Азастан аумаындаы Тас дуірі - Палеолит, мезолит, неолит дуірлері.

Азастан тарихы курсыны пні масаты мен міндеттері

Тарих - бл ткен дуірлер туралы білімдер жинаы ана емес, сонымен атар азіргі лемде з жадайын айын ынуа, зіні азаматты станымын дрыс анытауа, орын алан былыстар мен оиалара з кзарасын білдіруге жне оларды маызы мен баытын тере ашуа ммкіндік беретін тарихи ойлау болып табылады.

Тарих ылым ретінде халыты лтты санасын алыптастыруы, сіресе, з туелсіздігін жариялаан кезде орнытыруы жне лемдік ауымдастыта зін те ылы мше ретінде сезінуі тиіс.

азастан тарихын зерттеуді негізгі міндеттері мыналар:

1. аза халыны тарихын ежелгі дуірден азіргі кезеге дейін зерттеу;

2. Кшпелі дние жйесіндегі аза халыны рлін ашу жне оны лемде v

гі ркениетке осан лесін крсету;

3. Бкіл адамзат тарихы дамуында аза этносыны, трмысыны, шаруашылыы мен леуметтік-саяси ондырысыны алыптасу процесіне зер салу;

4. Трлі леуметтік топтарды аза оамындаы орны мен рлін анытау.

Тарих тарихи трыдан ойлай білуді алыптастырады, азаматты станымды шыдай тседі, лтты матаныш пен патриотты сезімге трбиелейді.

ткенімізді біле отырып, азіргі кезеді оай мегереміз, болашаты айындай аламыз.

азастан тарихы курсыны негізгі масаттары мынадай:

- тарихи дуірлерге талдау жасау;

- этносты тариха талдау жасау;

- трлі тарихи кезедердегі леуметтік йымдарды зерттеу;

- трлі тарихи кезедердегі мдениетті зерттеу.

 

азастан аумаындаы Тас дуірі - Палеолит, мезолит, неолит дуірлері.

Ежелгі адам з дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезедерден тті. Археологияда абылданан кезедерге сйкес адамзат тарихы тас, ола жне темір дуірлеріне блінеді.

Тасдуіріні кезедері:
1.Палеолит(ежелгітасдуірі)

А.Ертепалеолит .Ортапалеолит Б.Кейінгіпалеолит 2.Мезолит(ортатасасыры)3. Неолит (жаа тас асыры)

Ежелгі тас дуірі адамзат тарихындаы е заа созылан жне аса маызды кезедерді бірі болып табылады.

Ежелгі тас асыры-адам мен оны шаруашылыыны алыптасуыны бастапы уаыты. Алашы адам жабайы сетін дндерді жеміс – жидектерді жинап жануарларды аулаан. Ежелгі тас дуіріндегі адамдарды оамды йымы крделі де за даму жолынан тті. Оны бастапы кезеі алашы тбыр-бірлесіп орану жне шабуыл жасау, а аулау жне жиын терін шіп бірлесу болды.

Ежелгі палеолит – ірі-ірі ш кезеге: Олдувэй (б.з.б. 2,6 млн жыл-800 мы жыл); Ашель (б.з.б. 800-140 мы жыл); Мустье (40-35 мы жыл) кезедерге блінеді. Адам баласыныны е алашы ебек ралдары тастан жасалан. Осыан байланысты алашы тарихи кезе тас асыры деп аталан. Табиаты. Отстіктегі нді мухиты жаынан жылы ауа азастан жеріне келіп туран. Сондытан Казастанда субтропиктік ормандар болан. Осы кездегі азастан жерін мекендеген жануарлар: зен, клдерді жаасында пілдер, шалында жылылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар, былар, бизондар, тауларда арарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мы жыл брын ауа райы рт згерген. Осы кезде азастанда заа созылан ауа райыны суытуы басталан. Барлы тауларды мз басан. Бл суы мерзім б.з.б. 12-5 мы жылдара дейін созылан.Адамдары. азастан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мы жылдытардан бастап мекендеген. Алашы адамдар аратау жотасы мен арасу траында мекендеген.Алашы адамдарды айналысан істері: а аулау, терімшілік. Алашы адамдар баспанасы: табии гірлер, гіме уыс, тау шаталдары т.б. Адамдар табиатты длей кшіне арсы тру шін, бірігіп а аулап тіршілік етіп иындыты жеу шін топпен мір срді.Ебек ралдары. Ауыр салматы, тік брышты са шапа тастар е ежелгі ебек ралдарына жатызылады. Жамбыл облысындаы Бріазан, Тіразан, Шабаты мекендерінен (5000-а жауы тас рал), азанап шаталы (тастан жасалан 300-ге жуы рал), арасу траы (тастан жасалан 1500-а жуы рал), Сарыара тратары, Балашты Солтстік жаалауы (ежелгі адамдарды тратары) т.с.с. жерлерден тастан жасалан ралдар табылан.

