З.Тікелей инвестицияларды себептері жне рамы.

Масатына байланысты ксіпкерлік капитал салымдар тікелей жне портфельді болып блінеді. Алашылары, за мерзімдегі мддеге байланысты болып, меншік ыгы мен басарудаы ытарына ие болуын амтамасыз етеді. Кбінесе Шет елге дайын нім ндіру шін шетелдік инвестициялар трінде ндіріс факторларыны халыаралы ауысуы жзеге асырылуда. Шетелдік инвестициялар шетелде меншікке иелену мен з еліне араанда жоарыра пайда алу масатымен жзеге асырылады. Капиталды шетке шыару арылы елдер арасында тыыз экономикалы байланыстар алыптасады. Сйтіп, фирмалар шін, экономикалы трысынан арастыранда, бл:

80. зі шін алыпты рынокты амтамасыз ету немесе шінші елдер рыногына шыуды бастамасы;

81. эр трлі секторлары жекелеген елдерде орналасан зіндік ішкі рынокты кру;

-айматы жэне халыаралы дегейдегі мемлекеттік

атынастара зіні мдцесін осу;

Тікелей инвестицияларды капиталды абылдаушы елдегі негізгі трлері болып;

-шет елде ксіпорындар, оны ішінде филиалдар мен (тэуелді) кэсіпорындарды ру;

82. контаркт негізінде бірлескен кэсіпорындарды ру;

83. табии ресурстарды бірлесіп ндіру;

-елді ксіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу (захват) болып табылады.

 

*

Тікелей инвестициялар элемдік рынокта халыаралы корпорацияларды стемдігіні негізін райды. Олар, оган шетелдік кэсіпорынды толы иеленуіне немесе акционерлік капиталды инвестор тарапынан толы баылауына ммкіндік беретін блігін иемденуге амтамасыз етеді. Бл жагдай кбінесе шетелдік инвесторда компанияны акционерлік капиталыны 25-нен аз емес блігі боланда жзеге асады. АШ, ГФР, Жапония статистикасы бойынша, тікелей инвестициялара, акционерлік капиталды 10 жоары болып, ксіпорынды баылауга ммкіндік беретін инвестицияларды жатызады. П.Х.Линдерт пікірі бойынша, тікелей жне портфельді инвестициялардагы айырмашылык,... е алдымен баылау мселесінде.

Тікелей инвестициялар дегенде, компанияны акцияларыны 10 жэне одан кп пайызына шетелдік баылау немесе ксіпорынды басарудаы "тиімді дауысын" тсінеміз. Кейбіреулері шін бл тек меншікпен, акционерлік капиталдаы блігімен байланысты. Оны мына жолдармен жзеге асыруа болады:

84. шет елде акциялар сатып алу;

85. пайданы айта инвестициялау;

86. ішкі фирмалы арыз беру мен арыздану.

Одан баса да р трлі акционерлік емес трлері бар. Оан: субконтрактар, басару келісімдері, франчайзинг, лицензиялар, келісім-шарттар, німді блісу жэне таы басалар кіреді. Шет елдік тікелей инвестицияларды эдістері мен трлері тсінігі кеею процесі, глобалды мэні бар мселелерді туындатып, оны шешу шін жаа тсілдер мен шешімдерді ажет ететінін мойындауымыз ажет.

Ресми мэліметтерге сйкес, 1914 жылдан екінші дниежзілік соыс аяына дейін шетелдік капитал салымдары 1/3-ге кбейді. Одан кейін ол эр 10 жыл сайын, одан кейін 6-7 жыл сайын еселеніп отырады. 50-жылдар ортасынан ол 4 есе сті, ал 80-жылдара элем 450 млрд. доллары бар капитал салымдарымен ая басты. 1990 жылы оны клемі 1,7 трлн. долларга жетіп, 1996 жылы тікелей инвестицияларды жалпы сомасы 3 трлн. АШ долларына жаындады.

