, леуметтік бейімделуді те ажет екендігі босатыландарды кбісіні ауруа шалдыуына, мгедекке айналуына, зейнеткерлік жаса жетулеріне байланысты ткірлене тсуде. Бгінде азастан жеріндегі тзеу мекемелерінде бостандытаы адамдарды денсаулыына айтарлытай дрежеде ауіп тндіретін 15 мынан аса рт ауруымен (туберкулез) айыратын сотталып шыан адамдар бар. Осындай бас бостандыынан айыру орындарынан босатыландарды кпшілігі арнайы дрігерлік кмекті ажет етеді, леуметтік пайдалы байланыстары – туан-туыстарынан ажырасып, айырылып аландар арттар мен мгедектерге арналан интернат йлеріне орналастыруды ажет етеді, алайда мндай мекемелердегі орындарды толытыынан оларды кбісі орналаса алмайды. Соны салдарынан аыбастыа салынып, айыр срап ордаларда, вокзалдар мен бекеттерде, шатырлар мен жертлелерде, жылу бырларыны дытарында тнеп кн кешуге мжбр болады. Олар сонымен бірге айналысындаы адамдара жпалы ауру тарататындай ауіп тндіреді.
Міне, осындай мазасыздандырып отыран мселе ылмыстылыты суіні басты себептеріні бірі. Ал онымен зірше полициядан баса ешбір ызмет айналысып отыран жо. Мемлекеттік баса субъектілер мндай маызды мселеге кіл аудармаандытан осы баыттаы кптеген істер орындалусыз, шешусіз кйінде алуда.
Босатыландарды ебекке орналасуы мен трмысын жайастыру мселелерін дер кезінде жне толы клемінде шешуге атысты жазаны атару органдарыны ойлаан істерін жзеге асыра алмай отырандыыны кптеген себептері бар. Соларды е негізгі деген, ажет деген шеуіне тоталып тейік:
1) ішкі істерді ауматы органдары тзеу мекемелеріні хабарлары мен хабарламаларына, босатыландарды аудана немесе алаа келіп, онсыз да июы кетіп отыран ылмысты жадайды крделілендіре тседі деген себептермен онша кіл аударылары келмейді. Осы жнінде тзеу мекемелеріні салан сраулары мен тапсырыстарына жергілікті ішкі істер органдары «Трын-жай ыын жоалтан», «Туан-туыстары жо», «рт ауруымен ауырады» деген жне баса да сылтаулармен босатыландарды абылдаудан бас тартып жатады.
2) здеріні ндірістік орындарындаы ебек тртібіні, трмысты хал-ахуалды бзылу аупінен сескенген ксіпорындар мен йымдарды басшылары здеріне арты жауапкершілік пен осымша міндетті алылары келмейді.
ылмысты жазаларын теп шыан адамдарды ебекке орналастыру мен трмысты жайастырудаы, ебек жымдарына бекітудегі, оларды тртібін баылап отырудаы жіберілген елеулі кемшіліктер босатыландарды аыбастыа салынуыны, арамтаматы кн кешуіні, айтадан жаа ылмыс жасауыны басты себептері болып саналады. Бас бостандыынан айыру орындарынан босатылып шыандарды мндай тртібі мен мінез-лытары жалпы сипат аланы жасырын емес жне ол оамды мірді трлі саласына жаымсыз сипат беріп, кері сер етеді, жалпы оама экономикалы жне моральды жаынан елеулі трде нсан келтіретіні рас.
Кезінде, жазушы Михаил Алпатов зіні «Мазда жанады» деген кітабында «... мірдегі е иын нрсе – пия сатау, кпені мыту жне бос уаытыды дрыс пайдалану», деген екен. Еріксіз бостанды пен бос уаытты дрыс рі тымды пайдалана алмау, оамды ндірістегі олы босты – ылмыстылыты е маызды факторы. Бас бостандыынан айыру орындарында болып келу жадайды иындыты тседі, соны салдарынан елде ішінде зін зі керексіз, далада алан сияты сезінеді, ебек жымына етене араласып, йренісіп кетуде де біраз иыншылытар креді. Мны себептері жеткілікті: трмысты жаынан жайастырылмауы, ксіби шеберлікті тмендігі, айналасындаыларды оны тсінбеушілігі жне басалар.
