І.Капитал озгалысыны азіргі кездегі масштабтары жне динамикасы
лемдегі капиталдар озгалысы, оны елдер арасындаы белсенді миграциясы халыаралы экономикалы атынастарды маызды формасы мен блігі болып табылады.
Капиталды шетке шыару дниежзілік шаруашылыты тередете дамыту кезеіндегі тауарды шетке шыару монополиясын жойды. Тауарды шетке шыаруды толыктыра жне негіздей отырып, ол ХЭ жйесінде анытаушы ызметін атара бастайды. ОЭСР баасы бойынша, 80-жылдары (1983 жылдан) тікелей инвестицияларды орташа жылды су арыны 34% те болып, ол лемдік сауда сім арынынан 4 есе кп
*
болды. 90-жылдар басындаы ыса мерзімдік дадарыстан кейін, ол айтадан элемдік сауда айналым сімінен артык бола бастады.
Халыаралык капиталдар рыногы азіргі заманда лемдік экономиканы іс- эрекетінде, халыаралы шаруашылы байланыстарын дамытуда анытаушы элемент болып табылады.
Капиталды шетке шьару - бл жйелі трде пайда алу жэне басадай экономикалы, саяси тыс масаттарында ашалай немесе тауар тріндегі ндылытарды шет елге ауысуы. Капиталды шет елге ауысуын (капиталды шетке шыгару) дегеніміз - бір елді лтты айналымынан капиталды бір блігін алып, оны абылдаушы елді ндірістік немесе айналым процесіне р трлі формалар (акшалай, тауарлы) арылы ауыстыру процесін айтамыз, Бір елден екінші елге капитал ауысуы, е алдымен, шыарушы елді экономикалы дамуыны сырты саудаа араганда су арыны жогары боланымен байланысты. Капитал экспортыны ажеттігі дамыан елдерде капитал "молдыы" пайда болып, ол лттык экономикадаы пайда нормасыны тмендеуі, оны массасыны жогарылауымен телмейтіндігіне байланысты болды.
Капиталды шетке шыару ммкіндігіні пайда болуы XIX гасыр соында біратар артта алган елдерді дниежзілік шаруашылыка тартылуына, оларды кбінде басты теміржол желілері салынып немесе салына бастауына, ндірісті дамуыны олайлы жадайлармен амтамасыз етілуі мен жергілікті ашалай орлану аржылары пайда болып, оны тауарлы ндірісті арынды дамуына осылуга дайын болуына байланысты болды.
Статистика мліметтері бойынша, соыстан кейінгі жылдары сырты сауда клемдері траты сіп отарды, біра кбінесе бл сім капитал ауысуымен байланысты болды, басаша айтанда капитал экспорты тауарды шет елге шыгаруды ынталандыруды ралы болан. Бл тмендегі жагдайлар негізінде жргізіледі: -капиталды шетке шыару тауарлы формада, мысалга машина, рал-жабды жэне т.б. трде жзеге асырылды;
- капиталды шетке шыгару - бл несиелеуші елде тауарды сатып алу шін несиелер беру;
- капиталды шетке шыару - транслтты компаниялар шеберінде ішкі фирмалы тауарлар ауысуы арылы болды.
Капиталды шетке шыару арылы капиталистік дайы ндірісті алыпты эрекет етуіні крделі мэселелері шешіліп, елдітауарлы экспортыны суіне эсер етеді. Осыны нэтижесінде капитал экспорттаушы елде машина, рал-жабдыа ішкі сраныс сіп, пайда нормасынын тмендеу тенденциясы тотатылды.
Назар аударатын тагы бір жадай, азіргі кезеде егеменді елдер арасындагы капитал ауысуы шін барлы алышарттар бар, ол халыаралы ебек блінісі мен халыаралы ндірісті кооперациясымен кшейтілуде.
Капиталды шет елге ауысу себептері арасынан донор-елдегі капиталды салыстырмалы артышылыгы ерекшеленеді. Бл капиталды шет елде лкен пайда алу масатында орналастырып, дивиденд немесе пайыздар арылы пайда алу шін жзеге асырылады.
90-жылдарга дейін лемде тиімді пайдалануды ажет ететін резервті капиталды зор клемдері алыптасты. Олар сатандыру компаниялары, зейнеттік, сенімділік, инвестициялы жэне таы басадай орлар арылы жинаталуда. АШ-ты зінде 1995 жылы оларды активтері 8 трлн. доллардан асып тсті.
