Шыармашылы дсгей

Орытынды

азіргі уаыттаы азастандагы сырты экономикалы байланыстарды келесі формалары бар: сырты сауда, азастан территориясындаы жне шетелдердегі біріккен ксіпорындар, азастан территориясындаы шетел ксіпорындары, халыкаралы йымдар, ылыми-техникалы ынтыматасты, шетелдік жмыс кшін тарту, шетелдік туризм, еркін экономикалы аймактардаы ынтыматастык жэне халыаралы экономикалы ызметтестікті баса да формалары.

азастанны сырты экономикалы ызметтегі негізгі міндеті - халы шаруашылыгы рылымын жетілдіру масатында халыаралы ебек блінісін белсенді атыстыру, технологиялы артта алушылытан арылу, республикалы валюта орын алыптастыру.

 

*

Лекцияа дістемелік нсаулар

Осы лекцияны арастыру барысында азастан Републикасыны сырты экономикалы кызметіні этаптарына кіл аудару керек. Сондай-а, азастанны сырты экономикалы кызметін реформалау масаттары мен міндеттерін уып алу міндетті.

Дебиеттер

6. Майдан-лі Байгісиев. Халыаралы экономикалы атынастар.Оу уршіы.- Алматы.Санат,1998.

7. Ермаков В.А. Казахстан в современном мире.Экон-георг.очерк.-Алматы,1998.

8. Темиргалиев Б.Б. Основы внешнеэкономической деятельности Казахстана.- Алматы, 1997.

9. Стровский Л.Е. Внешнеэкономическая деятельность предпрития. Учебник.-М:ЮНИТИ, 2001

Теорнялы білім баылауыны суратар мен тапсырмалар нсаулары

Репродуктивті децгей

14.азастан Республикасыны сырты экономикалык ызметін реформалауды негізгі кезедері?

15.Сырты экономикалы ызметті масаттары мен міндеттерін ата?

16.Срты экономикалы ызметті алыптастырушы факторлар?

Репродуктивті-практикалы децген

14 Сырты экономмикалы ызметті реформалау масаттары мен міндеттері азастанны жалпы экономикалы дамуыны масаттарымен калай байланысты?

15 Сырты экономикалы ызметті андай формалары бар жне олар бір-бірімен алай байланысады?

16 Сырты экономикалы кызметті мемлекеттік реттеу дегенді калай тсінесі?

Шыармашылы дсгей

10 Елді туелсіздік жылдары дамуы барысында сырты экономикалы кызмет сипатыны згеруі себептері?

11 Халыаралык сауданы кандай формалары азастанда басымырак олданылды?

 

*

Максаты:Сырткы экономикалы кызметтегі мемлекеттік саясатты, саудадаы негізгі реттеуші ралдарды арастыру.

10. Мемлекетті халыкаралык жэне сырты саудадаы рлі

11. Протекционизм: мэні жэне формалары

12. Сауда саясатыны сипаты жэне халыаралык сауданы реттеуді кедендік дістері

13. Сырты сауданы реттеуді тарифтік жэне бейтарифтік дістері

І.р трлі елдер жалпы лемдік экономикада жалпы жэне онын жекелеген тауар рыиоктарында эр трлі орын алады. Халыаралы сауданы эр бір катысушысы з мдделерін орау масатында андай да бір іс-рекет атаруа тырысады, яни осы салада белгілі бір саясат жргізеді. Халыаралы сауда саласында саясатты негізгі екі трі бар:

17.халыаралы сауда саясаты;

18.сырты сауда саясаты;

Хсиіыцаралъщ сауда саясаты - халыаралы сауда саласында жалпылама абылданан саясат. Дниежзілік Сауда йымы (ДС¥) жргізеді жне ол лем елдеріні кпшілігі тарапынан олдау тауып отыр. Мндай саясата халыаралы сауданы ырытандыру жатады.

Сыртцы сауда саясаты атауымен мемлекетті баска елдермен сауда катынасына баытталан іс-рекеті тсіндіріледі. Сырты сауда саясатыны негізгі масаттары:

17 осы елді халыаралы ебек блінісіне кіруіні дрежесі мен эдісін згерту;

18 экспорт пен импорт клемдерін згерту;

19 елді ажетті ресурстармен амтамасыз ету (шикізат, энергия жэне т.б.);

20 экспорт пен импорт бааларыны араатынасын згерту.