Соыстан кейінгі жылдары жеке меншік компаниялар тарапынан шетелдік кэсіпорындара капитал салымдарыны крт суі байалды. Тікелей инвестицияларды негізгі блігі ндірісі дамыан елдерді деуші салаларына баытталды. Бл сала капитал тартушы ел шін е тиімді болып табылады. Экспорттаушы ел тікелей инвестицияларды белгілі бір ресурстара ол жеткізу мен німі шін рыноктарды жаулау масатында жзеге асырады. Кбінесе ірі шет ел компаниялары жаа идеяларды пайдалану шін шет елдегі жас жэне ауіп-атерлігі жоары компанияларды сатып алуда. Мысала, ОепегаЬ Моіогз компаниясы Жапон ксіпорындарын сатып алу арылы оларды шыынды азайту мен жобалау тиімділігін, жаа німдерді растыру технологияларын алды, ал неміс автомобиль жасау фирмасын сатып аланда, олар немістерді баскарудаы іс-эрекет йымдасуы мен методикасын пайдаланды. Жэне бл клдене болсын, тік баытта болсын іске асырылуы ммкін. Сйтіп, ірі американды капитал сырты инвестицияларды жоары пайда алу масатында ана емес, зіні ндірісін дамыту шін пайдалануда. Баса елдерді жетістіктері, эсіресе, АШ-та олданылуда. Ал американды тэжірибені пайдалану масатында жапон жне еуропалы компаниялар з капиталдарын АШ экономикасына салуда. Осы мемлекетаралы капитал ауысу арылы индустриалды елдер даму дегейіні бірдей болуына келеді.

60-жылдардан 70-жылдар соына дейін капитал миграциясыны е лкен аймагы Батыс Еуропа болды. Бл интеграция процесіні дамуымен тікелей байланысты. Инвестицияларды арама-арсы жруі Еуропа экономикалы одаыны зара салымдары жэне баса елдерден капитал аымы есебінен жзеге асырылады. Ал 80-жылдары АШ шетел капиталын тартуды негізгі, уатты орталыына айналды. Ол, кбінесе, пайыз млшерін жоарылатан, Р.Рейган кіметіні саясатымен байланысты болды.

Дамыан елдер арасындаы капитал сіісуіні бірнеше себептері бар. Алашысы, 50- 60 жылдардаы дамушы елдердегі инвестициялы ахуалды тмендеуіне байланысты. Сол кезеде дамушы елдерде лт азатты озалысты ке етек жаюы шетелдік меншікті лттандырумен сипатталан еді. Арзан ндірістік ресурстар, оны ішіндегі арзан жмысшы

 

*

кші сияты факторлар з мэнін жоалтты. Жаа технологияларды пайдалану шикізатты немді пайдалану мен жоары маманды жмыс кшін ажет етті. Екінші себебі дамыан елдерде ылымды кп ажет ететін німіні ірі ндірісін ру шін алышарттарыны болуында. Оан жоары маманды жмысшы кші, аржы ресурстары мен сыйымды ішкі рыноктар кіреді. шінші себеп ылыми-техникалы революциясыны рістеуіне байланысты. Дниежзілік шаруашылыты бл даму кезеінде капиталды зара козалысы шін жаа себеп - жекелеген индустриалды елдерді ылыми-техникалы жетістіктерін толы пайдалануа тырысуымен сипатталды. Алдыы атарлы технология жетістіктеріне кол жеткізу шін ол елдерде филиалдар, бірлескен кэсіпорындар жэне т.б. йымдар ашылды. Тртінші себебі, орта жне са ксіпорындарды шінші елдерден тауар экелуін иындатан интеграциялы топтарыны кедендік шектемелерін айналып туімен байланысты болды.

Е соында капиталды шетке шыаруды басты масаты -максималды пайда алу. Ол шін пайда нормасындаы айырмашылы, салы салудаы ерекшеліктер, шикізат пен материал бааларындаы згешеліктер пайдаланылады.

Капитал экспортыны географиясыны згеруі туралы айтанда, бір ызы жэйтке кіл аудару ажет. азіргі кезде капитал миграциясы тек ндірісі дамыын елдер арасында ана емес, солар мен дамушы елдер арасында да туде. Біз дамушы елдерден, сіресе ОПЕК йымыны елдерінен дамыган елдерге капитал экспортына ку болып отырмыз. Бл баыттаы капиталды шыару дамушы елдерге жоары табыс келумен атар, оларды ндірісі дамыан елдермен экономикалы байланысын ныайтады.

Біра, бастапы кезеде капитал экспорты негізінен индустриалды елдерден, здеріне туелді аграрлы елдерге баытталан еді. Мысала, Англия мен Франция з каржыларын ндістан, Египет, Алжир, Сирия жэне таы баса да отарларына салан, АШ з капиталын Латын Америкасына, ал Германия - Отстік-Батыс Африкаа баытталан.