ХХ-асырды екінші жартысында капиталды шетке шыару немі суде, Капитал экспортыны су арыны тауарлы экспорт пен ндірісі дамыан елдерді ЖІ-ні су арынынан да асуда. Капиталды шетке шыару клеміні крт суі кезінде оны халыаралы миграциясы кшеюде.
Капитал озалысы халыаралы тауар саудасыны субституты болып табылатындытан, оны негізінде де тауар экспорт-тындаыдай себептер жатыр. Олар:
-рынокты кеейту;
-жогары пайда алу;
*
64. шет ел ресурстарын сатып алу;
-саяси масаттар.
Біра бл масаттар эр трлі жолдармен жзеге асырылады. йткені капиталды шетке шыаруды ынталандыратын зіндік себептері де бар. Олар:
65. технологияльщ артъщшыльщ. Компанияны сату клемінде
ЗТКЖ (НИОКР) -а шыындар дегейі жоары болан сайын, оны капитал экспорты да жоары болады.
-жогары маманданган жмысиіы киііі. Ебекті тлеу дегейінін
жоарылыы компанияны капиталды экспорттауа итермелейді.
66. халъщаральщ маркетингте жинаталан тжірибе мен
жарнамадаы басымдылытар
67. ндіріс клемдерінде немдеу. Сату клемдерін лайту
ажеттілігі компанияларды сырты рыноктара шыуа итермелейді.
68. компаниялар клемі, Клемі нерлым ірі болса, капитал
шыару дегейі сорлым жоары болады.
69. белгілі бір тауар ндірісіні шоырлану дэрежесі мен ел ішіндегі
бсекені кшеюі.
70. арзан ндіріс факторларын пайдалану ммкіндігі.
71. транспортты шыындарды азаюы.
72. сауда кедергілерін айналып ту.
-жергілікті рынок ерекшеліктерін жасы білу.
Капитал миграциясынын еларалык формаларынын топтастырылуы. Капитал экспорты, оны белгілі рекет етуіні принциптеріне сйкес, эр трлі формаларда жзеге асырылады.
зіні мазмны мен формасы бойынша шет елдік капитал салымдары эр трлі болуы ммкін. Оларды, шыу кздері бойынша мемлекеттік жне жекеменшік капитала блу абылданан.
Мемлекеттік капитал салымдарын кейде халыаралы аренада ресми деп те атайды. Ол мемлекеттік бюджеттен немесе халыаралы йымдар шешімдері бойынша шет елдерге баытталан немесе шет елдерден абылданатын аржылар.
Трлері бойынша - бл мемлекеттік арыздар, несиелер, гранттар (сыйлар), кмек болып блінеді. Оларды озалысы кіметаралы келісімдер арылы шешіледі. Бан халыаралы йымдарды (мысала ХВ (МВФ) несиелері мен басадай аржылары жатады. Біра андай жадайда да бл салы тлеушілерді ашалары болып табылады.
Мемлекеттік капитал кбінесе арыз трінде шыарылады. Біра баса арыз капиталдары сияты елде арты капиталды болуынан емес, мемлекеттік бюджетте арты аржылар жо, ол саяси сипатта болып, арыз берушілерге пайызды алу арылы жоары табысты амтамасыз етеді.
Жекеменшік капитал - бл мемлекеттік емес кздерден алынып, жеке тлаларды шет елге орналастырылатын немесе шет елден абылданатын аржылары.
Бан инвестициялар, сауда несиелері, банкаралы несиелеу кіреді. Олар тікелей мемлекеттік бюджетпен байланысты болмаса да, оларды озалысын кімет адаалап, з уэкілдігі шеберінде баылап, реттей алады. Тжірибеде мемлекеттік аржыларды жеке- меншік инвестициялара айналдыруды кп трлі амалы бар.
Мерзімі бойынша шет ел капитал салымдары: кыса мерзімді, орта мерзімді, зак мерзімді болып блінеді. Соыларына 5 жылдан асатын салымдар кіреді. Бл топа е маызды капитал салымдары жатады. йткені за мерзімді капитал салымдарына ксіпкерлік капиталды тікелей жэне портфелді инвестициялары (кбінесе жеке меншік), арыз капиталы (мемлекеттік жэне жеке меншік несиелер) кіреді.
Пайдалану масаты бойынша шет елдік салымдар ксіпкерлік жэне арыз болып блінеді. Соылары аржыларды пайыз тріндегі пайда алу масатында арыз беру болып
*
табылады. Бл сферада мемлекеттік жэне жеке меншік кздерінен шыан капиталдар рекет етеді.
Кэсіпкерлік инвестициялар тікелей немесе жанама трде ндіріске салынып, дивиденд трінде пайда алуды андай да бір блігін анытау ымен байланысты болады.