Кейбір масаттар зак мерзімді сипатта болады, мысалы халыаралы ебек блінісіне

кіру дэрежесі мен дісін згерту. Баса масаттар одан грі аз мерзімде жзеге асырылуы ммкін, мысала экспорт пен импорт клемін згерту.

Сырты сауда саясатыны негізгі екі баыты бар:

21 еркін сауда саясаты;

22 протекционизм.

Еркін сауда саясаты таза кйінде мемлекетті сырты саудаа тікелей араласудан бас тартып, рынока негізгі реттеуші ролін жктеуін білдіреді. Біра бл мемлекетті осы шаруашылы іс-рекетіні баытына сер етуден толы шеттелуін білдірмейді. Мемлекет з шаруашылы субъектілеріне максималды еркіндік беру шін баса елдермен келісім-шарттара отырады.

Еркін сауда о саяси салдара экеледі, йткені елдерді зара байланыстылыы кшейіп, бір-біріне дшпанды рекетіні ммкіндігін тмендетеді.

Еркін сауда саясатыны жргізілуі экономикасы дамыан елдерге халыаралы айырбастан нерлым кп пайда алуа ммкіндік береді. Іс жзінде, еркін сауда саясаты таза кйінде ешашан жэне еш жерде олданылан жо.

12 Протекционизм: мні жэне формалары.

Протекционизм - отанды экономиканы шетелдік бэсекелестерден орауа баытталан саясат. Еркін сауда саясатымен салыстыранда протекционизмдегі рынокты кштерді еркін іс-рекеті жоа шыарылады, йткені лемдік рыноктаы жекелеген елдерді экономикалы потенциалы мен бэсекеге жарамдылыгы эр трлі, осыан байланысты дамуы жаынан артта алып отыран елдер шін рынокты кштерді еркін іс-эрекеті пайдасыз болуы ммкін. Кшті шетелдік мемлекеттер жаынан шектелмеген бэсеке

 

*

экономикалы дамуы тменірек елдерде экономиканы тоырауына жэне осы елде тиімсіз экономикалы крылымны алыптасуына экелуі ммкін.

Протекционизм елде белгілі бір салаларды дамуына кмекте-седі. Аграрлы елдерде протекционизм кбінесе индустриализацияны ажетті шарты болады. Одан баса, протекционизм жмыссыздыкты азаюына сер етеді. Бірак бл саясатты зак мерзім бойына пайдалану экономиканы токырауына келеді, йткені шетелдік бсеке болмаса, жергілікті ксіпкерлерді техникалы дегейі мен ндіріс тиімділігін жогарылатуа ынтасы тмендейді.

зіні ттенше формасында протекционизм экономикалы автаркия трінде болады, яни ел импортты тек з елінде шыаруа ммкін болмайтын тауарлармен ана шектейді. Экспорт болса, импортты амтамасыз ету дегейінде ана рсат етіледі.

Протекционизм дамушы елдерде ана емес, ндірісі дамыан елдерде шиеленіскен бэсекелестік жадайында лттытауар ндірушілерін орау шін пайдаланылуда.

Мемлекет шаруашылы субъектілеріне кеестер беруі жэне кандай да бір іс- рекетке ынталандыруы ммкін.

Мемлекетті сырты саудадаы тімді ралдары эр трлі тыйым салу, мысала бір німні экспорты мен импортына жне бір елге катысты тыйым салу болып табылады.

Сырты сауданы ралдарына екі жаты немесе кп жаты келісімдер жйесі кіреді. Біра нарыты атынастар даму жагдайында сырты сауданы пайдасын лайту жэне азайтуа сер ету ралдарын пайдалану арылы, мемлекет шаруашылы субъектілерін мемлекет саясатыны масаттарына сэйкес шешім абылдауына мэжбр еткізеді. Осы ралдара тарифтік (іагіШ) жэне тарифтік емес шектеулер (поп ІагіНз Ьаггіегз) кіреді.

14. Сауда саясатыны сипаты жоне халыаралы сауданы реттеуді кедендік дістері

Сырты сауда саясатыны классикалы жне негізгі ралы болып кедендік тарифтер саналады.