Сол кезді зінде ндірісі дамыан, бірак экономикалы даму арыны тмен елдерден рдісті арынмен дамып жатан индустриалды елдерге капитал ауысуы жріп жатан. Мысала, Англиядан АШ-а, Франция мен Англиядан Германияа капитал ауысуы болан. Біра осы елдер арасында арама-арсы капитал озалысы байалан. Ол ішкі рынокты суі тез дамып келе жатан АШ пен Германия лтты шаруашылытарынан алып алуына байланысты. АТІІ аылшын капиталын абылдаса да, зі Англияда бірталай инвестициялар жасады.

Шетелдік капитал салымдарыны салалы рылымы абылданушы елді даму дегейімен белгіленеді. Мысала, ндірісі дамыан елдерде шетел капиталы алдыы атарлы техника мен технологияларды ажет ететін дайын нім ндірісіне салынан болатын. Ал нашар дамыан елдерде, керісінше, машина, крал-жабдыа ажеттілігіне арамастан, капитал е алдымен тау-кен, металлургия мен басадай негізгі салалара, несие жйесі мен инфрарылыма барып, оларды табии ресурстарын игеруді жзеге асыран. Одан кейін ана шетел капиталы деуші салаларды аржылан-дыруа баытталан. Оны зінде де е алдымен крделі емес, жаппай ндірісті йымдастыруга есептелген салалара салынан еді.

азіргі кезде тгелдей дерлік елдер тікелей инвестицияларды экспортерлері жне импортерлері болып табылады. Соан арамастан, оны географикалы рылымдаы инвестицияларынын блінуі біркелкі емес. Мысала, Жапония ірі капитал экспорттаушы боланымен, з экономикасында тікелей шет ел инвестициялар млшері тек 173831 млн. АШ доллары болып отыр.

Соы жылдары тікелей инвестициялар аымында згерістер байалуда. Дамыан елдерді лесі азайып, дамушы жэне тпелі экономикасы бар елдерді лесі артуда. Тікелей инвестицияларды негізінен индустриалды елдер лесіне 85%-дан астамы тиеді. Біра бл елдер ірі капитал импортерлері де болып табылады. 1996 жылы тікелей шетел инвестиция клемі 349 млрд. доллара жетті. Оны 100 млрд. дамушы елдерге баытталса, дамыан елдерге 220 млрд. доллардан астам инвестиция келді.

 

*

азіргі кезде тікелей инвестицияларды ш полюсті глобалды рылымы туралы айтуа негіз бар. Оан: АШ, Еуропа Одаы, Жапония кіреді. Осы штік капиталды шетке шыару мен кабылдауды 4/5 блігін иеленеді. АШ е ірі капитал импортері болды. Еуропа Одаыны айматы тікелей инвестиция негізінде интеграция дегейі сіп, бкіл айма е ірі капитал экспорттаушы болды. Жапонияда капиталды сырта шыару арыны жоарылыымен ерекшеленуде жне сырты экономика клемі бойынша элемде з позицияларын элі де ныайта алады. Азия елдері (Жапонияны санамаанда) жаын жылдары-а тікелей шет ел инвестицияларын тартудан Батыс Еуропа елдерінен озады. Ар Андерсен консультантты топты мэліметі бойынша, шет елге капитал салымдарыны негізгі итермелеуші себебі болып, ндірістік шыындарды тмендету емес, шет ел рыноктарына кіруді кеейту болып табылады.

Осы штік ішінде капиталды зара шырмалуы жріп, зара сауда лемдік саудаа араанда арынды суде. штік негізінде з халыаралы ебек блінісі мен лтты айматы дегейдегі реттеу механизмі мен дниежзілік шаруашылы стандарттарын анытайтын жаа жоары сатысы рылуда.

"лкен жетілік" елдері рынокты жогары абаттаы "штаб-квартирасы" сияты болуда. Интеграция бл жерде, андайда келісімдер негізде емес, нарыты кштерді шаруашылы дамуыны арындылыын амтамасыз ететін ережелер негізінде жруде.

Тікелей жэне портфельді инвестициялар шін е тартымды елдер болып, дамыан Солтстік Америка мен Еуропаны елдері болуда. Капиталды ірі экспортерлары мен импортерлер болып, жоары дамыан елдер, оны ішінде сіресе АШ пен Еуропа Одаы крінуде. АШ автомобиль, телекоммуникация мен ктерме саудада з позицияларын ныайтуа мтылуда. Инвестицияларды тартумен бірге олар жаа нім, технология мен жаа басару шешімдерін де келуде. 1995 жылы АШ тікелей инвестицияларды Европаа клемі 17%, ал Азияа - 16% сті. з жаынан жапон жне еуропа автоклік компаниялары АШ-та табысты жмыс істеуде. Соган арамастан, бір згешелікті айтуымыз ажет, Жапония баса елдерге ірі капитал экспортері болса да, оны экономикасында тікелей шет ел инвестициялары жо.

