Капиталды халыаралы озалысыны формалары
Инвестицияларды жаа трлерін дамытуда ірі фирмалар мен корпорациялар, сіресе баса елдер рыногына енуді стратегиясын тез ауыстыруа йренген транслтты компаниялар маызды орын алуда. Кей жадайларда дстрлі тікелей инвестицияларды бліктерге бледі. Мысалга, капитал, технология, басару тэжірибесі, осыны бэрін импорттаушы елге блек элементтер есебінде береді. Бл жабдытаушы-фирмалара екі жаты пайда келеді. Біріншіден, инвесторлар капитал салымдарыны эрбір элементіне зіне тиімді бага белгілеуге ммкіндік алды. Екіншіден, технология жэне басадай ызмет крсету барысында тскен пайданы бас фирмаа аудару арылы табысын крсетпеуге ммкіндік алады.
Шетелдік инвестициялар клемі бойынша 100 ірі компания (аржы жэне банк йымдарын санамаганда) ндірісі дамыан елдерде орналасан. Оларды шетелдік салымдары клеміні ны 1,4трлн. доллар, ол лемдегі тікелей инвестицияларыны 2/ 3 блігін райды. ткен бес жылдыта бл лес згеріссіз алды.
Осы компаниялар тізімін 1990 жылдан голланд концерні Роял-Датч-Шелл кш бастап келеді. Одан кейін 60,6 млрд. доллар (жалпы активтер сомасы 219,4 млрд. доллар), бар Форд, 56,2 млрд. доллары бар Эксон келеді.
Біра, егер интегралды транслтты индексін олданса, кштер араатынасы толы езгереді. Ол крсеткіш шетелдік салымдар келемін ана емес, шетел сату клемі мен шетел жмысшы кшін пайдалануды есептейді. Осы крсеткіш бойынша "Роял-Датч- Шелл" тек 27 орына тсіп, бірінші орына канадалы Томсон Корпорейшн шыады.
Алашы 100 ірі транслтты компания мынандай нышандармен сипатталады:
73. орналасуы бойынша е ірі топты американды Т райды
(100-ден 32-ісі) жне шетелдік салымдарды басым блігі
осыларды лесіне тиеді;
74. е тез сіп келе жатан топ- Жапон Т¥ (1990 жылы бірінші
жздікті 11 болса, 1994 жылы 19 болды). Жапонды электронды корпорациялар алдыы атарлы Т¥-ды манызды жаа атысушыларына айналуда;
75. еуропалы Т¥ капитал жэне гылымды кп ажет ететін
салаларда, оны ішінде химиялы жэне фармацевтикалы ндірісте
елеулі позицияларын алуда;
76. Салалалы транслтты индексіні жогарылыымен химиялы жэне фармацевтикалы Т¥, одан кейін тама жэне электронды неркэсіптер ерекшеленуде, тізімді таза сауда компаниялары тйытайды.
Сонымен бірге, ірі Т¥ арасында азір Азия мен Латын Америкасыны дамушы елдерінен шыандары да бар. Осы Т¥ тізімін "Дэу" (Корея Республикасы), "Хатчисон Уампу" (Гонконг), "Семекс" (Мексика) сияты компаниялар бастайды. Транслтты индекс бойынша, 90-жылдар ортасында алдыгы атарды жеке компьютерлерге мультимедия жабдыгын шыаруа маманданан сингапурлы "Криэйтив технолоджи" фирмасы алан болатын (онын лесіне лемдік рыноктаы осы німні 60 тиеді). Орналасуы бойынша осы Т¥ тобы ішінде Отстік Корея мен Тайвань корпорациялары ерекшеленді (эр елден 8-ден). Салалы транслтты индекс бойынша, жогары крсеткіштер рылыс жэне электронды ндірісте болды.
азіргі уаытта дамушы елдерден шыан 50 ірі Т¥- а осы елдердегі фирмаларды шетелдік салымдарыны жалпы клеміні 10-нан аса лесі тиеді.
Сонымен атар, сатуды жалпы клемінде шетелде сату лесі жоарылады (30), біра шетел активтеріні лесі элі де тмен (9). Сондытан транслтты интегрлды индексі дамушы елдерді Т¥-да (21), бірінші жздіктегі Т¥-а (42) араанда екі есе тмен.
*
рине бл жадай дамушы елдерден шыан капиталыны транслттандыруыны ыса тарихымен тсіндіріледі. Соан арамастан, дамушы елдерден шыан Т¥-ар з операцияларыны интер лттандырылуын жоспарлап отыр.
Соы уаытта жекелеген елдер мен компанияларды шетелдік салымдар іс- рекетіні арындылыыны себептері ішінен бэсекелестікті кшеюі, жаа технологиялар, жекешелендіру, кіметті олдау крсетуі сиятыларын атауа болады. Одан баса инвестициялар тартуа белсенді сер ететін, келесідей айматы топтарды атауа болады: ЕО, НАФТА, АСЕАН.АТЭС. йткені олар бизнесті глобализациясы, инвестициялы режимдерді жасатау мен практика жзінде олдануа эсер етеді.
азіргі кезде лемдік экономика тікелей инвестициялар жнінде зиын тэртібін анытайтын кп жаты механизмді ру баытында озалуда. Осыан байланысты тмендегідей жадайларды атауа болады:
77. инвестициялы тэртіпті ырьщтандыруа баытталан
даы згерістер. (1995 жылы 64 елде 112 згеріс оны 106 тртіп жеілдетілген);
78. наты мэселелерді крсететін айматьщ келісімдер орньшьщ
жоарылауы. Оны ішінде: тэртіп, кепілдіктер, инвестициялы
реттеу, засыз тлемдер мен басадай крес жргізу, информация ашу тэртібін трансферттік бааларына баьшау, сыртьі
озау, тпкілікті элеуметтік сияты мэселелерді шешу кіреді;
79. жаа, кп жаты тсілді, сіресе ызмет крсету, интелектуалды меншік ыы, сатандыру, таластарды реттеу, жмыспен амту мен ебек атынастарына байланысты алыптастыру.