3) Босатыландарды ебекке орналастыру жадайыны анааттандырылмауыны негізгі себептеріні атарына оны трын-жай алып жне тлжат тіркеуіне тіркеле алмауы жатызуа болады. Сотталан адам трын-й алуа ылы боланымен лі кнге дейін бл мселе тиісті шешімін таба алмай келеді. Трлі раымшылы пен кешірім жасаулара да арамастан, бл мселе сол кйінде алып отыр. Осындай санаттаы жасы жеткен адамдарды интернат йлеріне орналастыруды зі де иына тсуде. Оан себеп, орынны жетіспеушілігі ана емес, трмеде отырып шыандарды осындай мекемелердегі ішкі тртіп ережелерін бзып, баса трындарды мазасын алып, тып-тыныш ахуала нсан келтіру орынышы.
Бас бостандыынан айыру тріндеге жазасын теп шыан адамдара кмекті тиімділігін арттыу масатында 1973 жылытзеу мекемелеріні штатына босатыландарды ебекке жне трмысты орналастыру жніндегі аа инспекторы деген ызмет лауазымы енгізілді. Аа инспектор ебекке жне трмысты орналастыру мселелерін шешумен бірге босатыландарды леуметтік пайдалы байланыстарын алпына келтіру, жмыс пен трмыса лайыты арым-атынасын, отбасы тіршілігіне араласуын, бостандыта адал ебек етуін йымдастыруа, босатыланнан кейін таы да ылмыс жасауды алдын алу мен ескертуге баытталан біратар шараларды жзеге асырып, кмектеседі.
зіні жмыс жргізуін аа инспектор Р ылмысты-атару занамалары, Р ІІМ ебекке жне трмысты орналастыру мселелері жніндегі бйрытары негізінде йымдастырады.
Аа инспектор ызметіні ыты базасын Р ІІМ 1993 жылы 5-наурыздаы «Р ІІМ-ні бас бостандыынан айыру орындарындаы ылмысты жазаны атаруды йымдастыру жніндегі Уаытша нсауын бекіту мен олданыса енгізу туралы» бйрыы райды. Осы бйрытаы талаптара сйкес аа инспектер ызметін жоара немесе орта арнулы білімі бар мамандар атара алады делінген. Ол оны жмысына басшылы жасайтын мекеме бастыына тікелей баынады.
Сотталандарды босатуа дайынды жніндегі жмыстарды йымдастыру мен жргізу кезінде аа инспектор:
а) сотталаандар арасында босатыландарды ебекке жне трмысты орналастыру, олара кімшілік адалау жасау туралы задылытары бойынша тсіндіру шараларын жргізеді;
б) сотталандар арасында тзеу мекемелері ызметкерлеріні, сот, прокуратура, полиция, ксіпорын, рылыс, йымдар мен мекемелер кілдеріні кшімен ебекке жне трмысты орналастыру, оларды одан ары міріне арналан гімелер, таырыпты кештер, кеестер ткізуді йымдастыру;
в) мекеме аумаыны ішінде ксіпорындарды жмыс кшін ажет ететіндігі, олардаы ебек пен трмыс жадайы, жмыса абылдау шарттары туралы апараттар мен хабарландыру стендісін жабдытап жне оны траты трде жаартып отырады;
г) мекеме кімшілігін, ксіпорындар мен оамды йымдарды босатыландарды ебекке жне трмысты орналастыру мселелеріне кмектесуге жмылдырады;
д) сотталандарды босатуа дайынды жмысында баралы апарат ралдарын, брын сотталып шыан адамдарды хаттарын, сондай-а босатылатындарды жаын-туыстарыны хат-хабарларын пайдаланады;
е) ішкі істер органдарына жеркілікті кімият басшылары арылы сотталандара трын-жай мен жмыс беру мселелсін шешу жніндегі мекеме бастыыны ол ойан хатын зірлеп жне жнелтеді;
ж) босатыландара дер кезінде босату туралы жаттарын, жолаысын, баратын жеріне жететіндей азы-тлік немесе аша алуына, маусымды киім мен аякиіммен амтамасыз етілуіне, тскен кезде тапсыран жеке заттары мен жаттарын алып беруге кмектеседі. Апарып салу шін біреуді кмегін ажет ететін 16 жаса толмай кмелетке жетпегендерді жне басаларды кні брын анытайды;
з) ызметтік міндеттеріне байланысты арастырылан баса да шараларды орындайды.
зіні жмысын аа инспектор зі жасаан жне мекеме бастыы бекітіп, ол ойан жоспар бойынша жргізеді.
Дайынды жмыстарын жргізгенде аа инспектор мыналара: кмелетке толмаандара; брыны трын орындарына оралудан бас тартан арттар мен мгедектерге; сотталана дейін трын жне жмыс орны болмаандара; ш реттен арты сотталып, бас бостандыынан айыру жазасын теуді за мерзімінде болан аса ауіпті ылмыс жасауды айталаушылара; кімшілік адалаауа алуа жататындара; тзу жола тсе алмаандара немесе ылмысты жолдан шыуа уде бере алмаандара баса назар аударады.