Экономиканы глобализациясы дамыан жне дамушы елдерді мдделеріні сйкес келуіне келді. Зор лемдік баалы ааздар рыногы калыптасуда. 90-жылдар Отстік- Шыыс Азия, Латын Америка, Шыыс Европаны дамушы елдері элемдік экономикаа интеграциялана бастауымен сипатталды. Аырындап капитал озалысыны еркіндігін иындатан кедергілер алынып, шет ел капиталын арынды тарту мен орау шаралары жзеге асырылуда. Дамушы елдер арасында шет ел капиталын импорттаушы ірі елдер аймаына Азия, Тыы Мхит жэне Латын Америкасы елдері кіреді. 90-жылдар ортасындаы мэліметтер бойынша, тікелей инвестициялар аымы айматар бойынша темендегіше блінді:

Шыыс Азия мен Тыны мхит аймаы - 52%, Латын Америкасы - 29%, Шыыс Еуропа мен Орталы Азия - 9%, Шыыс жне Солтстік Африка - 4%; Африканы субсахара беліндегі елдер 4%, Отстік Азия 2%.

Азиялы елдер ішінде шетел инвестициялары шін е тартымды ытай, Сингапур, Малайзия, Индонезия, Гонконг, Тайланд, Тайвань, Отстік Корея, Филиппин елдері болды. Ал тікелей инвестициялар клемі бойынша ірілеріне ытай, Сингапур мен Индонезия кіреді. Е кп блігі, рине, ытай лесіне тиеді. Бл елде айматы экономиканы згеше бір орталыы аланып, ол арылы экономикасы уатты елдер зара жне дамушы алдермен эрекет етуде.

Капитал импортыны екінші тартымды орталыы болып Латын Америка елдері саналады.

Бл айматаы таза шет ел инвестицияларыны ірі импорттау-шыларына Бразилия мен Мексика кірді. 1996 жылы осы континентке баытталан 31 млрд, доллар инвестицияны 8-і Бразилияа, ал 7-і Мексикаа тиді. Одан кейін Перу (3,4), Аргентина (1,4), Боливия (0,5). алан елдер шетел инвесторлар назарына ілікпеуде. лемдік тжірибеде инвестициялара атысты ЖІ-ге пайыз клемі крсеткіші ке олдануда. Осы

 

*

крсеткіш бойынша бірінші орынды Боливия (ЖЮ 6,5%), одан кейін Перу (4,4%), ал Бразилия (1%) алуда.

Соан арамастан, соы жылдары Шыыс Еуропа мен КСРО-ны брынгы республикаларыны шетел капиталын тарту процесі кшейді. 1989 жылдан 1996 жыла дейін осы елдерге 31 млрд. доллардан астам инвестиция салынан. Осы топты ішінде ірі капитал импорттаушылыра брыны социалистік елдер мен Балты Республикалары кіруде. Венгрия эр трынына есептегенде 200 доллардан немесе жалпы клемі 2 млрд. долл. инвестиция алды. Ал ТМД елдеріні экономикаларына не бары 13 млрд. доллар салынды.

87. Портфелдік инвестициялауды себептері мен трлері. Портфельді инвестиция деп - шетел кэсіпорынына баылау орнатуа ммкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар жэне капитал салымдарыны басадай трлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек баалы ааздар ережелеріне сйкес ала алады.

Портфельді инвестициялар - ірі корпорация, орталы жэне жеке меншік банктер шыаратын арыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арылы аржыландыруды маызды кзі. Шетелдік портфельді инвестицияларды жзеге асыруда делдалды ызметті ірі инвестициялы банктер жргізеді.

Портфельді инвестициялар озалысына жекелеген елдердегі Облигацияа тленетін пайыз млшеріні нормасындаы айырмашылы атты сер етеді.

Портфельді инвестицияны тікелей инвестициялардан негізгі айырмашылыы - портфельді инвестор зі аржыландыратын кэсіпорына баылау орнатуа мтылмайды. Кейбір халыаралы компаниялар жарыларында оны зі аржы салатын ксіпорында директорлар кеесіне сайлануына жэне басаруына атысуа тыйым салынан. Бл басаруа атысу жаа мамандар штатын ажет етіп, бас компанияны инвестициялы саясатындаы икемділігін азайтар еді.