Кедендік тариф - бл баж салытары ойылымыны жйеленген тізімі. Кедендік баж салыгы деп мемлекеттік шекараны ту кезінде тауарларды импорты мен экспортына салынатын салыгы тсініледі.

Импортты салытар механизміні кіші ел экономикасына іс-рекетін арастырайы. азастанда андай да бір тауарды мысала мата ндірісі мен ттынуы жзеге асырылады дейік. 3.1. суретте 5 тзуі матаны сынысын, Д тзуі - сранысты, ал Р₀ - ішкі рынокты баасын (тепе-тедік баа) білдіреді. Осы баа кезінде ндірілген жэне ттынылан мата млшері Оо-ге те болады. Бл жадай автар-киялы экономикада пайда болуы ммкін.

азастан зіні кедендік шекараларын матаны элемдік баасы Р_№-а те кезінде ашты деп бол-жамдайы. Бл баа ішкі баадан тмен боландьщтан, ішкі баалар тмендеп, мата ндірісі (()о -ден рі-ге дейін тмендеп, ттыну <Зо-ден Оз-дейін седі. Ттыну сімі импорт есебінен жзеге асып, оны клемі (Ог-Оі) те болады.

лтты мата ндірушілеріні мддесін оргап, азастан кіметі импорттын баж салыын (т) енгізеді. азастан элемдік бааа эсер ете алмайтын кіші ел болсын. Матаа Р_г ге те жаа баа алыптасып, Т=Р_ГР_№ болады. Осыны нтижесінде ішкі ндіріс клемі ден (Зз -ке дейін седі. Осы жадай шетелдік німге импортты баа салыын салу салдарынан шетел тауарларына (бізді мысалымызда мата) баасыны суімен тсіндіріледі. лтты ндірушілер сорты мен сана мінездемелері сас німді сатандытан, з німіне баганы ктеруді тиімді деп санайды. рине бл баа ктерілу дегейі импорт тауарлар баасыны дегейіне сэйкес келмеуі ммкін, біра бізді мысалымызда ол бааларды сйкес келуін болжамдайы. Осыан байланысты Р_№ баасымен матаны ндіру мен сатуды тиімсіз деп санаан кейбір ндірушілер, жаа жадайларда німдік зіне тиімді жаа Р( баасы бойынша нарыта сатуды жзеге асыра бастайды.

Матаа бааларды суіне байланысты азастанда ттыну СЬ ден (фі тмендеп, ол з кезегінде импортты азаюына экеледі. Біріниіідеи, ішкі ндіріс клемі лаяды. Ол, сынысты ішкі исыыны иілуіне (эластичность) байланысты сері р трлі болуы ммкін.

 

*

Екіншіден, ішкі ттыну клемі ысарады. ысару клемі, сраиысты ішкі исыыны иілуіне (эластичность) байланысты сері эр трлі болуы ммкін. Сондытан импортты баж салыын енгізу, эр трлі тауарлар шін эр трлі нтижелерге келуі ммкін.

Тарифтерді баалара эсер етуі ішкі сраныс пен лемдік сыныс клеміні араатынасына байланысты болады. лемдік сыныса караанда аз сранысы бар азастан мемлекеті ойан тариф лемдік бааны тмендете алмайды. Ал ішкі баа тарифті толы сомасына седі.

лемдік бааа сер ете алатын лкен мемлекет жагдайында, баж салыы импорттаушы елде тауар баасын жоарылатып, экспорттаушы елде тмендетеді. Баа згерісіні нэтижесінде ттынушылар импорттаушы елде тылса, экспорттаушы елде тады. ндірушілерге келсек, жадай керісінше болып, импорттаушы елде тып, экспорттаушы елде тылады. Кедендік баж салыын енгізген мемлекет болса, табыс алады. Мысал шін ірі мемлекет болатын АШ-ты алып, ол азастаннан астыты импорттайды деп болжамдайы..

Ьшш

і

Ь

Р'

Р.

Сурет 2. АШ-та импорттік тариф енгізілудіц эффекті

15. суретте баж салыын енгізуден пайда болатын тыс пен шыындар айын крсетілген. Баж салыы ішкі бааны Р_м, -дан Р₄ -а дейін ктеріп, экспортты бааны Р_у - дан Рц-ге дейін тмендетеді. Астыты ішкі ндірісі 8і-ден 82-ге дейін ссе, ішкі ттыну Ді- ден Д2-ге дейін тмендейді. р трлі элеуметтік топтар шін тыс пен шыындары а, в, с, сі, е нктелерімен крсетілген клемдегі фигуралармен аныталады.