Орта палеолит. (б.з.б. 140-40 мы жылдытар).Орта палеолит дуірі ертедегі адамны дамуымен, мдениеті дамуыны жаакезеі болуымен ерекшенеледі.

Орта палеолитте аза даласындаы жер рылымында кшті тектоникалы (рылу, згеру процестері–грек сзі) озалыстар болып тті. Соны нтежесінде таулар, тбелер пайда болып, жерді екі рет топан суы басты. Солтстік Мзды мхитты суы ктеріліп, ол азастан жеріне дейін келді. Орталы азастанда жер дегейі 500 метрге дейін ктерілді. Бірнеше мы жылдардан кейін Отстікте басталан мздарды еруіне байланысты азастан жерінде мды, шлді, суы тапшы жерлер пайда болды. зедерді азіргі арналары алыптаса бастады.

азастандаы жазы жерлер (Ертіс пен Балаш маы) орманды далалы, отстігі кбіне жусанды, шлді болып алыптасты. Тянь-Шаньда жне баса да таулы жерлерде аптал араай, шырша, жке, ызыл айы, андыааш сетін болды.

аза даласында бірнеше хайуанаттарды трлері болды: пілдер, жні сирек мамонттар, жазы далада тйе, арайры, бкендер т.б. болды. Адамдар жне оларды тіршілігі.Орта палеолит дуіріні адамдары– неандертальдытар. Антропологиялы келбеті: ыса мойынды, аса ірі тісі бар, сйлеу абілеті дрыс алыптаспаан.

Негізгі ксібі: а аулау, терімшілік. Ады ауым болып бірігіп, топпен аулаан.

Басты ерекшеліктеріні бірі шапа тастарды бір – біріне йкелеу арылы отты шыаруды йренді. Осы кезде алашы діни наным алыптаса бастады. Е алашы дін магия. Бл арылы лікті бір ырына арай жатызып, аяын бгіп жерлеген.

Мезолит дуірі (б.з.б. 12-5 мы жылдытар). Кейінгі палеолит дуірінен кейін орта тас дуірі (грекше «мезос» - орта деген сзден шыын) мезолит дуірі келді. Бл дуір тарих ылымында те аз зерттелгендіктен, осы дуірді ескерткіштері азастан жерінен аз табылан. Табиаты. азастанны ауа райы рт жылынып, мздар еріді. Шбі, сімдігі мол далалар сиреп кетті. Біратар жануарлар (мйізтмсытар, мамонттар) рып кетті, енді ашыларды аулайтын кбінесе бизон мен жылы, жабайы ешкі мен киік, койы, йрек болды.

Мезолит дуіріні е маызды нертабысы- сада пен жебе. Сада пен жебені ойлап табылуы ндіргіш кштер да муында шын мнінде революция еді. Сайып келгенде бл ежелгі адамны шаруашылы міріндегі тбірлі згерістерге жеткізді. Сада пен жебеден баса осы кезде микролиттер- шбрыш, ромб, трапеция, сегмент трізді са алатар пайда болды.

Дуірді ерекшеліктері: жануарларды ола йрету, днді даылдар сіру.

Неолит дуірі: (б.з.б. 5-3 мы жылдытар). Неолит дуірі тас дуіріні соы кезеі жаа тас дуірі болып саналады.