1950-1960 жылдары ндірісі дамыан елдерде экономикалы даму арыныны жеделдеуі болды. Бл жадайды капиталды шетке шыаруа екі жаты сері болды. Бір жаынан, ндірісі дамыан елдерде капитал салу шін жаа сфералар ашылды. Капиталды арты млшеріні кп блігі скери салалара тартылды, аланы инфрарылымды кеейтуге, ызмет крсету сферасын, ылымды, денсаулы сатауа, білімді дамытуа баытталды. Екінші жаынан, экономикалы даму арыныны жеделдеуі, ндірістік корпорацияларды капиталын шоырландырып, банк ресурстарыны орталытандырылуын амтамасыз ету арылы капиталды шетке шыгаруды ынталандыруа осымша себептер алыптастырды.

Экономикалы жадайды згеруі капиталды шетке шыаруда жаа былыстарды пайда болуына келді, Егер брын инвестициялар шет ел экономикасына з фирмаларын ру мен абылдаушы елдерді лтты акционерлік оамдарына капитал салу арылы жргізілсе, енді инвестицияны жаа трлері пайда болды. Оны атарына мыналарды жатызуда болады:

43.бірлескен ксіпорындарды кру;

44.ксіпорындарды толы рылысын жргізу арылы тапсыру;

45."німді-олга" тріндегі келісім. Оны ксіпорынды

дайын тапсырудан ерекшелігі - шетел фирмасыны жатан ксіпорына жергілікті маман дайындау жзеге асырылады;

-німді блу туралы келісімдер;

-атерлі жобалар туралы келісімдер, кбінесе мнайды баытында жзеге асырылады;

-лицензиялы келісімдер, оны ішінде сатып алушыа саласындаы кейбір осымша ызметке лицензия

франчайзинг;

- жабдытаушы-компанияны кейбір ережелік

міндеттемесіне айырбасы.

толы

рылып

ндіру

басару

беретін

стануы

 

*

Технология экспорты капитал инвестициясыны арнайы тріне айналды. Бл трін жзеге асыранда, технология элементтерін (патент, лицензия, сауда маркасы, басару тжірбиесі, т.с.с.) жабдытаушы-компания тлем ретінде абылдаушы компанияны пайдасыны бір блігіне ие болады. Бл жерде капитал экспорты сату мен несие беру нышанына ие болады. Мысала: ылыми-техникалык жетістікті белгілі бір мерзімге сатылды, біра сатушы меншік иесі болып кала береді. Кейде технология экспорты оны сатып алушы фирманы акцияларыны бір блігіне айырбасталады. Осыдан, кріп отырганымыздай, технология экспорты ерекше тауарды шет елге шыарумен ана емес, шетке шыаруа байланысты экономикалы атынасымен де сипатталады.

Жаа формалар дстрлі тікелей инвестициялар орнын баспаса да ке дамып келе жатыр. Олар кбінесе абылдаушы елді ішкі рынЬгына жмыс істейтін жне алдыы атарлы технология емес, толыан технологиялармен жмыс істейтін салаларда ке етек жаюда.

Крсете кететін бір жйт, шыгарылатын капиталды басым блігі ірі компаниялар меншігі болып табылады. Бл тсінікті де. йткені шетел инвестицияларын жзеге асыру шін, ксіпорын клемі мен оны олындаы аржы жэне басадай артышылытар арасында тікелей зара туелділік бар. Біра оан арамастан, соы уаытта капиталды шетке шыаруда кіші жэне орта фирмалар ке ммкіндіктерге ие болып, ірі компаниялара араанда біратар басымдылытар алды. Кіші жэне орта ксіпорындар шін капиталды шетке шыару тауарларын шетел рыноктарына ткізумен байланысты.

Соы уаытта батыс инвесторларына эр трлі жобаларды аржыландыру жйесіні згеруі кп олдау крсетті. Егер брын осы мселені шешуді жабдытаушы-фирмалар толы з мойнына алатын болса, азіргі уаытта ол мселені туелсіз аржы компаниялары немесе банктер шешуде. Сйтіп, транслтты банктерді пайда болуы импорттаушы елдердегі ірі ндірістік жобаларды аржыландыруды жылдамдатты. Жобаларды каржыландыруды бірлескен трі пайда болды. Ол бірнеше банктерді жобаа атысып, одан кейін рынокты зара блісу сипатында болды. Капитал импортыны ммкіндігін кеейтуде евровалюта рыногыны дамуы маызды орын алады.

