Таырып 7. Валюталы багам жне оны реттеу

26. Валюталы баам жэне омы трлері

27. Тепе- тедік валюталы баам

1. Валюталы баам жэне оны трлері.андай да болмасын экономикалы жйені, экономикалы

тпкі максаты-баалар тратылыын, экономикалы су мен толы

жмыстылыты амтамасыз ету. Бл жагдайда

айырбас валюта баамы мен оны ммкін згерістері айналымдаы

млшеріні жне бага дегейіні тратылыын амтамасыз ету атар, экономикалы саясатты маызды аралы масаты

болып табылады. Біра валюта баамы згерісі экономиканы барлы салалары мен секторына біркелкі сер етпейді. ¥лтты кшеюге экспорта жмыс істеп жатан салаларды импорт німдерімен бэсекелесу ммкіндіктерін азайтады. Сонымен атар, лтты валюта ныны суіні кері серлерімен шектелмейді, йткені одан импортты шикізатпен жмыс істейтін ндіріс салалары трады. Ал лтты валюта ныны азаюы кезінде тушы мен тылушылар орны ауысады. Соан арамастан, импортерлер мен экспортерлер з экономикалы іс-рекетіні жоспарлауды траты негіздерін амтамасыз ету шін болжамды згермелі валюта баамдарымен жмыс істеуге мтылады.

Валюта баамдарыны згерісіні экономика секторына эсерінен баса, валютаны тмендеуі немесе жоарылауы макроэкономикалы дегейде маызды эсерлерді тудырады. Экспортты операциялар мемлекетті жалпы шыындар дегейін жоарлатады. Таза экспорт шыьшдарды бір блігі боландытан, герісі мультипликативті сер арылы лтты табысты згерісіне келеді; Бл з кезегінде, экономикада жалпылама сранысты згертіп, ндіріс, жмыстылы пен бааны наты клеміні дегейіне сер етеді; Таза экспорт лаю салдарынан валюта ныны нсыздануы ел экономикасына экспонсионистік эсерін берді. Ал валюта ныны ымбаттауы экономикада іскерлік іс- рекетті тмендеуіне экеледі. Одан баса валюта багамыны згерісі экономиканы сыныс дадарыс жагдайына келтіреді. Валюта баамдары импортталатын ндіріс факторларыны дегейіне атты эсер етіп, ттыну тауарларыны баасына сер тигізеді. Сонымен бірге валюта багамны згерісі ішкі нарыта бсекелестікті шиеленісуі салдарынан импортталатын ндіріс факторлар баасына жанама эсер береді.

Тзету ажеттілігін крсететін крсеткіштер. Сауданы аз багалы икемділігі кезінде тепе-тендікті бзатын сырткы факторлар эсеріні орнын толтыруы, валюта баамдарыны те лкен згерістерін ажет етеді. Валюта багамыны ауытуларыны лаюы капитал аымына кері серін беруі ммкін. йткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта багамыны, осы мемлекетті атал аша-несие саясатын стану ммкіндігіне кері серін беруіне байланысты мазасыздану жагдайында болады.

Сйтіп, тлем балансыны, сіресе аымдаы операциялар балансын теестірілуіні негізгі міндеті - валюта баамына жктеледі. Ол тауарлар мен ызмет крсетулерге сранысты крсетіп, ішкі (ДР) жне сырты (Д8Р**) нарытаы тауарлар баасымен аныталады. Бл жерде сырты нарытагы багалар спот-курсты (аььмдаы) пайдаланып ішкі нарыты бааларына келтірілуі тиіс. Аымдаы есеп пен шетел жне ішкі рыноктардагы салыстырмалы баалар арасындагы функционалды туелділік (8Р*) /(Р) ретінде крсетіліп, тура пропорционалды болады. Егер (8Р*)/(Р) жогарыласа, аымдаы есеп балансы да седі.

Аымдаы операциялар есебіне эсер ететін таы бір фактор, ел ішінде (*) жэне шетелде (*) жасалатын лтты табыс болып табылады. Ел ішінде жасалатын лтты табыс тауарлар мен ызмет крсету импорты арылы аымдаы есепке сер етеді. Ал импортты суі ттынуды жоарылауына келеді. Импорт ттынуды бір блігі боландытан, импорт

 

*

табыспен бірге жоарылап, аымдаы есепті азаюына келеді. Сол себептен * мен ішкі аымдаы есепті арасындаы атынас о болады. Басаша айтанда * суі шетелдіктерді импортыны суіне келеді (немесе лтты экспорт суіне) жэне аымдаы еееп балансыны суіне келеді. Сйтіп аымдаы есеппен крсетілген згермелер арасындаы функционалды байланыстьшыты бьшайша крсетуге болады:

САВ = САВ (8Р*/(Р, , *) (1)

Капиталды есеп те кейбір згермелерге туелді. Оны катарына: мемлекет ішіндегі жэне оны шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздык ойылымдар жатады. Ішкі пайызды койылым мен капиталды есеп арасындаы функционалды туелділік тура пропорционалды болады. Басаша айтанда ел ішіндегі пайыз ойьшымыны суі шетел капиталын тартып, халыаралы корлар аымыны келуін амтамасыз етеді. Соган сэйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайызды койылымы (К.*) арасындаы байланыстылы кері пропорционалды. К* суі мемлекеттен инвестициялык орларды кетуіне экеледі. Е соында капитал есебі айырбас баамына (е) туелді. Пайызды койылым, айырбас баамы мен капиталды есеп арасындаы туелділік былай крсетіледі.