Неолит дуіріні аса маызды белгісі табиатты дайын німдерін иемдену яни терімшілікті орнына келген ндіруші шаруашылыа негіз болан мал шаруашылы мен егіншілікті шыуы болып табылады. Шаруашылыты жаа трлері шыуыны адамзат оамыны дамыу шін орасан зор маызды болды, адамны ебек ксібіні саласын кеейтті, сонымен атар оны сипатын сапасы жаынан згертті. ндіруші шаруашылыты шыыу «неолиттік революция» деп аталды. Тама ндіруге, жеуге жарайтын сімдіктерді саналы трде сіруге, жануарларды ола йретуге, сіруге жне іріктеуге кшу адамзат тарихында адамны от жау нерін мегергенінен кейінгі асан зор экономикалы революция болды. Неолит дуірінде ебек ралдары жетілдіріліп, жаадан брылау, тастарды тегістеу аашты арамен кесу сияты жаа технологиялы дістері шыты, бірте-бірте иын нделетін тастар трмыса, шаруашылыа пайдаланылды, тас балталар, кетпендер, дн ккіштер, келілер, келсаптар жасала бастады. Неолит дуірінде азастан жерінде кен ксібі мен тоымашылыты бастамалары шыты. Сонымен бірге керамикалы ыдыс жасау іске аса бастады. леуметтік жаынан аланда неолит дуірі рулы ауым дуірі болды: онда жымды ебек жне ндіріс рал-жабдытарына орта меншік стем болды. Осы кезде тайпа бірлестіктері рылды. Тайпалар тымдас жаынан жне шаруашылыты тріне арай біріккен бірнеше рулы ауымдардан трды. Ежелгі аза жеріндегі тайпалар ашылыпен, балы аулаумен, сімдектерді жинаумен шылданды. Кейінректе (неолитте) олар мал сіру, егіншілік жне кен. нерксібімен шгылдана бастады. Адамдар мата тоып, киім тігуді уйренді. Керамикалы заттара геометриялы рнектер сала білген. Тратар. Арал іріндегі Сексеуіл траында малшылар мен ашылар тран. Себебі бл жерлерде сиыр, ой, жылы сияты й жануарларды сйектері табылан (останай облысындаы Ботай траы, Батыс азастан ірінлегі Кктбек, Темір тратары жне т.б.). азыры уаытта азастан аумаында 600-ден аса неолиттік жне энеолиттік ескерткіш млім.

3)ола дуіріндегі азастан.

ола дуірі. (б.з.б. 2-1 мы жылдытар). Тас асыры аяталаннан кейін, ола асыры басталады. ола асыры деп аталуыны себебі, осы кезде Евразияда ола ндіру тсілі мегеріліп, ола заттарын жасай бастады. ола ебек ралдары мен ару шін олданылатын негізгі шикізат болып табылды. ола дірінде рулы атынас жойылып, тайпалы бірлестіктер рылды. ола дуіріні басты ш ерекшілігі болды.

1.ола металлургиясы. Тсті металлдар мен алтын ндірістік жолмен игеріле бастады. азастан жер ойнауында полиметалдарды, е алдымен алайы-мыс рудаларыны барынша молдыы бл территорияда металургияны мыты ошаы шыыуынын бір себебі болды. азастанны бірнеше ірлірінде кен ндірілген орындарды табылуы бан длел болады.2.Баташылы, мал шаруашылыы. Бізді заманымыздан брыны II мы жылдыты ортасында азастанны далалы тайпаларында алашы ндірісті рлеуі байалды, мал сіру интенсивті трде рістеді. Осы уаыттан бастап далалы Евразия халытарыны шаруашылыында мал осіру нерлым кбірек орын ала бастады. Б. з. б. II мы жылдыты аяында –I мы жылдыты басында далалы ірлердегі халытарды кпшілігі шаруашылыты маманданан жаа тріне - кшпелі мал шаруашылыына кшеді.Баса тайпалар ішінен мал сірушілерді блініп шыуын Ф. Энегельс е бірінші ірі оамды ебек блісі деп атады «й жануарларды трі кбейді».3.Егіншілік. Егіншілік орташа дрежеде дамыды.ола дуіріндегі экономиканы басты – екі баыты болып табылатын мал шаруашылыы мен металургияны, сондай – а егіншілікті дамуы е алдымен еркектерді ебегін ажет етті; мны зі оамдаы ер азаматтарды ролін арттырды. Сондытан аналы рулы атынасты орнына аталы ру (патриархат) орнады.оамды мірдегі ірі згерістер ндргіш кштерді суіне, оамды ебекті мамандануыны кшеюіне, патриархатты атынасты дамыуна байланысты болды. Жеке семьялар шауланды, семьялы меншік кеейді, рулы ауым ішінде млік тесіздігі сті.Андронов мдениеті. азастанда ола дуіріндегі тайпалардан кптеген тратар, кен ескерткіштер алан. Бларды Андронов мдениеті деп атайды. Бл мдениет – Евразиядаы е ірі ола дуіріні мдениеті. Андронов мдениетіні бірінші ескерткіші 1914 жылы Сібір жеріндегі Андроов онысындаы Ашинск селосы маынан табылан.Андровнов мдениеті шыыстаы Минусинск шнырынан бастап солтстік аса лкен Батыс Сібір жазыынан азастанны отстігіндегі Памир тауларына дейінгі ке-байта ауматы амтыан.азастандаы ескерткіштері Солтстік Батыс жне Орталы азастанда орналасан осыларды ішіндегі е ірісі - Орталы азастан. Бл аймата ола дуіріні 150- ге жуы абірі, 30 – дай елді мекен траы бар. Андронов кеншілері. ола дуіріндегі азастанны кен орындары: Жезаза ндаы мыс, алба мен Нарымдаы алайы, Ажал мен Степняктаы алтын кен орындары (б.з.б. ш мыжылды).Кен ндіру дістері: а) опыру дістері; ) отпен гіту дісі; б) гіп азу дісі.