б.арыз капиталыны халыаралы озалысы. Елдер арасындаы аша капиталыны миграциясы элемдік арыз капиталы рыногыны механизмі арылы жзеге асырылады. Бл рынок эр трлі елдерді арыз берушілер мен арыз алушыларыны арыз капиталына деген жиынты сраныс пен сыныстан трады. Оны негізгі функционалды масаты - лемдік дегейде аржы ресурстарын жинатау мен оны блу.

арыз капиталы несиелерді ашалай немесе тауарлы трде, шетелден жоары пайыз алу масатында беру. лемдік арыз капиталыны рыногын алыптастыру днтижзілік шаруашылы кешеніні негізі болып табылады.

арыз капиталыны халыаралы озалысы мемлекетаралы несиелер мен банк депозиттерімен байланысты. Осы рынок бірттас рынок ретінде ызмет етпейді. Ол элемдік аржы институттарын ана мес, сырты экономикалы операцияларды жзеге асырушы компаниялар пайдаланатын лтты несие рыноктарын да амтиды.

арыз капиталыны лемдік рыногы елдер арасындаы арыз капиталыны орлануы мен айта блуіне атысты жйені рап жэне рекет етуші капитал айналымына кызмет етеді. Егер бір жерлерде аржыны бір блігі босаса, екіншісінде оан деген сраныс туындауы ммкін.

ажетті валютаны валюта рыногында сатып алуа немесе оны арыза алуа болады. Осы масаттар шін лемдік арыз капиталы рыногы немесе банк несие рыногы ызмет етеді. Осы рынокты калыптасуыны алышарттары халыаралы дегейде несие катынастарыны тез дамуы болды. лемдік арыз капиталы рыногы дамыган елдерді - АШ, Англия.Франция, Германия, Швейцария сияты елдерді лтты рыноктары негізінде пайда болып, лемдік шаруашылы шеберінде капитал ауысу жйесін алыптастырды. Бл ндірісі дамыан елдер рыноктарыны бірігуіні табии

 

*

процесін крсетеді. арыз капитал рыногыны алыптасуыны объективті негізі халыаралык ебек блінісі мен ндірісті интерлттан-дыруыны эрі арай дамуы болды.

лемдік арыз капитал рыногыны арыз алушы мен арыз беруші арасындаы делдалды ызметті атаратын, маманданан атысушылар негізінде, зіндік ерекше басару рылымы бар. Оларды атарына аржы компаниялар, ор биржалары, ірі транслттык банктер мен басадай аржы-несие йымдар кіреді. Осы аржы йымдары, ресми институттар, жеке меншік корпорациялар, зейнет орлар, банктер, сатандыру компаниялары лемдік рынока келетін капиталдарды зор клемін шоырландырады. лемдік капитал рыногында негізгі арыз алушылара мемлекеттік органдар, Т¥, халыаралы жне айматы йымдар кіреді.

азіргі уаытта элемдік арыз капитал рыногына біратар халыаралы аржы йымдары кіріп, олар элем бойынша зор клемде арыз капиталын жинап, оны айта блуді жзеге асырады. Осы орталытарда валюталы, депозиттік, несиелік, эмиссиялы жэне сатандыру операцияларыны басым блігі іске асырылуда.

лемні е маызды аржы орталыы АШ-ты сыйымды капитал рыногы бар Нью- Йорк болып табылады. Нью-Йоркты ор биржасы лемдегі е ірі ор биржасы болып табылады.

Еуропада алдыы атарлы аржы орталыы болып Лондон саналады. йткені ол валюталы, депозиттік жэне неиселік операциялар бойынша бірінші орын алады. Осы жерде ірі баалы металдар рыногы орналасан. Сонымен бірге Батыс Европада за мерзімдегі несиелер беруге маманданган Цюрих пен Франкфурттаы-Майн, ыса жэне орта мерзім несие операцияларын жзеге асыратын Люксембург ірі аржы орталытары бола бастады.

Соы онжылдытарда Шыыста - Токио, Сингапурда, Гонконгта жаа аржы рыноктары пайда болды. Оан Жапонияны жэне баса Азия аймаындаы экономиканы арынды суі эсер етеді. йткені олар лемдік саудада з позициясын ныгайтып, батыс елдері сияты несиелеуші бола бастады.