Аа инспектор Р-ны ылмысты-атару занамаларын жасы біліп жне оны талаптарын зіні жмысы барысында ата сатауы тиіс. Ол сотталандарды жеке іс-ааздарымен жне оан атысы бар баса да материалдармен танысуа, зіні зырына сйкес сотталандара атысты мселелерді арау мен шешуге атысуа, кімішілік атынан ішкі істер органдарында, мемлекеттік жне оамды йымдарда кілеттік етуге ылы.
Аа инспектор ебекке орналастыруды жне трмысты жайастыруды ажет ететін сотталандарды есебін жргізетін журнал ашуа, таяудаы ш айды ішінде босатылатын сотталандарды тізімін жргізуге, олармен ткізілетін шараларды есебін жргізетін журнал ашуа міндетті.
зіні жмыс нтижесі туралы мерзімді трде мекеме бастыы ткізетін жедел кеестерде есеп беріп отырады, сондай-а кемшіліктер мен оларды жою жніндегі атарылан шараларды есебін жргізеді.
Мемлекетті аса маызды міндеттеріні бірі ылмыстылыты тбірімен жою болса, осыан байланысты ы орау органдарыны да бірінші дрежедегі міндеттері жмысты барлы буындарында, сіресе босатыландарды бостанды жадайына леуметтік бейімделуіні бастапы кезеінде айталанылатын ылмыстармен крес жргізу мселесінде кштерін белсендірек біріктіре тсу болып табылады. Осындай міндеттерді жзеге асыруда сотталандарды бостандыа шыаруа дайындау мен оларды жазасын теп шыаннан кейін орналастыру мселесімен айналысатын тзеу мекемелелері мен ішкі істер органдарына е басты орын беріледі. Олар ылмыстарды айталануы себептері мен жадайына сер ететіндей алдын алуды арнайы клемді шараларын жзеге асырады. Бан оларды арауындаы трбиелік жне алдын алу шараларынан бастап, удалау сипатындаы шаралара дейін барлы крес жолдары мен ралдары олданылады. Жмыс тиімділігіні кепілі жазасын теп шыандар мен тзеу жолына тспегендерді айталап ылмыс пен ы бзушылытар жасауын ысарту жолында дер кезінде шара олдануы мен сотталандармен трбиелеу жне алдын ала жмыстарын нтижелі жргізудегі барлы ызмет трлері мен ішкі істер органдарыны зара рекеттестігі болып табылады.
Тзеу мекемелері мен ішкі істер органдарыны босатылатындар мен босатыландарды леуметтік бейімделу кезеіндегі алдын ала ескерту ызметіне оларды енді айталап ылмыс жасамас шін райсысымен жеке-жеке жмыс жргізуді жатызуа болады. Мндай ызмет мынадай жмыс жргізумен крінеді: брыны трбиелік ыпалды бекіте тсу; бден тзелу жолына тсіру; босатыландарды жмыса орналасуы мен трмысты жайасуына, ксіби біліктілігі мен шеберлігін, білімін, мдениетін ктеруге кмектесу;жаа жадайа йренулеріне,формальды жне формальды емес жааша топтара кірігуіне, жааша ілеуметтік пайдалы арым-атынастар мен байланыстара кіруіне кмектесу; жазадан босатыландарды тртібіне, мір салты мен арым-атынастарына тиімді леуметтік баылау жргізу; босатыландарды бойындаы жаман пиылды дадыларынан арылту.
Кішігірім ы бзушылытара жол беріліп, енді жаадан ылмыс жасауа аны ауіп тнген шатаы кейінірек тікелей ткізілетін алдын алу шараларымен салыстыранда ерте басталатын алдын алу шаралары ебекпен тзеу мекемелеріні ызметімен тыыз байланыста болады. Сйтіп, ішкі істер органдарыны жаа жадайдаы жмыстары сол байыры трбиелік ыпал ету жолымен жргізіліп келеді. Кейінгі кездері бас бостандыынан айыру орындарынан болсатыландар арасындаы ылмысты ескерту мселелерін шешуде тзеу мекемелері мен ішкі істер органдарыны рлі айтарлытай сті. Оларды зара бірлескен имыл-рекеттері мына тмендегі баыттарда ке тарала тсті:
а) зара мдделі апараттар алмасу;
б) босатыландарды ебекке орналасуы мен трмысты жайастыру, леуметтік байланыстарын алпына келтіру сияты міріне ажетті е негізгі деген мселелерін алдын ала шешу;
в) колонияларда ткізілетін босатылуа тиіс сотталандарды дайындау шараларына ішкі істер органдары ызметкерлеріні тікелей атысуы;
г) жазасын теген адамдарды мір салтын тексеру жмыстары;
д) бас бостандыынан айыру орындарынан босатыландармен ішкі істер органдары ызметкерлеріні жргізетін шараларына тзеу мекемелері ызметкерлеріні атысуы;
е) ылмыстарды айталанып жасалу себебі мен жадайларын зерттеу.