КА =КА (г, г*, е) (2)

Жоарыда крсетілген апарата сйкес, капиталды жэне аымдаы есепке эр трлі валюта баамыны тртіптері алай сер ететінін крейік.

Бекітілген валюта баамы жадайындаы реттеу. Бл жадайда жеке меншік сектор тауарлар мен активтерді кез келген клемін траты айырбас баамымен сатып, не сатып алуы ммкін. Егер шетел валютасына сранысты суі болса, орталы банк оны дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасыны кымбаттануына келеді, ал бл бекітілген айырбас баамы жадайына тиімсіз. Егер шетел валютасыны сынысы кп болса, орталы банк оны сатып алып, з орларын толытырып, осы рекет арылы шетел валютасыны ажетсіз нсыздануын болдырмайды. Сйтіп валюталы нарытаы орталы банкті бага реттеу мен интервенциялар сйкестілікті млшерлік дістері болып, шетел валютасына бекітілген бааларды стауа ммкіндік береді.

АКХ = САВ (8Р*)/(Р, , *) + КА (г, г*, е) (3)

7) тедігіне сйкее, егер орталы банк импортты жабу шін з орларын пайдаланса, ол аымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Тлем балансыны сауда балансынан баса барлы есептері теестірілген деп болжамдайы. Сауда балансында импорт экспорттан 100 млн. АШ долларына асады. Осыны салдарынан мемлекет экспорттан асан млшерін орталы банк корларын пайдаланып тлеуі тиіс.

Біра орталы банк ішкі пайыз койылымын сырты ойылыма сйкес згерте алады. Елде аымдаы есеп дефициті бар жэне орталы банк з алтын валюталы орларын шыындаысы келмейді деп болжам жасайы. Сондытан тепе-тедікке капиталды есепті лайту арылы жету шін, кыса мерзімде ішкі пайыз ойылымын г шетелдегі г* сйкес лайтуды ажет етеді. Сйтіп ішкі салымдарды жоары табыстылыгы аымдаы операциялары есебіні дефицитін аржыландырып, орталы банкке з алтын валюталык орларын пайдалану кажеттілігі болмай алады.

Иілмелі валюта баамы жадайындаы реттеу._Иілмелі валюта баамы кезінде орталы банк валюта нарыында интервенцияларын жзеге асырмайды. Кбінесе шетел валютасына сранысты згеруі валюта баымыны ауыткуына байланысты болып, ол з кезегінде аымдаы жне капиталды есептерге сер етеді.

Валюталарды еркін жзуі тмендегідей нэтижелерге экеледі деп есептеледі:

О = АКХ = САВ (8Р* /(Р, , *) + КА (г, г*,е) (4)

Тменде крсетілетін мысалдар аымдаы жэне капиталды есептер тесіздігіні валюта баамына алай сер ететін тсінуге кмектеседі.

АШ аымдаы есеп бойынша 100 миллион АШ доллоры клемінде дифициті болып, біра орталы банк оны валюта нарыындаы интервенция арылы жабуды аламайды деп болжам жасайы.. Бл жерде капиталды есеп те арты млшер болуы ммкін жэне оны осы дефицитті жабуа пайдаланылады. Енді 100 милл. доллор АШ резиденттерінен шет ел азаматтарына баытталады. Мысала, АШ тлемдерді долларды

 

*

жасап, 100 милл. доллор шетелдіктерді банк есеп - шоттарына аударылады. Егер валюта баамы бекітілген болмаса, дстрлі тлем балансыны трысынан АШ доллорын баасы тмендеуі керек.

1997 жылы лыбритания Гонконгты баылауды ытайа берді. Осы уаыттаы саяси белгісіздігі нтижесінде Гонконг инвесторларын кбісі з каражаттарын Канадаа салуа ынталы болды. Сйтіп Канада он капитал аымы байалып, ол Канаданы тлем балансыны капиталды есебіні артык млшеріне экеледі. Канада да бекітілген валюта болан жадайда, бл ресми алтын валюталык корларды лайуына экелер еді. Ал иілмелі валюта баамы жадайында, бл арты млшер Канада доллорыны кымбаттануына келер еді.