Осы жаында ана дниежзілік шаруашылыты елеусіз жерлері болан - Бахрейн, Еіанама, Багам, Кайман жэне нидерландты Антиль аралыында аржы орталытары пайда болды. Олар офшорлы негізде жмыс істеуде, басаша айтанда аржы операцияларын лтты реттеу жргізілмейді. йткені оларды жеілдікті валюталы тэртіптері болгандытан, оан транслтты банктер мен корпорациялар ызыушылы туызуда.

азіргі лемдік арыз капитал рыногыны орталы тізбегі 60-жылдары рылан еуровалюталы рынок болды. Оны пайда болуы лтты кіметтер баылауындаы аржы операцияларды аырын дамуынан басталды жне ол дниежзілік шаруашылы су ажеттіктеріне жауап бере алды.

Тез дамып келе жатан еурорынокты халыаралы несиелер сферасында бірттас механизмі бар. Оны ішінде еуровалюта рыногыны рамдас бліктері болатын еуронесие мен еурооблигациялар рыноктары ерекшеленеді. Еуронесие рыногы зор ауымымен, кп жатылыгымен, уаытты жэне клемдік шектеулері жотыымен, жэне е бастысы лтты несие рыноктарымен салыстырганда тмен пайыз млшерімен сипатталады. Бл келісім- шарттарды ірі клемдері мен шектеулі реттеуді жотыымен байланысты болып отыр.

Еурорынок - бл лтты карыз капиталы рыногынан тыс рынок. "Еуро" деген сз рынок Батыс Еуропа клемімен шектеледі деген сз емес, ол белгілі бір валютаны - доллар, марка, фунт, т.с.с. -шетел банктеріні есепшотында боландыгы жэне оны олар несиеге беруге пайдаланатындыьш білдіреді. Еурорынокта несие операциялары, арыз беруші мен алушыа да шетелдік болатын валютамен беріледі. Мысала, Париждегі коммерциялы банк трік бизнесменіне несиені неміс маркісімен береді. Еуровалюталы операциялар, лтты валюта есеп шоттарынан тысары, ерекше банк есеп-шоттарында жзеге асырылады. Олар мемлекеттік аржы йымдарымен баыланбайды. Осындай мемлекеттік баылау жотыгы еврорынокты дамуына ерекше эсер берді.

Еуровалюта рыногыны операциялары Батыс Еуропанын ірі аржы орталытарында - Лондон, Париж, Цюрих жне басадай капсшарда жинаталган. Валютаны ірі партиялары

 

*

АТТТ лен Батыс Еуроладан келеді. Осы айматар жэне Канада, Жапония, Швеция еуровалютаны ірі арыз алушыларына жатады.

Еуровалюта рыногыны алыптасуы жоары каркынмен дамыандыын атап кету ажет. Егер 1979 жылы операцияларды жалпы клемі 1 трлн. доллара те болса, 1988 жылы ол 5 трлн. доллардан асып тсті.

Халыаралы арыз капиталыны рыногы арынды дамып келе жатан рынок болып табылады. Бл азіргі жадайларда сырты аржыландыру кздеріні маызы артуын крсетеді. Компанияны лаюы халыаралы банк беретін аша аражатынсыз ммкін емес. Тек 1998 жылдан 1993 жыл аралыгында оны клемі екі есе сті.

арыз алу рылымындаы лес салмаыны басым блігі облигациялы, синдикатты (евронесие) мен евровексельдер лесіне тиеді. Несиені бл трлері туекелділікті арыз берушілер арасында бліп, арыз алушылара атысты позицияларын кшейтуге ммкіндік береді.

арыз капиталыны негізгі кзі ретінде, жеке меншік капиталыны млшері елеулі болганымен, кбінесе мемлекеттік аржылар пайдаланылады. Евронесие рыногындаы негізгі арыз алушылара Т¥, кіметтер, халыаралы аржы йымдары жатады. арыз берушілер болып элем аржы йымдары, мемлекеттер, жекелеген мемлекеттік органдар, валюта-несие йымдары (ХВ, ЭРКБжне т.б.) эрекет етеді.