Бірінші кезекте американды ндірушілер тысын арастырайы. йткені олар з астыын жоарылаан баамен сатандытан, тыстары лая тседі. Ол Р мен ()) кбейтіндісінен алынан ауматан сыныс исыыны астындаы ауматы алып тастаудан пайда болатын а-а те тыс сіміне ие болады. Ал американды ттынушылар астыты жоары баамен сатып аландытан, тылыса шырайды. 3.2. суретте оларды шыындары а, в, с жэне сі ауматарыны сомасына те болады немесе басаша айтанда Р х 0 крсеткіші крсететін клемдегі фигура мен сыныс исыыны астындаы аума клемдеріні айырмасыны геометриялы ысаруын айтамыз.

Американды ндірушілер мен ттынушылардан баса бл жадайда АШ кіметі де барын айта кету ажет. Мемлекетте бысты баж салытарынан келетін тсімдерді жинау арылы алады. Табыс ( тариф ойылымын асты импортыны клеміні кебейтіндісіне те болып (ф=*82 болады. шРрР/ боландытан, мемлекет табысы С жэне Е ауматарыны осындысына те болады.

Енді тарифті, американды ауымыны элеуметтік эл-ауатына сер ететін таза тиімділігін арастырайы. Баж салыын енгізуден шыан шыындар келесідей крсетіледі: Ттынушылар шыындары - ндірушілер пайдасы - Мемлекет табысы немесе тсініктерді фигуралармен алмастырса:

 

*

(а + Ь + с + сі) -а - (с+е) = Ъ+<і-е.

Осы аркылы біз шыындарды лшейтін екі шбрыш жне тыска сэйкес келетін тртбрышты алды. Ь+ё аумаы тариф серінен тиімділікті тмендеуін крсетсе, е аумаы сауда жадайларыны жасаруынан алынан тыса те болады. йткені баж салыы азастан німіні баасын тмендетеді. Баж салыы енгізілгеннен кейін, азастан ірі экспорт нарыын жоалтпау шін німіне бааны тмендетуге барады. Бл кбылыс "Мецлер парадоксы" деп аталады.

Наты кедендік корау клемі дайын нім мен шикізата баж салыы клемдері арасындаы айырма мен дайын німдегі шикізат лесі кп болуымен байланысты жоарылай тседі. Кедендік орау тиімділігіні дегейі мынандай формуламен аныталады:

Бл жерде: 1-дайын импорт німіне салынатын кедендік баж салыыны номиналды дегейі:

а, - тарифті жок жадайындаы аяккы нім баасындаы импортталан шикізат ныны келемі;

Ь - импортты шикізата салынатын номиналды тарифі.

Бл формуладан оралу дегейіні жоарылауы дайын нім мен шикізата салынатын баж салытар клемі лайаннан ана емес, оны деу дэрежесі жоарылаган сайын немесе осымша нны азаюына байланысты болып отыр. Бл тжірибе кбінесе шыарылатын шикізатты деу денгейін жоарылатуга тырысатын дамушы елдерге катысты дискриминациялы сипат алуда.

Кедендік баж салыы тмендегідей критерийлер бойынша блінеді:

16. Тауар козалысыны баыты бойынша.

Тауар озгалысыны баытына байланысты импортты, экспорттык жне транзиттік баж салыы болып белінеді. Кбінесе импортты баж салытары кездеседі. йткені олар лтты ндірісті, ішкі баалар дегейін орау мен фискалды жэне саяси масаттарда ке олданылады.

17. Баж салыын орнату дісі бойынша.

Орнату эдісіне сйкес баж салытары адвалорлы, спецификалы жэне рама болып блінеді. лемдік саудада ке тараан тауар баасына байланысты пайыз млшерімен орнатылатын баж салыын адвалорлы (баалы) салы деп атайды.