Тлем балансыны теориясына сйкес баалар табыс жэне пайыз ойылымдаы згерістер валюта баамына эсер етеді.

Одан мынандай орытынды жасауа болады.

- ішкі нарытагы багаларды суі экспортты азаюына экелгендіктен, ол з кезегінде лтты валютаа сранысты азаюы, оны нсыздануына экеледі.

-лттык табысты суі лтты валютаны нсыздануына, импорта деген сраныс лаюына байланысты, шетел валютасына сранысты суіне сер етеді.

Ішкі пайыз койылымыны суі ішкі активтерге сранысты лаюына экеліп, шетел активтеріне деген сранысты тмендеткендіктен, ол лтты валютаны ымбаттануына эсер етеді.

Егер аымдаы операциялар балансыны нашарлауыны басты себебі ырытандыру кезеінде барлы тпелі экономика елдері кезіккен, ішкі нары бааларыны крт суімен мемлекетті бсекелестік аблетіні тмендеуімен байланысты болса, лтты валютаны девальвациясы бэсекелестік аблетті ыпал ете алады.

Тзетулерді ажеттігін сырты балансты жалпы баалау негізінде, орта мерзімдегі келешегіне сай арастыру ажет. Кп жадайда бл баалау тмендегідей крсеткіштермен толытырылады:

Валюта баамыны наты тиімді индексі. Бл крсетгкіш кбінесе валюта баамын тзету ажеттігін баалау шін олданылады. Егер валюта баамыны наты тиімді индексіні, елді лемдік нарытаы орны тепе-тедік жадайында деп саналан кезенен жоары болса (лтты валюта ревальвациясы), бл мемлекетті сырты нарытаы бсекелестік аблеттілігіні тмендеу нышаны болады. Валюта баамыны наты тиімді индексі екі жаты сауда аымдарыны негізінде аныталады, біра экспортты бэсекелестік аблетін баалау шін шінші елдер нарыында бэсекелес-экспортерлер лесін есепке алуды артышылыы болар еді. Шыындар крсеткішін е толы анытайтын крсеткіш болып нім бірлігіндегі ебек кші шыындары болып табылса да, кптеген дамушы елдер бойынша бл апаратты жотыгы валюта баамыны наты индексін есептеу шін ттыну баалар индексі олданылады. Біра , егер ттыну баалар индексіні рамына сырты сауда потенциалды бар тауарларды басым блігі енгізілсе , валюта баамыны наты суі тек айта бааланан валютаны ,табысты тзетуін жргізілгенін гана крсетіп, елді бсекелестік абілетіні жоалтуын анытамай, валюта баамына таы тзетулер енгізілу ажеттілігін крсетпейді. Сондытан валюта баымы индексіні мніні згерту себептерін білу маызды.

Параллельді нарытаы баам. Ондай нары болса, валюта багымыны

дрыстыын баалауды жзеге асыруда ажет болатын таы да бір крсеткіш болып табылады. Мысала параллельді нарытаы айырбас баамыны ресми баамына араандаы тлем дегейі, лтты валютаны ресми багамы жоарылатып ойыланын крсетуі ммкін. Сонымен атар параллельді нарытаы баамды арастыру кезінде, оны клемін жне ресми іс-эрекет ету рсаты барын есепке алу ажет, йткені ресми емес нарытаы баама тэуекелділікті кп лесі енгізіледі.

р мемлекетте айырбас баамыны наты тиімді индексін есептеуді белгілі бір дістемесі бар. Тменде азастан Республикасы шін дістеме келтірілген. Жалпы аланда,

 

*

эр трлі елдердщ эдістемелері арасындаы маызды згешеліктері жо, мэселе тек жадайлары мен орытынды мліметтерді пайдалануда.

Айырбас баамыны наты тиімді индексін есепттеу дістемесі.

28. Алы шартты крсеткіштер

Республиканы жалпы тауар айналымдаы лес салматарына сэйкес,

-азастанны негізгі сауда партнерлерін тадау.

-Сауда партнерлері елдерді елдерді валюталарыны атысты номиналды айырбас баамдары.

-Сауда партнерлері - елдеріні ттыну баалар индексіндегі згерістері.

-Тегені доллара катысты айырбас баамы.

-азастандагы ттыну баалар индексіні згеруі.

25.Индексті есептелуге атысты болатын, базистік кезеді тадау.

29. Негізгі алгоритм. Мліметтерді згерту. Сауда партнерлеріні лес салмагы тратандыру арылы сауда партнер мемлекетіні - \Мі лес салмаын жалпы тауар айналымында табу шін:

\Мі = (\¥іхх/(х+т) + (\\м^п1хт/(х +т)

-мемлекетті экспорттаы лес салмагы тауар айналымындагы жалпы клеміндегі лес салмагына кбейтіліп, мемлекетті импорттаы лес салмагыны Республиканы жалпы тауар айналыындаы импорт клеміні кбейтіндісімен осылады.