Андронов тайпалары ндірген кенді суда жуан. Ол кендер балыту пештеріне тасылан. Мндай балыту пештері Атасу, Суыбла, анай манындаы андроновтытар елді мекендерінен табылан.оамды атынастар. Шаруашылыты дамуындаы згерістер андроновтытарда оамды йымдаы згерістерге жеткізді. леуметтік жіне скери саяси рылымдарда рулы – тайпалы блімшілер пайда болды.Еркек-ксем, еркек–жауынгер, оамда, материалды игіліктерді ндіруге стем дреже алды; ол рулы ауымнны басшысы болды, туысты ке жаынан есептеле бастады. р руды з аты болды. Мал, й мліктері; ебек ралдары руды байлыы болып есептелді. Жеке меншік пайда болды. Осыдан млік тесіздігі кшейіп, бай мен кедей ымы дниеге келді.Трын йлері: жертле немесе жартылай жер бетіндегі йлер. oла дуіріні соындаы йлер – жер бетінде салынан сопаша йлер.

4) Сатар (б.з.б.VII-III .)Сатар. Сатарды тайпалы одатары.азастан жне Орал далаларында сатар мен сарматтар билік ран дуірді тарихта «ерте темір асыры», «ерте кшпенділер дуірі» немесе «скифтер дуірі» деп атайды.

Б.з.б. I мыжылдыты басында азастан аумаын мекендеген халытарды тарихында жне шаруашылы мірінде біратар маызды згерістер болды. Бл згерістер темірден жасалан ралдарды пайданала бастауымен байланысты болды. оамда млік тесіздігі-топтарды шыуына негіз болды. Сондытан оамда болып жатан леуметтік жіктелу процесі, леуметтік топтар арасындаы арым-атынастарды реттеп отыратын кшті дниеге келді, ол кш - мемлекет.азастан территориясында алашы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I мыжылдыта пайда болды. Олар: са, йсін, алы, н.

Сатар. азастандаы мір срген тайпаларды ішінде аты-жні жасы саталан тайпаларды бірі-сатар. Археологиялы зерттерлеуге жне жазба деректерге араанда б.з.б. VII-IV . са тайпалары Орта Азия жне азастан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен азастан территориясында мекендейтін кшпелі тайпаларды жалпы атпен сатар деп атаса, ал гректі ататы тарихшысы Герадот (б.з.б. V .) сатарды «азиялы скифтер» деп атаан. Осымен атар Герадот зіні «Тарих» деп аталатын ебегінде б.з.б. I мыжылдыта Орта Азия жне азастан жерінде «Са» деп аталатын бірнеше тайпаларды уатты жауынгер одатары боланы айтылады. Ол одатар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, аладар, аримаспылар т.б.Парсы жазбаларында сатарды (1 Дарийді «Бехистун жазбасы», Сузіні, Ксерксті «Двтер туралы жазба»). «діретті еркектер», Иран жазбаларында («Авеста») «Жйрік атты турлар» деп атаан. Сактарда негізінен, скери оам болды. Са тайпалары ш топа блінген.