Осыан байланысты импортты тауарларды баалау дісіні маызы жоарылайды. азіргі кезде ол кптеген елдерде тариф пен сауда жніндегі Генералды келісім шеберінде жасалан кедендік масаттарда тауарларды баалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салытарыны орта клемі салыстырмалы тмен (6 пайыз) дегейде болады. детте импорттык баж салыы тауарды делу дэрежесі жоарылаан сайын се тседі.

Спецификалы (арнайы) кедендік баж салыы лшем бірлігіні абсолютті маынасында орнатылады.

Крама (комбинированный), аралас баж салытары жоарыда крсетілген екі эдіспен орнатылады.

18. Баж салытарыны іс-эрекет баыты бойынша.

Іс-рекет баыты бойынша преференциалды жэне дискримниациялык баж салытары болып блінеді. Преференциалды баж салытары бір елдер немесе андайда бір тауарлара тиімді жадай жасау масатында минималды, дегейден тмен койылады. Дискримниациялы баж салытары кандай да бір ел немесе тауарга арсы орнатылып, оан тиімсіз жадайларды орнатуа баытталады.

Демпингке арсы баж салытары орын толтыру (компенсационный) баж салытарыны трі болып табылады. Олар демпингке арсы колданылып, баалар дегейін алыпты жадайда стау шін пайдаланылады.

Тарифті саясатты олдану тиімділігі туралы кптеген кзарастар бар.

Экономикалы саясат кралы ретінде тарифті олдануды арсыластары тарифке арсы біратар дэлелдер келтіруде:

19.Тарифтер экономикалы суді тежейді;

20.Тариф-ттныушылара салыты ауыртпалыты лайтады;

 

*

19. Импортталан тауарлара салынатын тариф жанама трде елді экспортына нсан келтіреді;

20. Тариф жмыстылыты жалпы дегейіні кыскаруына келеді;

21. Тарифтерді бір жакты енгізу кп жадайда сауда соыстарына келеді.

Ал тарифтерді жатауа мынандай длелдер келтіріледі:

21.Тариф - жас салаларды орайды;

22.Тариф - жергілікті ндірушілерді ынталандыру кралы;

23.Тариф - бюджеттік тсімдерді маызды кзі;

24.Тариф - лтты ауіпсіздікті, елді халыаралык, беделін орайды Кедендік тарифтер кп трлігі жэне орындайтын мселелері

бойынша ммкіндігіне байланысты экспорт-импорг мэмілелерін реттеуде те ке олданылады. Кбінесе импорттык, баж салытары протекционистік шара ретінде пайдаланылады. Дамушы елдерде олар салыты тсімдерді лайтуа, дамыан елдерде олар сырты сауданы реттеуде олданылады.

23 Барлы сырты экономикалы жйені реттеу іс-шаралары кедендік-тарифтік жэне тарифтік емес іс-шаралара блінеді. Тарифтік емес кедергілер ш топка блінеді:

13 белгілі бір отандык ндіріс салаларын корауа баытталган импортты тікелей

шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын

толтыру (компенсационные) алымдары, импортты депозиттер,

жне демпингке арсы жэне орнын толтыру (компенсационные) баж салытары;

14 тікелей сырты сауданы шектеуге баытталмаан, біра сондай нтижеге

келетін экімшілдік шаралар: кедендік жаттарды

дайындау, техникалы жэне санитарлы стандарттар мен нормалар, тауарды орау мен табалауа ойылатын талаптар т.б.сияты.

15 Сырты сауданы шектеуге тікелей баытталмаан; біра сол нэтижеге экелетін басадай шаралар:

Квоталар мен лицензиялар. Квота (контингент) деп - белгілі бір кезеде импортты немесе экспортты тауара нын немесе млшерін шектеуді тсінеміз. О-ге те квота ойылан жадайда, импорта немесе экспорта тыйым салыну, басаша айтанда эмбарго орын алады. Квота импорт пен экспорт ммкіндіктерінен жоары дегейде де ойылуы ммкін. Бл жадайда квота шектеу емес, тауарды озалысын баылау дісі болып табылады.

Импорта квота енгізуді елді л-ауатына тигізетін эсері мен салдары импортты баж салыын енгізумен сас болады.

Экспортты квоталар те сирек олданылады. Ол тек осы нім бойынша елде жетіспеушілік кезінде жне саяси масаттарда (дискриминациялы сипатта) олданылады. Импортты квоталар лтты ндірісті шет ел бсекелестерінен орау, жмыссыздыты ысарту, тлем балансын жасарту, тауар озалысын баылау шін олданылады.