Ттыну баалар индексі баасыны базистік кезеіне атысты згерту.

Тенгені кросс багамын шетел сауда партнерлеріні валюта бірлігіне - 8іт эрбір есепті кезеге есептелуі.

Тенгені кросс-баамы = шетел валютасыны доллара атысты баамы/тегені долларга атысты баамы.

Наминалды тиімді айырбас багамыны индексін есептеу.

Есепті кезедегі базалы кезеге атысты тенгені айырбас баамыны згеру индексін есептеу.

А8і = 8і^т/8і°

Бл жерде:

Д8і - тегені есепті кезектегі айырбас баамыны шетел валютасыны бірліктерінде крсетілген згерістері (кері лотировка).

8і^т- есепті кезедегі тенгені багамы.

8і° - базалы кезедегі тенгені баымы.

ЕЕК. - номиналды тиімді айырбас баамыны индексін есептеу.

ЕЕК. = 100 х П‘ (Д8¹)*

26.оны есептеулі Республика тауар айналымындагы топтар бойынша шетел мсауда партнерлеріні траталган лес салмаын есепке ала отырып, тенгені айырбас баамыны згеріс индексіне кбейт\індісімен есептелінеді.

Тенгені есепті кезеіндегі базалы кезеімен салыстырандаы наты тиімді айырбас баамы индексін есептеу.

р бір сауда партнерлері шін салыстырмалы баалар индексін - КР (геіаііе ргісез) есептеу:

КР = СРИ/СРІ

Бл жерде: СРІ*(РІ)- азастанны сауда партнері мемлекеттеріндегі баалар дегейі. СРІ(РсІ) - азастандагы ттыну баалар индексі.

КЕЕК = П'[ЕЕК х (Р^І)] = ЮОх П^І(А8^І/Р_рі)^ш

27.Есептеулі тенгені айырбас багамыны згеріс индексіні сауда партнерлеріні салыстырмалы баалар ингдексіне тзетіліп, Республиканы тауар айналымындагы траталган мемлекетті лес салмагын есепке ала отырган кбейтіндісі арылы жзеге асады.

Алынан нэтижелер. Алынан нэтижелерді абылдау номиналды жэне наты тиімді айырбас багамыны есептегі кезеіні згерістер индекстерін багалау негізінде болады.

 

*

Осы дістемені пайдалануды негізгі орытындыны мэні мынандай:

-Тиімді айырбас баамы индексіні суі, негізгі сауда партнер мемлекеттерді валюталарымен салыстыран.да лтты валютаны ымбаттауы туралы айтуа болады жне басада біркелкі жадайларда жергілікті тауарларды бсекелесіні каблеттігіні тмендеуіне келеді.

Девальвация салдары. Мемлекетті тлем балансын жасартуды е тиімді дісі сырты нарытардаы лтты валютаны ныны згеруі болып табылады. Бл дісті мемлекетті сырты экономикалы операцияларды аымдагы есебіні дефицитін аржыландыруа ммкіндігі болмаан жадайда жэне аымдаы еспті сальдосы кезінде пайдалану те тиімді. Мемлекетті валюта баамын згертуіну негізгі масаты - сырты экономикалы потенциалы бар тауарларды салыстыр малы ішкі пайдалылыын згерту болып табылады. Олар экспортты потенциалы бар тауарлардан ралады. Бл тауарларды наты экспортталатын жэне ндірілетін эрі ел ішінде ттынылатын деп блінеді де, экспортты жэне импортты потенциалы бір тауарларды, яни импорт тауарларды жне оларды отанды ндірістегі баламаларыны е жаын ауыстырушы болып табылады. Тауарларды ішкі баалар дегейі лем наркындагы жадайымен валюта баымына байланысты аныталып, егер бар болатын болса, экспортты дотациялар жне халыаралы тасмалдау шыындарымен тарифтерге байланысты болады. Ал экспорттык жэне ипортты потенц иалы жо тауарлар (оны негізін ызмет крсетулер райды) баасы мемлекет ішіндегі сыныс пен сраныс арылы аныталады.

Мемлекетті сырты экономикалы агымды операциялар есебіні теріс сальдосы кптеген себептерге байланысты болып, бір атар факторларды бірлескен серін крсетеді. Осындай негізгі факторлар атарына кіретіндер:

30. ел ішіндегі сынысты алыпсыздыгы ;

31. лемдік нарытагы пайыз ойылымны лгаюына байланысты борышты теудегі шыындарды суі;

32. сырты сауда жагдайыны нашарлауы;

33. импортты бааларды экспортты баалара араганда жогарлауы;

34. Экспонсионистік аша - несие жэне бюджеттік саясат.