1)Шоша брікті сатар (Тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін, Сырдарьяны орта аысын мекендеген

2)Теізді ары жаындаы сатар (парадарайя) ара теізді солтстігінен, Арал маын яни Сырдария мен Амудария зендеріні тменгі аысын мекендеген.

3)Хаома сусынын дайындайтын сатар (хаомоварга) Мрхаб анарын мекендеген.

Сатарды шаруашылыы.Сатар, негізінен мал шаруашылыымен айналысты. Мал шаруашылыыны ш трі болды:1)Кшпелі мал шаруашылыы. Батыс жне Орталы азастанда ріс алды. Жылды суы мезгілін кшпелі сатар м жоталарыны баурайына орналасан ыстаулара немесе ірілі-уаыты зендер жаасында ткізді. Олар бір жерде за отырып алмай, мал жайымен келесі ыстауа, олайлы жайылымдара арай орын ауыстырып отырды.2)Жартылай кшпелі шаруашылыпен айналысатын сатар малды ыстатып шыаратын траты оралар салды. Олар жыл сайын малдарын осы ора-жайлара айдап келіп отырды. Шаруашылы ксібіні бл трі орманды дала оірінде жне биік таулы жерлерде ке тарады. Мндай жерлер Тянь-Шань жне Алтай тауларыны баурайы, Жетісу, Шыыс азастан аймаы болды. ыстау маындаы жерлерде тары, арпа, бидай сірді. Пішен дайындалып, малды олда стауды ммкіндігі туды. Енді сатар ыстауларда за уаыт тру шін ааштан, тастан жылы трын й салатын болды.Сатарда мал шаруашылыыны, негізігі баыты ой сіру еді. Олар ылшы жнді ойлармен атар, биязы жнді ойда сірді.Сатар трмысында жылы те баалы саалды. Тез семіретін жне ысы тебінге тзімді жылы трімен бірге, салт мінуге арналан жйрік сйгліктер сірді. Ал шлді жне шлейтті жерлерде айыр ркешті тйе сіруді олайлы крді. Са тайпаларында кпке дейін матриархатты ел билеу тртібі саталып, йелдер ерекше жадайда болан.Патшалар жауынгелер тобынан шыты.Сатар б.з.б. 519-518 жылдары парсылармен соысып, I Дарийді скеріне арсы ерлікпен шайасады. Сатар парсылармен бірге Грекия, Египет жеріндегі соыса атысады. Саты йел патшасы Тамирис парсы патшасы Кирді скерін женген (б.з.б. 530 ж.).

Са оамыны адамдары ш леуметтік топа блінді. Оларды райсына бір тс тн болды.:1) жауынгерлер (ызыл) 2) абыздар (а) 3) баса ауым адамдары (сары, кк)

Сатарды нері мен саудасы.Сатарда олнер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-трман, шекей, найза, семсер акина, анжар, жебені штарын т.б. жасаан.олнер жасы дамыды. Мыс, алтын, кміс, орасын т.б. металдарды кп пайдалаан. Сонымен бірге теріден, ааштан, ыштан ыдыстар жасаан.Сатар Алтай, Сібір, Шыыс жне Европа халытарымен тыыз байланыс жасап трды. Сауда Жібек жолы жне б.з.б. I мыжылдытаы «Дала жолы» арылы дамыды.Са нерінде ады стиль болды. Олар адар мен р трлі аыздардаы жануар бейнесіндегі быжытарды бейнелейтін еді. Ады стиль б.з.б. VII асырда Алдыы Азияда дниеге келді. Арыстан бейнесіндегі «мір аашы» сатарда е кп тараан. Сатар р трлі жануарлар бейнесіндегі дайа, табиат кштері кнге, желге, р трлі былыстара табынды. Мысалы, кн кркіреу дайы абан бейнесінде бейнеленген. Оларды тсінігінше, лем ш бліктен ралан:1) жер астындаы лем2) орта жер лемі 3) аспан лемі

Сатарды археологиялы ескерткіштері.Шырырабат– апасиятарды («су жаасын мекендеген сатар») астанасы. Бл ала азіргі ызылм шлінде орналасан.