Эксперттік баалара сэйкес, ірі инвесторлар зіні шетелдік операцияларын жеделдетуге бейім. Дамыан елдер тобыныны ішіндегі арама-арсы инвестициялары, Т¥ бірінші жздігіні негізгі нышаны болып ала беретіні де айын.
Біра кейбір географикалы нюанстар бар: американды фирмалар батыс еуропалы рынока кз салуда (сіресе жоары технологиялар мен ттыну тауарларды шыару баытында); еуропалы Т¥ негізгі капитал салымдарын американды рынокта жасауды кздеуде; жапонды Т басты масаттары Азияда. Азияа американды жэне еуропалы Т¥-да ызыушылы танытуда. Сондытан 90 жылдарды екінші жартысында Т¥ капиталыны негізгі аымы Азия елдеріне баытталуы ытимал. Дамушы елдерге келетін болса, оларды жаа инвестициялары да дамушы елдерде орналасуы ммкін.
Тікелей шетел инвестицияны салалы рылымына араса, шетел капиталын салуа жаа ммкіндіктер ашыланын атауа болады. Бл кптеген елдерді экономика секторларындаы ырытандару мен реттеуден бас тарту прогресіні нэтижесі жне кіметтерді шетелдік капитал ресурстары мен технологияны тарту шараларынан болды. 90 жылдар басынан инфрарылым салаларына жыл сайын 7 млрд. доллардай шетел инвестициялары салынып келді. Соан арамастан, бл салаларды инвестициялы ажеттіліктері элі де толы анагаттанбаан, оан жаа капитал салымдары шін кп ммкіндіктер алуда.
Т¥ орналасан негізгі елдерден келетін инвестициялы аымында инфрарылым салаларына тек 3-5% ана тиеді. Кптеген елдерде экономиканы осы секторына тікелей шетел инвестицияларыны жалпы клеміні 1%-нен аспай отыр. 1994 жылы мліметтер бойынша, Т¥ баса елдерді инфрарылым салаларына 14 млрд. долл. салды, ал ол жинаталан шетел активтеріні тек 2,3% райды. Транслттандыру басында инфрарылым салаларыны маызы жоары болан еді. 1940 жылы АШ фирмаларыны Латын Америка мемлекеттеріне салымдарыны 1/3 блігі тиетін еді.
Біра келесі онжылдытарда лттандыру мен экспроприация процесіні толыны шетел капиталыны инфрарылымындаы атысу лесін крт тмендетті. Тек соы уаытта бл тенденцияны згеруі байалуда.
зандар-
абылданып,
таластарды
трлерімен
фирмаларды
коррупция
таайындау,
ортаны
*
азіргі уаыттаы Т¥ инфрарылым салаларына ызыушылыгы бірнеше фактора байланысты.
кімет инфрарылымны дамымаандыы лтты экономиканы дамуына тежеу болатынын тсініп, осы салаларда мемлекеттік баылауды азайту мен жекешелендіруге барып, инфрарылыма шетел инвестициялары мен технологияны тарту шараларын жасауда.. Жекешелендіру 1988 жылдан 1995 жыла дейінгі кезеде инфрарылым салаларына жекеше капиталды 40 млрд. доллар ресурсын тартуды амтамасыз етті жэне оны 50% астамын шетелдік тікелей жэне портфельді инвестициялары рады.
ылыми-техникалы жетістіктерді енгізу нтижесінде, инфра-рылым
салалары, е алдымен телекоммуникация тбегейлі езгерістерге шырады. Егер брын, бл сфераларда табии монополия стемдігі жрсе, енді олар тиімді инвестициялар жасауды лкен потенциалы бар бсекелес салалара айналды. Кптеген елдерде инфрарылым дамуын аржыландыруа мемлекет бюджетіні ресурстары жеткіліксіз болуда. Соан сэйкес, жеке меншік капиталды тарту ажеттілігі туындайды. Кбінесе ол Т¥ жинаталып, мысала мына тізбектер арылы рылыс-басару-беру; рылыс- иелену-басару; рылыс-иелену-беру сияты жобаларды аржыландыруды жаа тсілдерін олдану арылы жзеге асырылады.
Тікелей шетелдік инвестицияларды инфрарылым салаларындаы
жеткіліксіздігіне арамастан, Т¥ іс-рекетін кеейту шін жадайлар те кп. Капитал салымдарыны ажетті млшер дегейіні жоары боланына карамастан, кптеген жобалар инвесторлар шін ызыты жне тартымды болуда. Тікелей шетел инвестициялары мен инфрарылым салаларын мемлекеттік реттеуді ырытандырылуы жэне инвестицияа кепілдік берумен жргендіктен, лттандыру ммкіндігіні атерін тмендетуде.
Сйтіп, халыаралы капитал озалысы р трлі каналдар арылы жргізіліп жаткан азіргі заманда дниежзілік байланыстарды е арынды дамып келе жатан трі болып табылады. Интернационализация процестері соы он жылдытарда тікелей шетелдік инвестициялар, соан сйкес, оны басты субъектілері - халыаралы корпорацияны, лемдік экономика мен халыаралы экономикалы атынастарда маызын жоарылатты.