Тлем балансы мемлекетті капитал агымы келуімен ресми сырты орларды пайдалану арылы аржыландыра алу ммкіндігі болана дейін пассивті бола алады, біра ол шексіз жргізіле алмайды. лкен жэне за мерзімді тлем байланысыны дифицетімен мір сруге болмайды, тепе-тедікті алпына келтіру шін арнайы шаралар абылдану ажет. кіметті арамагында бір атар ммкін шаралары бар. Оны ішінде валюта баымын тзетуде бар жэне ол, кбінесе, осымша шаралармен атар олданылады. Соыларына аша - несие жэне бюджеттік саясатты аталдату, борышты мерзімдерін айта арастыру, бааларды ырытандыру жэне сол сияты рылымды мселелер жатады.

Валюта баамын згерту те экспонсионистік сипаттаы аржы саясатыны эсерінен болан аымдагы есеп сальдосыны нашарлауы кезгцінде те тиімді. Біра сырты сауда жагдайларыны нашарлауы да валюта багамын згеруді ажет етуі ммкін.

Егер сырты сауда жагдайларыны нашарлауы, мысала дамыган нерксібі бар елдерді экономикалы іс- рекетіні лдырауынан шыан экспортты багалар тмендеуінен пайда болса, дамушы елдер з валюта баамын згертпей, экономикалы жадай мен бааларды циклдік згерісіні келуін ктуіне болады. Біра экспортты бааларды тмендеуі кейбір экспортты тауарлара сранысты за мерзімді тмендеуімен сипатталса, онда мысала ндірістік технология згерісі нэтижесінде сранысты азаюы, экспорт рылымын лайту мен валюта багымын згерту ажет болуы ммкін. Тжірбие жзінде дамушы елдерді ндірісі дамыан елдерді циклды жасаруын ктуі шін жеткілікті орлар мен ммкіндіктеріні болмауы ммкін. Одан баса дамушы елдер здеріні экспортты ыса жэне орта мерзімде кеейтуге ммкіндіктері болмайды. Осы жагдайларда экспортты сектор табыстылыын алпына келтіру шін девальвация ажет болады.

 

*

згеріссіз валюта баамы мен шетел валютасындаы экспорттык бааларды тмендеуі жадайында экспортты табыстылыы азаяды. Девальвация болса экспортты лтты валютадаы багасын жоарлатып, ішкі нарыта ндіріс шін олданылатын факторлармен ебек кші шыындары да сол дрежеде спеген жадайда табысты болады. Ішкі нарытаы шетел валютасыны девальвациядан кейінгі жоары баасы дэстрлі емес экспорттык іс-рекетті дамуын ынталандырып, мемлекетті экспортты базасын кеейтуге эсер етеді.

Аса кп млшерлі макроэкономикалы саясатты экспансиясы, наты салы жэне басадай тлемдер мен кіметке з еркімен жне банктік емес секторлармен сынылатын несиелер клемінен асып кететін мемлекеттік шыындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жйесінен карыздану арылы аржыландырылып, ол банктерді жеке секторды несиелеуімен атар елде тімділікті арты млшерін алыптастырады. Экспансионистік аша-несие саясаты табысты лаюына экеледі, соны салдарынан ел ішіндегі шыындарды суінен сырты сауда потенциалы жо тауарларды баасын жоарлатуа мэжбр ылады. Бекітілген валюта баамы кезінде осыны бэрі сырты сауда потенциалы жо тауарларды бааларыны сырты ранокта баасы алыптасатын потенциалы бар тауарлара араанда салыстырмалы суіне экеледеі. Сондытан елде сырты сауда потенциалы бар тауарларды ттынылуыны суіні екі себебі бар: номиналды табысты суімен оларды бааларыны салыстырмалы тмендеуі. Ішкі ттыну рылымында сырты сауда потенциалы бар тауарлара жмсалатын, каржы лесіні суіне баытталан мезгілде, оны ндірісі жергелікті ндіріс факторлара шыындар суімен пайдалылыы тмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондытан экспансионистік акша- несие бюджеттік саясаты салдарынан аымдаы сырты экономиканы есепті сальдосы сырты сауда потенциалы бар тауарларды мемлекет ішінде ттыну млшеріні суімен оны сынысыны азаюына арай нашарлай береді.

Импорта экімшілік шектеулер оюа бармас шін, экспортты табыстылыын алпына келтіріп, шыындарды мемлекет ішіндегі табыс дегейіне сэйкес келетін дегейге дейін азайту кажет. Негізінде бл екі масата ол жеткізу шін девальвацияны пайдалануа болады. йткені:

35. Девальвация сырты сауда потенциалы бар тауарларды ішкі рынокта баасын жоарлатып, оны ндіріс табыстылыын баса тауарлара араанда ктереді. Аымдаы баланс жадайы, осы тауарлара жмсалатын аржы блігіні суіне арай жасарып, оны ндірісі лая тседі.