аржыландыруды облигациялар сату арылы арыз алып жзеге асыруа болады. Еуровалютадаы арыздар ндірістік неркэсіптерге ауымды жобаларды аржыландыру, мемлекетті тлем балансыны дефицитін жабу шін алымалы пайыз млшерімен беріледі. Еуровалютаны трт арыз трі бар:

88. пайыз млшері бекітілген арыз, ол екі жылга дейінгі мерзімге беріледі;

89. алымалы пайыз мелшері бар арыз, ол бес жыл мерзіміне дейін беріліп, пайыз млшері траты трде айта арастырылады;

90. резервтік несие;

91. синдикатты несие, за мерзімге жэне банк синдикатымен жинаан ірі арыз болып табылады.

Жогарыда крсетілгеннен баса, баса мемлекет кіметтері мен компанияларга бір жылга дейін берілетін ыса мерзімді несиелер бар. ыса мерзімді капиталдар озалысы, е алдымен, елді агымдагы тлемдер жагдайы (баланс дефициті) немесе пайыз млшеріндегі айырмашылы нэтижесіндегі капиталды пайдалы колдануды іздестіруіне байланысты болады.

Біра ыса мерзімді несиелерді басым блігі банкаралы несиелер болып табылады. ыса мерзімді несиелерді жаа трі- жогары тімділігі бар, баалы ааздар рыногында алынып-сатылатын жэне жоары сраныса ие болатын еуровалюта сертификаты болды.

Орта мерзімдегі еуронесие рыногында корпорацияларды 3 айдан 6 айа дейінгі мерзімге згермелі пайыз млшерімен шыарылып, баалы ааз болатын еуроноталар ке тарады.

азіргі уаытта, еурорынокта несиелерді негізгі трі - уаытша банк операциялары мен атерді азайту шін рылан, халыаралы банк синдикаттарыны бір жылдан он жыла дейін мерзімге берілетін несиелері болып табылады.

ОЭСР елдер арыза алынан ресурстарды 80%-нен астам лесіне ие болан. Ал ірі арыз алушылара АШ, Жапония мен Германия кіреді. Бл рынокты дамушы елдер ке пайдалануда. Біратар жаа индустриалды елдер аржы рыноктарыны интер- лттандыруыны белсенді мшелері болып отыр, олар арыз алушы ретінде гана емес, капитал экспортерлері ретінде де крінуде. Бл е алдымен Отстік Корея, Бразилия, Аргентина, Гонконг, Тайланд, Индонезия, ытай сияты елдерге атысты болып отыр.

азіргі жагдайда, лемдік аржы рыногында дамушы елдерді жадайы иындады. йткені ресурстарды тартуда, жоары білімді жне мдениетті халы бар, жоары маманды жмысшы кші бар, дамыан ылыми-индустриалды потенциалы бар тпелі экономикадаы елдер белсенді бсекелес болып отыр. Осы елдерді кптеген салалары мен кэсіпорындары

 

*

жаартуды ажет етіп отыр, ал экспорттары негізінен шикізат пен материалдар болуда. Халыкаралы несие рыногыны жалпы даму тенденциясы брыны социалистік елдерді халыаралы аржы йымдарына арызыны тез суі болып отыр.

Шетелден капиталды тартуда арыз алу е жеіл трі болып табылады, йткені оны басты талабы - несиені уатылы айтару. Осы жол арылы ел азіргі ттынуын жогарылатып, аымдаы аржы мселелерін шешуге ммкіндік алады. Біра одан кейін елдерге негізгі сома мен пайыздарын тлеуі ажет, ал ол болашата ел ттынуын ысарту ажет екендігін крсетеді. Осы трыдан арастыранда, тікелей шетел инвестицияларыны артышылыы бар.

Орытынды

арыз капиталыны халыаралык озалысы мемлекетаралы несиелер мен банк депозиттерімен байланысты. Осы рынок бірттас рынок ретінде ызмет етпейді. Ол лемдік аржы институттарын гана мес, сырты экономикалы операцияларды жзеге асырушы компаниялар пайдаланатын лттык несие рыноктарын да камтиды.

азіргі жадайда, элемдік аржы рыногында дамушы елдерді жадайы иындады. йткені ресурстарды тартуда, жоары білімді жне мдениетті халы бар, жоары маманды жмысшы кші бар, дамыан ылыми-индустриалды потенциалы бар тпелі экономикадаы елдер белсенді бэсекелес болып отыр. Осы елдерді кптеген салалары мен ксіпорындары жаартуды ажет етіп отыр, ал экспорттары негізінен шикізат пен материалдар болуда. Халыаралы несие рыногыны жалпы даму тенденциясы брыны социалистік елдерді халыаралы аржы йымдарына арызыны тез суі болып отыр.