Осы айтыландара байланысты оларды зара рекеттестігіні мынадай негізгі баыттарын крсетуге болады:
1) айматаы айталанатын ылмыстылыты ескертуді жалпы шаралары кешенінде тзеу мекемелері мен айматы ішкі істер органдары шараларын билік органдарыны жоспарлауы;
2) оларды ызметін ала мен аудан кімшіліктеріні йлестіруі мен басшылы жасауы;
3) тзеу мекемелері мен ішкі істер блімшелеріні Мслихатты трлі комиссиясыны жмыстарына атысуы;
4) босатыландарды ебекке орналастыру мен трмысты жайастыру жніндегі жмыстарды йлестіру.
Тзеу мекемелері мен айматы ішкі істер органдарыны зара рекеттестігі мен ынтыматастыы ылмыстылыпен кресті, ылмысты айталануыны кпфакторлы себептері мен шарттарына жмыла ыпал ету ажеттілігіні жалпы масатына негізделген. Мндай зара рекеттестіктер осы ы орау органдары кілдеріні жеке арым-атынастары мен оларды жмыстарын йлестіру ммкін болан жадайда белгілі бір кімшілік айма шеберінде жзеге асырылады. Бан, мысалы, сотталандарды босатуа дайынды пен тзеу жмыстарыны нтижелерін орнытыру жніндегі келісілген жне бірлескен ызмет (босатыланнан кейінгі оларды мір салтын тексеру, трлі баыттаы алдын алу шараларын ткізу, ебекке орналастыру мен трмысты жайастыруа, леуметтік-пайдалы байланыстырын алпына келтіруге кмектесу) арылы ол жеткізуге болады.
зара рекеттестік арым-атынастар наты бір жалпы міндеттерді шешуге негізделген. Олай болса, бас бостандыынан айыру орындарынан босатыландар арасында ішкі істер органдары тзеу мекемелеріні зара рекеттестігін йлестіруші органдар олдайтын жне амтамасыз ететін, айталанатын ылмыстарды арнаулы-криминалистикалы ескерту жйесіндегі жалпы міндеттер мен масаттара ол жеткізуге баытталан, нормативтік актілер мен ылмысты алдын алуды ылыми трде басаруа негізделген кімшілік жаынан бір-біріне баынышты емес ішкі істер органдарыны келісілген немесе бірлескен ызметі деп айтуа болады. Тзеу мекемелеріндегі бас бостандыынан айыру орындарынан босатылатын жне босатыландарды леуметтік бейімделуін басару мселесімен (ебекке орналастыру мен трмысты жайастыру; леуметтік пайдалы байланыстарын ретке келтіру, босатыланнан кейінгі алдын алу жмыстарын жргізу жне т.б.) айналысуа детте, трбие аппаратыны ызметкерлері; бастыты трбие жніндегі орынбасары; босатыландарды ебекке жне трысты орналастыру жніндегі аа инспектор; отряд бастыы, жедел-ескерту жмыстарымен режимдік жне жедел блімні ызметкерлері айналысады. Мысалы, бастыты трбие жніндегі орынбасары мекеме кімшілігімен ы орау органдары кілдеріні сотталандарды босатуа дайындау мектебіндегі жмыстарын йлестіреді. Босатыландарды ебекке жне трмысты орналастыру жніндегі аа инспекторы босатылатындарды леуметтік пайдалы байланыстарын алпына келтіру мселелерімен, осы санаттаы адамдар жмыса орналасатын ебек жымыны кілдерімен сйлеседі, босатыландармен хат алмасып трады, оларды бас бостандыынан айыру орындарынан босатыланнан кейінгі мір салтын тексереді.
Ауматы ішкі істер органдарында мндай субъектілер болып: ішкі істер блімі бастыыны бірінші орынбасары; ылмысты-атару инспекциясыны ызметкерлері; учаскелік инспекторлар; ылмысты іздестіру аппараты мен тлжат бліміні ызметкерлері саналады. айталанатын ылмыстарды алдын алуды кптеген мселелерін шешу осы лауазымды адамдарды жалпы шараларды орындау жолындаы белсенділігіне, бірауыздылыы мен мдделілігіне байланысты.