36. Сонымен атар девальвацияны шыындар дегейін тмендету тенденциясы бар. йткені девальвация кезінгде сырты сауда потенциалы бар тауарларды баасы ішкі нарыта баса тауарлара араанда жоарылаандытан, ел ішінде бааларды орта дегейі ктеріледі, ал табыс пен шыындарды наты тмендейді.

Бір маызды атап кететін жадай, сырты экономикалы аымдаы опрециялар есебін жасарту шін шыындарды наты мнін азайту ажет болады, ал бл мір дегейіні тмендеп кетуіне келуі ммкін. Салыстырмалы бааларды згеруі сырты тепе-тедікті ауытуларын здігінен жоймайды.

Девальвация тиімді болу шін лтты валютаны накты кнсыздануы керек. Басаша айтанда, девальвация эсерінен сырты сауда потенциалы бар тауарларды баса тауарлара араанда салыстырмалы бааларыны згеруімен ндіріс табыстылыыны жоарылауы бл тауарларды одан кейінгі баа ктерілуінен кейін жойылмауы ажет. йткені девальвация ел ішіндегі жалпы бааны орта дегейіні ктерілуіне экелетіндіктен, жмыс ісетушілерді мір дегейіні тмендеп кету салдарынан ебек аыны жоарлату талаптары болатыны кмнсіз. Одан баса тауар мен ызметтерге шыындарды жалпы клемінде мемлекетті лесі импорт пен девальвация ауымына сэйкес се тседі де, енді сырты борышты теуді лтты валютадаы эквиваленті деп жоарылай тседі. лайан бюджеттік шыындарды бір блігі халыаралы саудадан тсетін салытарды суімен жабылуы ммкін, біра нэтижесінде бюджетке тсетін салма лая тседі.

 

*

Ол з кезегінде бсе аша-несие саясатын жргізуіне экелуі ммкін. Себебі, ол кбінесе жмыстылы пен бюджет ымдарына туелді болып отырады. Ал девальвациядан пайда болан басымдылытарды сатау масатында ебек аымен бюджеттік шыындар клемін шектеу те ажет.

Девальвацияны табысты болуы мемлекет бюджетіні дефициттік акша имиссиясы аркылы аржыландырылып, соны кмегімен наты валюта багамы алыптасып, бсекелесті абілеті алпына келуіне байланысты болады. Мселе, тек валютаны ьаа су аркынымен салыстыранда каншалыты девальвациялау ажет боланында, йткені валюта жэне тауар рыноктарында экономикалык сілкіністерге бейімделу жылдамдытары эртрлі.

Мемлекет сырты сауда жагдайларыны нашарлауымен кезікск, валюта девальвациясын пайдалануда те сак болуы кажет. Егер экономика импорта катты тэуелді болса, онда девальвация кезінде импортты шикізатты пайдаланатын жергілікті ндірушілер шыыны жогарылап кетеді. Осыны салдарынан з негізінде ішкі нарытагы баалар дегейіні жоарлауы, лтты валютаны наты кымбаттауы, бсекелестік аблетті тмендеуімен аымдаы операциялар балансыны нашарлауына келеді. Бл жадайда бэсекелестік аблетті алпына келтіру мэселесі экономика рлымын айта ру, инвестициялы саясатты айта арастыру сияты жолдармен шешілуі тиіс.

р трлі елдер экономиканы дагдарысынан эр трлі валюта баамдарыны тэртібі саясатын пайдалану арылы шыкканы бэрімізге де белгілі. Мысала,соыстан кейінгі Жапония экономикалы дадарыстан бекітілген айырбас багамы бар аша бірлігімен шыан Тайвань болса иілмелі баам тэртібіні екі жаты жйесін олданан. Мемлекетті ішкі баалар дегейіні лемдік нары баалар ара атынасымен орнатылан лтты валюта баамы халыаралы есеп айырысу жйесіндегі тепе-тедікті колдауды камтамасыз етеді. Валюта баамыны тмендеуі, не жоарлауы тлем балансыны жадайын бзады. лтты валютаны арты млшері эмиссия серінен ішкі рыногтаы нсыздануы жэне баса елдерді лтты экономикаларымен тепе-тедікті бзылуына келеді. Сондытан валюта атынастарындаы мемлекеттік реттеу аясы зара есеп айырысудаы тепе-тедікті ам тамасыз ететін лтты валютаны баса валюталара атысты баамдарын анытауда болып отыр. Валюта баамын реттеу эдістеріні саны те кп. Ол тікелей немесе жанама сер ету арылы жзеге асырылады.