Квотаны бір трі болып экспортты ерікті шектеу келісімі табы-лады. Кбінесе ол дадарыстаы салалар німіне байланысты олданылады.

Квотаны баса бір трі тарифтік квоталар деп аталады. ойылан квоталар клемінде тауарлар импорты баж салыгынсыз жзеге асырылып, осы клемнен асан импорта жоары салытар салынады. Мысала, АШ-та осындай шаралар арылы ст, балы, картоп, жне мотоциклді кейбір трлеріні импорты реттеледі.

Квоталар кбінесе лицензия негізінде блініп, осы жадайда ол экспорт пен импорта рсат болып табылады.

Лицензиялау - белгілі бір тауар тріні экспортына не импортына сйкесінше мемлекеттік органнан белгілі бір мерзімге арнайы рсат аазы лицензияны алуы тиіс. Лицензиялау арылы тауар тріні экспорты мен импортына мемлекеттік

 

*

монополия орнайды. Лицензия алынатын тауар немесе ызмет трлері арнайы занамамен бекітіледі. азіргі уаытта экспорт немесе импорта лицензия кажет тауарлар мен ызметтер тізбесі келесідей: ымбат металл , тастармен эшекейленген тауарлар, дэрілер, радиоактивті тауарлар, наркотикалы заттарт.б.

Басадай тарифтік емес шектеулер. Мемлекет валютаны пайдалану дісін (мемлекетке валютаны сатуа мэжбр ету жэне т.с.с.) аныктауа валютамен тлеуге рсат алуа міндеттеуі сияты валюталы шектеулер орнатуы ммкін. Онын салдары млшерін шектеу кезіндегідей болады. Одан "айналып туді" дісі клирингтік келісімдер, арама-карсы сауда болып табылады.

Сырты сауданы шектеуде баса да тарифтік емес шектеулер олданылуы ммкін. Мысала: сырты саудадаы мемлекеттік монополия, жергілікті шикізатты пайдалану талаптары, экспорттаушылара салы жеілдіктерін беру жэне т.б.

Экспортты субсидия дегенімізде мемлекетті ксіпорындарды экспортын ынталандыру мен оларды німдеріні шет ел рыноктарында бсекелестігін жоарылатуа, басаша айтанда пайда млшеріне сер етпестен экспорт бааларын тмендетуге ммкіндік беру жолдарын тсінеміз. Ол кмек кбінесе ашалай формада болады.

азастандагы кедендік-тарифтік реттеу мынандай ытык,-нормативті кжаттара негізделген: 1991 жылды 24 желтосанындаы Р "Кедендік тариф пен баж салыы туралы" заы; 1999 жылды 16 шілдесіндегі "Р кедендік іс туралы" заы; 1999 жылды 13 шілдесіндегі "Р-ы демпинге карсы шаралар туралы" заы; 1994 жылды 14 ккегіндегі "Жк тсіру алдындаы инспекция бойынша келісімі"; 1999 жылды 16 шілдесіндегі "Р-ы субсидиялар мен шыынды теу шаралары туралы" заы.,

Кедендік баж салыы ойылымдарыны жйеленген жиналымы ретіндегі кедендік тариф, тауарларды кодтау мен жазуды алыпты жйесіне атысты кедендік істі нормалары мен принциптерінде рылан. азастан ТМД елдері шін эрекет ететін сырты экономикалык іс-эрекетті тауарлы номенклатурасын пайдаланып, ол іс жзінде алыпты жйеге сйкес келеді.

Орытынды

Сырты сауданы ралдарына екі жаты немесе кп жаты келісімдер жйесі кіреді. Біра нарыты атынастар даму жадайында сырты сауданы пайдасын лайту жэне азайтуа сер ету кралдарын пайдалану арылы, мемлекет шаруашылык субъектілерін мемлекет саясатыны масаттарына сйкес шешім абылдауына мэжбр еткізеді. Еркін сауда саясатыны жргізілуі экономикасы дамыан елдерге халыаралык айырбастан нерлым кеп пайда алуа ммкіндік береді. Іс жзінде, еркін сауда саясаты таза кйінде ешашан жне еш жерде олданылан жо.