Тікелей тртіп белгілеу немесе валюталы шектемелер, кбінесе кп млшерлі тлем балансыны дефициті жэне лкен сырты борыш жагдайында олданылады. Валюталык шектемелер тлем балансыны мынандай тауарларын тзетеді: сауда балансы, ызмет крсету мен саудалы емес операциялар балансы, капитал озалысымен несиелер балансы. Валюталык баама жанама сер етуді мэні реттеуді нарыты дістерін пайдаланып, соган сйкес акша-несие, валюта жне салык бюджеттік саясат жолымен олдану болып табылады.

Валюта баамына сонымен атар, кіметті белгілі бір іс-рекеті нэтижесінде алыптасатын экономикалы жадайда сер етеді. лттык валютаны алымалы багамы мемлекеттік экономикалы жадай згерісіне байланысты аша-несие саясатын жргізуге ммкндік береді. Еркін ауытымалы валюта баамы кезінде сырты сауда балансыны нашарлауы (теіс сальдо) валюта жадайына сер етіп, оны баамыны тмендеуіне келеді. Елді шетел валютасыны аымы айналымдаы лттык ашаларды жалпы массасын азайтпайды да, аша бірлігі баамы тмендей бастайды. Сйтіп лтты валюта баамы лемдік нарыта алыптасатын жадайды те сезгіш болады.

алымалы баам кезінде сырты экономикалык тепе-тедікті реттеу арыз капиталы нарыгында пайыз ойылымын згерту арылы сер етуге баытталан аша-несие аясындаы аныталатын пайыз млшеріні дегейі инвестициялы сранысты су немесе тмендеуіне тікелей сер етіп, одан кейін жалпы сраныса эсерін береді. Пайыз ойылымыны суі инвестициялы белсенділікті арттырып елге оса инвестицияларды тартады. Ал пайыз ойылымыны тмендеуі, керісінше, инвестицияларды шет елдерге баыттайды. лтты валютаны баса валютаа араанда траты баамыны тмендеуі

 

*

экспортты німге шыындар суіне ыпал етіп мемлекеттщ импорта шыындарын жоарлатып сырты карыз клемі мен арызды негізгі блігі мен пайыздарын теуін жоарлатады. Бюджеттік шыындармен бюджет дефицитіні суі байалады. Соысыны клемі улттык валюта баамыны тмендеу дэрежесіне байланысты. Тмендеу нерлым кп болса, лттык валютада есептелетін дефицитті жабу шыындары сорлым се тсіп, мемлекетті бюджетті тепе-тедігі бзылуы жоары тола береді. Шетел валютасыны ымбаттауы лтты валюта баамы тмендеуі импортты лайтады жэне экспортты тауарлар бэсеке аблеттілігіне теріс сер етіп, экспортты ндіріс даму карынын баялатады. Ол сырты сауда балансын нашарлатып, сырты сауда дефицитін лайтады.

2.Тепе- тедік валюталы баам.Валюта баамынын озалысына орталы банк шетел валютасын сату мен сатып алу арылы жргізілетін валюта интервенцияларымен сер етеді. Айналымнан лтты валютаны шыгару арылы орталы банк елді тлем балансы дефициті кезінде баамды жоарылату_а (лдырауын тежеуге) ммкіндігі бар. Керісінше, шетел валютасын сатып алу аркылы, ол аша массасын лайтуын тлем балансы о сальдосы кезінде лтты аша бірлігіні баамын тмендетеді Сонымен бірге лтты валюта алымалы валюталы баам кезінде тлем балансыны жагдайына байланыссыз алыпсатарлы факторлара те серлі болады. Оны баамын жэне сырты экономикалы тепе-тендікті олдап отыру еркін айналымдаы валюта орларыны зор клемі болуын ажет етеді. Баама интервенция арылы эсер ету баытты боланымен, ыса мерзімді сипатта болады. Негізінен валюталы интервенцияны масаты лтты валютаны баамыны валюта рьшогьшдаы жадайьш мемлекеттегі экономикалы жадайына сэйкестендіріп, оны тмендеп, не жоарылап кетуін болдырмау. Сонымен атар валюталы интервенцияны тиімді болуы, оны серіні лтты валюта баамыны згеру тенденциямен сйкес баьпталан кезде болады. Одан баса сырты рыноктардаы валюта интервенциялары іші резервтеріні клеміне тікелей эсер етіп, сол арылы айналымдаы аша млшеріне сер етеді. Біра бір аша-несие саясатьш ішкі нарыга жргізу мен сырты валюта рыноктарындаы экономиканы белсенділікті блу ммкіндігі бар. Бл діс стерилизация деген атауа ие болып, сырты рыноктаы шетел валютасында крсетілген активтерді рбір сатылуын, ел ішінде багалы ааздын ашы рыногында сондай клемде сатып алумен атар жргізіледі. Жэне, керісінше сырты рыноктаы эрбір сатып алу ішкі рьшоктаы сондай клемде сатумен жреді.

Бекітілген валюта баамы кезінде тлем балансы клеміне не сер етеді? Тлем балансына сер етуді екі блікке блуге болады: сауда балансына сер ету мен капитал озалысы бойынша баланса эсер ету. Сауда балансы немесе экспорт пен импорт айырмасы; лтты нім шыарумен теріс байланыста, ал валюта баамына о байланыста болады. Сонымен атар, ол шетел сранысыны туелсіз згерістерге байланысты, мысалга шетел автомобильдерін сатып алудан жергілікті автомобильдерді сатып алуа кшуі сияты згеруі ммкін. Тлем балансыны аржылы блігі е алдымен пайыз ойылымына (ел ішінде жэне сырты) тэуелді болады. Жоары пайыз ойылымы шетелден капиталды тартады, біра ол арынды инфляция эсерінен номиналды пайыз суі емес, наты пайыздар суімен сипатталуы тиіс. Тйсік негізінде оай тсінілетін, жоары пайыз ойылымы бізді елге шетел капиталын тартып, тлем балансыны.о сальдосын береді деген тжырым рас, біра ол ыска мерзімде (пайыз ктерілгеннен кейін бір жыл немесе одан аз мерзім) рекет етеді. за мерзімде бл механизм жмыс істемей, тіпті кері баытта екі себептен эрекет ете бастайды:

Алдымен жоары пайыз млшері, шетелден арыздарды инвесторларды елімізде арыз формасында сатаан з активтер корларын айта ранша тартады. Біра ол айта кру процесі

біткенде оны аымы саябырлай бастайды.

Егер пайыз ойылымын жоарылату ыса мерзімде шетелден капиталдарды тарту мен тлем балансын жасартуды жзеге асырса, одан кейін бл жоарылату кері нтижелерге алып келеді.

Оны себебі арапайым - алынан арыздар айтарылуы тиіс. Егер

 

*

жоары пайыз койылым бгін бізге арыз берсе, ерте оны пайыздармен аайтару керек, Біз жоары пайыздарды капиталдар

(арыздарды) тартуды пайдалану туралы, арыздарды негізгі

сомасы гана емес, оан жоары пайыздарды тлеуге кіл блмей айта алмаймыз.

Осы себептерге байланысты пайыз койылымын жогарылату елді тлем балансын жасартады деген тжырым тек ыса мерзімде ана рас болады. Сондытан осы пайымдауларды пайдалану, экономикалы саясат алдында тез арада дадарысты алдын алу масатында ана колданылуыммкін. йткені зак мерзімде жогары пайыз млшері жалпы тлем балансына кері сер ететіні белгісіз.

Мысала, Корей Республикасыны жргізген валюта-несие саясатыны тиімділігі шетел несиелеріні тартуыны колайлы тртібінде жатыр. Бл ішкі жэне сырты нарытагы сынылатын несиелер арасындаы пайыз койылымдарындаы айырмасымен тсіндіріледі. Крсете кететін жагдай, Корей Республикасыны кіметі мен Орталы банкі тартылан арыздарды реформалауды бастапы сагыларында те тиімді пайдалана білді. Одан кейін шетел капитал салымдарыны тиімділігі крт тмендеп кетті, оны себебін баылау жотыгымен тсіндірілді. Бл тжірибе азастан шін те пайдалы. Дамуды ынталандыруда шетел арыздарын алу кездеріні болуы те маызды, біра мселе оны пайдалануда, баылау йымдастыруда болып отыр. Бл мселе азіргі уаытта те маызды болуда, йткені несиелеуді ішкі жэне сырты нарытагы пайыз ойылымдары арасындаы айырмашылы ксіпорындарды ішкі рынокта арыз алуа ынталандырмайды.

Корея Республикасыны Орталы банкі валюта баамын реттеу мэселесіне айырыша кіл блді. Кореялы волютаны доллара атысты аылды девальвациясы корей тауар ндірушілеріні сырты рыноктарда бэсеке абілеттілігіні жоарылауына ыпал етті. кінішке орай, біз оны азастанны лтты банкі туралы айта алмаймыз. Біра девальвацияны тек ыса мерзімде ана тиімді болатынын ешашан естен шыгармау керек. йтпесе ол тлем балансындаы брмалау мен елді сырты экономикалык орныны нашарлауына келеді.

Орытынды

Айырбас валюта багамы мен оны ммкін згерістері айналымдаы млшеріні жэне баа дегейіні тратылыын амтамасыз ету катар, экономикалы саясатты маызды аралы масаты

болып табылады. Біра валюта баамы згерісі экономиканы барлы салалары мен секторына біркелкі эсер етпейді. лтты кшеюге экспорта жмыс істеп жатан салаларды импорт німдерімен бэсекелесу ммкіндіктерін азайтады. Соган арамастан, импортерлер мен экспортерлер з экономикалы іс-рекетіні жоспарлауды траты негіздерін амтамасыз ету шін болжамды згермелі валюта багамдарымен жмыс істеуге мтылады.